Αναφορά στα κοάν

Σκοπός ενός κοάν γι' αυτόν που το σκέφτεται είναι να αντιληφθεί τη διαφορά μεταξύ του νου (ο οποίος εκδηλώνεται σα ροή σκέψεων) και της συνείδησης (που είναι κάτι ευρύτερο). Το θέμα πάντα είναι να κατανοήσουμε ότι είναι η ταύτιση με τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας η οποία δημιουργεί την προσωπικότητα (και την αίσθηση του εγώ) και ότι υπάρχει κάτι ευρύτερο, η συνείδηση, κοινή για όλους, μέσα στην οποία οι προσωπικότητές μας υπάρχουν σαν απλά συμβάντα. Οι στοχαστές του Ζεν ταυτίζουν τη συνείδηση με τη ζωή.

Όπως και να 'χει, η παραδοξότητα του κοάν τείνει να διεγείρει τον νου επί παρατεταμένο διάστημα μια και ο νους το στριφογυρίζει προσπαθώντας να "λύσει" το παράδοξό του ή να βρει μια απάντηση, κάπως σαν τον σκύλο που κυνηγάει την ουρά του – μόνο που σ' αυτό το κυνήγι, ο νους προβάλλει όπως πραγματικά είναι, δηλ. σαν κάτι ξέχωρο από τη συνείδηση.

Τη στιγμή που αντιλαμβάνεται κανείς ότι νους και συνείδηση είναι κάτι ξεχωριστό, μπορεί να αντιληφθεί ότι ο πρώτος ταυτίζεται με την προσωπικότητα και η δεύτερη με την πραγματική του ουσία κι έτσι επιτυγχάνεται ο σκοπός του κοάν.

Η επίτευξη του σκοπού του κοάν δεν έχει να κάνει με την ερμηνεία του. Άλλωστε, όσες ερμηνείες κι αν δώσει κανείς σε ένα κοάν δε φαίνεται να μπορούν να εξαντλήσουν το νόημά του, επομένως είναι μάλλον απίθανο να υπάρχει μια και μοναδική, οριστική ερμηνεία.

Παραδείγματα κοάν:

- Δύο χέρια χτυπούν το ένα με το άλλο και παράγεται ένας ήχος. Ποιος είναι ο ήχος του ενός χεριού;

- Πώς μπορεί κανείς να εκφράσει την αλήθεια χωρίς ούτε ομιλία ούτε σιωπή;

- Αν πραγματικά αγαπώ τον εαυτό μου, δεν πρέπει να τον αγαπώ. Αν θέλω να τον προφυλάξω, δεν πρέπει να τον προφυλάσσω.

- Δεν είναι ούτε η σημαία που κουνιέται ούτε ο άνεμος. Ο νους είναι.

Η Υπεράσπιση των δικαιωμάτων σου

Σε περιπτώσεις που τα συναισθήματα μας έχουν περιφρονηθεί ή τα δικαιώματά μας έχουν καταπατηθεί, μπορούμε ν’ αντιδράσουμε με έναν από τους ακόλουθους τρεις τρόπους: α) επιθετικά, απαιτώντας τα δικαιώματά μας, χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τα δικαιώματα του άλλου προσώπου β) παθητικά, επιτρέποντας σε κάποιον να καταπατήσει τα δικαιώματά μας, χωρίς εμείς να διαμαρτυρηθούμε γι’ αυτό, γ) αυτο-υποστηρικτικά, μαχόμενοι, δηλαδή, για τα δικαιώματά μας, λαμβάνοντας όμως -παράλληλα- υπόψη και τα δικαιώματα του άλλου προσώπου. Οι αυτο-υποστηρικτικές τεχνικές μάς βοηθούν να διεκδικήσουμε τα δικαιώματά μας με τρόπους που μειώνουν την πιθανότητα αναμέτρησης.

Τα τρία είδη αντιδράσεων στην πρόκληση

Προβληματικές καταστάσεις δημιουργούνται, όταν αισθανόμαστε ότι κάποιος καταπατά τα δικαιώματά μας. Ποια θα μπορούσε να είναι η αντίδρασή μας σε αυτές τις καταστάσεις;

Ας ξεκινήσουμε με τη διάκριση τριών ειδών αντιδράσεων.

1) Επιθετικές αντιδράσεις. Ενεργώ επιθετικά, όταν υποστηρίζω τα δικαιώματά μου, χωρίς, όμως, να λαμβάνω υπόψη μου τα δικαιώματα του άλλου.

Παράδειγμα: Στο σούπερ-μάρκετ υπάρχει μια μακριά ουρά ανθρώπων που περιμένουν υπομονετικά, για να πληρώσουν τις αγορές τους. Τη στιγμή αυτή έρχεται και η Ιωάννα. Περιμένει στη σειρά για λίγο κι έπειτα (με το έτσι θέλω), περνά στην αρχή της σειράς λέγοντας: «Δεν μπορώ να περιμένω όλη την ημέρα σ’ αυτήν τη σειρά, πρέπει να πάω στο σχολείο μου!»

Τι σκέφτεστε για τη συμπεριφορά της Ιωάννας;

Είναι αλήθεια ότι η Ιωάννα έχει να πάει στο σχολείο της. Αλλά, όμως, τι θα γίνει και με τους άλλους; Μήπως μερικοί από αυτούς δεν έχουν, επίσης, να πάνε στην εργασία τους ή στο σπίτι τους; Δεν είναι τα δικαιώμα- τά τους εξίσου σήμαντικά με αυτά της Ιωάννας; Η Ιωάννα σκέφτηκε μόνο τα δικά της δικαιώματα! Δεν έκανε καμιά προσπάθεια να βρεθεί στη θέση των άλλων ανθρώπων που περιμένουν υπομονετικά στη σειρά. Αυτός είναι σίγουρα ένας τρόπος με τον οποίο δημιουργούνται προβλήματα.

2) Παθητικές αντιδράσεις. Αντιδρώ παθητικά, όταν κάποιος καταπατά τα δικαιώματά μου, χωρίς εγώ να διαμαρτύρομαι:

• Αφήνω κάποιον να μου πάρει τη σειρά στο κυλικείο.

• Αφήνω κάποιον να μου πάρει το βιβλίο που διαβάζω κι εγώ αδιαμαρτύρητα τρέχω να βρω άλλο.

• Κάποιος παίρνει τη σειρά μου στο παιγνίδι και δεν παραπονιέμαι.

• Κατηγορούμαι για κάτι που δεν έκανα και δεν προσπαθώ να δώσω εξηγήσεις.

Παράδειγμα: Κάθε εβδομάδα, οι γονείς του Βασίλη του επιτρέπουν να αποφασίσει μαζί με την αδερφή του για το πού θα πάνε βόλτα. Δυο εβδομάδες πριν, ο Βασίλης ήθελε να πάει στην παραλία, αλλά η αδερφή του επέμενε να πάει στο λούνα παρκ. Ο Βασίλης συμφώνησε και πήγαν στο λούνα παρκ. Στο τέλος της προηγούμενης εβδομάδας ήθελε να κάνει ποδήλατο και η αδερφή του ήθελε να πάει στο πάρκο. Ο Βασίλης ήθελε πραγματικά να κάνει ποδήλατο, αλλά η αδερφή του επέμενε, κι έτσι ο Βασίλης παραιτήθηκε και πήγαν στο πάρκο.

Πώς βλέπετε τη συμπεριφορά του Βασίλη;

Δεν μπορούμε να θεωρήσουμε την αντίδραση του Βασίλη ως "κακή συμπεριφορά!". Αυτό που έκανε ο Βασίλης ήταν απλώς να εγκαταλείψει το δικαίωμά του να απαιτήσει την ικανοποίηση και των δικών του επιθυμιών, μέσα από ένα δίκαιο κι αντικειμενικό διάλογο. Στην πραγματικότητα, επέτρεψε στην αδερφή του να καταπατήσει αυτό το δικαίωμά του. Ενώ αυτός ο τρόπος παθητικής αντίδρασης είναι πιθανό να μη δημιουργήσει πρόβλημα στους άλλους ανθρώπους, ίσως, όμως, να μην είναι κι ο καλύτερος τρόπος αντίδρασης για τον ίδιο τον Βασίλη. Στην πραγματικότητα, ίσως υπάρξουν -μακροπρόθεσμα- κάποια αρνητικά αποτελέσματα για τον Βασίλη:

• Σε πιο σοβαρές καταστάσεις, οι άλλοι άνθρωποι ίσως χάσουν τον σεβασμό τους για τον Βασίλη, όταν αποτύχει να υποστηρίξει αυτά που νομίζει σωστά.

• Ο Βασίλης μπορεί, ακόμα, να οικοδομήσει μια μάλλον αρνητική εικόνα για τον εαυτό του σαν κάποιος αδύναμος που παραιτείται ακόμα κι όταν έχει δίκιο.

Με την παθητική συμπεριφορά καταπατούμε τα δικαιώματά μας, αποτυγχάνοντας να εκφράσουμε τα συναισθήματά μας, τις ανάγκες και τις απόψεις μας. Αυτό μπορεί να προκαλέσει συναισθήματα ανεπάρκειας, κατάθλιψης και ανικανότητας.

3) Αυτο-υποστηρικτικές αντιδράσεις: Μια αυτο-υπρστηρικτική αντίδράση είναι συχνά μια καλή εναλλακτική λύση και στις επιθετικές και στις παθητικές αντιδράσεις. Αυτο-υποστηρίζομαι, όταν πολεμώ για τα δικαιώματά μου, αλλά την ίδια στιγμή λαμβάνω υπόψη μου σοβαρά και τα δικαιώματα του άλλου προσώπου.

Μερικοί άνθρωποι δε γνωρίζουν τη διαφορά μεταξύ επιθετικής και αυτο-υποστηρικτικής συμπεριφοράς. Κάποιοι άλλοι θα ήθελαν να αυτο-υποστηρίζονται, αλλά δε γνωρίζουν πώς. Προκειμένου να βεβαιωθούμε ότι γνωρίζουμε τη διαφορά μεταξύ επιθετικής και αυτο-υποστηρικτικής συμπεριφοράς, ας εξετάσουμε κάποιες απλές τακτικές υποστήριξης των δικαιωμάτων μας, αλλά μ’ έναν τρόπο που μειώνει τις ευκαιρίες αναμέτρησης.

Αυτο-υποστηρικτικές Τεχνικές- «Υπεράσπισε τα δικαιώματά σου!»

1) Υποστήριξη με «ενσυναίσθηση»: Εδώ, βεβαιωθείτε ότι αυτό που θα πείτε στο άλλο πρόσωπο περιέχει δύο ξεκάθαρες και σαφείς αντιδράσεις:

• ότι είστε μεν ευαίσθητοι στα συναισθήματα του άλλου προσώπου • («ενσυναίσθηση»), αλλά 

• ότι κι εσείς, επίσης, έχετε κάτι να πείτε (αυτο-υποστήριξη).

Παράδειγμα: Ας χρησιμοποιήσουμε την κατάσταση όπου η Ιωάννα είχε υποσχεθεί να είναι στο σπίτι στις 4.00, γιατί έπρεπε να πάει στον οδοντίατρο, αλλά πήγε στο σπίτι της στις 4.45.

Η μητέρα της Ιωάννας λέει θυμωμένα; «Συμφώνησες να είσαι στο σπίτι στις 4.00, αλλά τώρα είναι 4.45. Ανησύχησα! Πήγαινε στο δωμάτιό σου!».

Εδώ παρουσιάζουμε μερικές αυτο-υποστηρικτικές αντιδράσεις με «ενσυναίσθηση»;

Διαχείριση και αντιμετώπιση του άγχους/αγωνίας

Δυστυχώς, το στρες είναι αναπόφευκτο στις μέρες μας και όπως έχουμε δει μπορεί να μας βλάψει με διάφορους τρόπους. Όμως υπάρχουν τρόποι να το περιορίσουμε, να το ελέγξουμε και να μειώσουμε την επίδραση του σε μας. Γι'αυτό υπάρχουν διάφορες τεχνικές διαχείρισης του άγχους οι οποίες έχουν σαν στόχο να μας βοηθήσουν να λειτουργούμε πιο αποτελεσματικά.

Μερικοί άνθρωποι μπορούν να χειρίζονται αρκετά καλά το στρες. Αντίθετα, άλλοι, στηρίζονται σε πιο Aμυντικούς-Παθητικούς τρόπους και λιγότερο δραστήριους τρόπους διαχείρισης του στρες. Οι Aμυντικοί τρόποι διαχείρισης, μπορεί σε κάπoιο βαθμό να μας βοηθούν, αλλά είναι προσωρινοί και επιφανειακοί, δεν χτυπούν το κακό στην ρίζα του, δεν ενδυναμώνουν την αντίσταση μας κατά του στρες και έχουν πάντοτε κάποιο κόστος. Αυτό το κόστος μπορεί να είναι διάφορες δυσπροσαρμοστικές συμπεριφορές (αλκοολισμός, επιθετικότητα ή παλινοδρόμηση), αποφευκτική συμπεριφορά (απόσυρση, απάθεια) ή ακόμα και εξαπάτηση του ίδιου μας του εαυτού (όπως στους μηχανισμούς άμυνας, της εκλογίκευσης [Η εκλογίκευση, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, είναι ένας μηχανισμός άμυνας με τον οποίο δίνουμε μια πιο λογική ερμηνεία και δικαιολογία για τη συμπεριφόρα μας για να νιώσουμε καλύτερα. Έτσι πείθουμε τον εαυτό μας ότι η συμπεριφορά μας δεν είναι καθόλου παράξενη ή παράλογη.] ή της άρνησης).

Απόσυρση: Όταν αντιμετωπίζουμε μια δύσκολη κατάσταση μπορεί να νιώσουμε την ανάγκη να αποσυρθούμε και να απομακρυνθούμε από τα γεγονότα που μας προκαλούν άγχος. Η απόσυρση μπορεί να έιναι συναισθηματική, όπως η έλλειψη ενδιαφέροντος ή φυσική δηλ. κάποιος να αλλάξει απότομα τον τρόπο ζωής του. Η προσωρινή απόσυρση μπορεί να είναι ένας καλός τρόπος για να ηρεμήσει κάποιος και να σκεφτεί πιο αποτελεσματικούς τρόπους αντιμετώπισης. Όμως όταν η αποφυγή γεγονότων και καταστάσεων επιφέρει και κοινωνική απόσυρση τότε γίνεται παθολογική και ζημιογόνα.

Άρνηση: Πολλοί άνθρωποι χρησιμοποιούν τον μηχανισμό της άρνησης όταν βρίσκονται κάτω από στρεσογόνες καταστάσεις [Ο όρος στρεσογόνο αναφέρεται σε καταστάσεις και γεγονότα τα οποία μας προκαλούν στρες. Οτιδήποτε στρεσογόνο σε μεγάλο βαθμό μπορεί να επηρεάσει αρνητικά πχ. την επίδοση μας στην δουλειά, τις κοινωνικές μας σχέσεις, την αυτοεικόνα μας, κ.α.], για παράδειγμα, όταν έχουν να αντιμετωπίσουν μια σοβαρή ασθένεια, αρνιούνται να παραδεχτούν την σοβαρότητα της κατάστασης τους ( «δεν συμβαίνει τίποτα» ή «δεν είναι τόσο σοβαρό») ή πιστεύουν ότι τα συμπτώματα τους είναι λιγότερο σοβαρά απ' ότι πραγματικά είναι, κάνοντας τις ανάλογες εικασίες και υποθέσεις (« μάλλον θα είναι απλά τα αρθριτικά μου»). Η άρνηση μπορεί να περιορίσει και να ελαττώσει το άγχος προσωρινά, αλλά η υπερβολική άρνηση μπορεί να δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα επειδή το άτομο αρνείται να δει την πραγματικότητα όπως είναι και όπως στο παράδειγμα που χρησιμοποιήσαμε, να αφήσει σοβαρές ασθένειες αθεράπευτες. Ο Σίγκμουντ Φρόϋντ, ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της ψυχανάλυσης, πίστευε ότι η άρνηση είναι ένας ασυνείδητος μηχανισμός άμυνας ο οποίος μας προστατεύει από το άγχος που μπορεί να προκληθεί με την σκέψη και την συνειδητοποίηση των μη-αποδεκτών σκέψεων και παρορμήσεων μας. Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία [ Η ψυχοδυναμική θεωρία ονομάζεται και ψυχαναλυτική και στηρίζεται στην φιλοσοφία του Σίγκμουντ Φρόυντ για την προσωπικότητα και τις ψυχικές διαταραχές. Η θεωρία του στηρίζεται στην κατανόηση της μάχης μεταξύ ενστίκτων, παρορμήσεων και λογικής. Το έργο του Φρόυντ ήταν η εξερεύνηση των πολύπλοκων τρόπων που το ασυνείδητο επηρεάζει το συνειδητό.], όλοι μας χρησιμοποιούμε μηχανισμούς άμυνας,τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό. Οι Αμυντικοί μηχανισμοί όμως γίνονται πρόβλημα όταν λειτουργούμε συνέχεια με βάση αυτούς σαν τρόπους να αντιμετωπίσουμε διάφορες καταστάσεις.

Χρήση Ουσιών: Η χρήση ουσιών σαν τρόπος διαφυγής από τα προβλήματα και το άγχος είναι κάτι το πολύ συνηθισμένο. Τα ναρκωτικά, το αλκοόλ, θολώνουν την κρίση και την αντίληψη και για λίγη ώρα χαλαρώνουν το άτομο από τα δεσμά του άγχους. Επίσης, η συστηματική χρήση ουσιών γίνεται εξάρτηση και δημιουργεί ακόμα περισσότερα προβλήματα.

Επιθετικότητα: Πολλοί άνθρωποι χάνουν την υπομονή τους όταν είναι αγχωμένοι και γίνονται επιθετικοί με τους γύρω τους. Η βία πολλές φορές είναι μια αντίδραση στην απoγοήτευση και στην ενόχληση. Το ξέσπασμα του θυμού στους άλλους γίνεται κι αυτό μια πηγή άγχους στο τέλος και εκτός απ' αυτό καταστρέφει τις διαπροσωπικές σχέσεις και μπορεί να προκαλέσει σοβαρότατα προβλήματα με το νόμο.

Όπως έχει αναφερθεί πιο πάνω, πολλοί τρόποι αντιμετώπισης του άγχους όπως το ποτό, η απόσυρση, κλπ, μπορούν να μειώσουν το άγχος σε κάποιο βάθμο αλλά πάντα με κάποιο κόστος. Το κόστος αυτό μπορεί να είναι κοινωνικά απρεπή συμπεριφορά (υπερβολική χρήση αλκοόλ), αποφυγή των προβλημάτων (όπως στην απόσυρση ή απομάκρυνση), ή και ακόμα η ίδια η αυτοεξαπάτηση ( με τη χρήση κάποιου μηχανισμού άμυνας). Αυτοί οι τρόποι χειρισμού του άγχους έχουν μπεί στην κατηγορία της Αμυντικής Διαχείρισης του Αγχους .Υπάρχουν όμως και πολύ πιο καλύτεροι τρόποι χειρισμού του άγχους και θα τους βάλουμε στην Ενεργή Διαχείριση του Αγχους. 

Όπως έχουμε δει στον αμυντικό-παθητικό χειρισμό του άγχους, μερικοί τρόποι αντιμετώπισης μπορούν να κάνουν τα πράγματα ακόμα χειρότερα. Τώρα όμως η άμεση και ενεργή αντιμετώπιση του στρες στοχεύει στο να χειριζόμαστε άμεσα το περιβάλλον [Ο όρος περιβάλλον σε αυτή τη περίπτωση δεν σημαίνει το φυσικό περιβάλλον γύρω μας πχ. Ουρανός, δέντρα, κτίρια, κλπ. Στην ψυχολογία ο όρος περιβάλλον αναφέρεται σε οτιδήποτε μη-γενετικό/κληρονομικό δηλ. οικογενιακό περιβάλλον, σχολείο, κλπ.], με κοινωνικά αποδεχτούς τρόπους και να αλλάζουμε όποτε χρειάζεται τις αντιδράσεις μας, για να μειώνουμε και να καταπολεμάμε την επιρροή του άγχους. Έτσι, αντιμετωπίζουμε τις καταστάσεις όπως είναι. Επιπρόσθετα, υπάρχουν φορές που τα πράγματα δεν μπορούν να αλλάξουν και έτσι τότε χρειάζεται μια λογική αξιολόγηση των δυνατοτήτων μας έτσι ώστε να σκεφτούμε όλους τους πιθανούς τρόπους να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά μια δύσκολη κατάσταση.

Στη συνέχεια, θα δούμε μερικές στρατηγικές άμεσης αντιμετώπισης στρεσογόνων καταστάσεων.

Κρατήστε Το Στρες Σε Ανεχτά Και Φυσιολογικά Επίπεδα:

1. Μην παίρνετε περισσότερα ρίσκα και ευθύνες από αυτά που μπορείτε να πάρετε. Προσοχή, μην θυσιάζετε όλες τις προσωπικές σας ανάγκες για χάριν των καθημερινών απαιτήσεων.

2. Περιορίστε τους καθημερινούς μικρομπελάδες. Τι μπορείτε να κάνετε για να μειώσετε τις μικρές φασαρίες και σκουτούρες? Για παράδειγμα, μπορείτε να ρυθμίσετε το πρόγραμμα σας έτσι ώστε να αποφεύγετε την πρωινή κυκλοφοριακή συμφόρηση. Τι άλλο μπορείτε να κάνετε για να μειώσετε παρόμοιου τύπου μπελάδες?

3. Προσαρμόστε το χρόνο σας ανάλογα με τις δυνατότητες σας. Μερικές φορές φαίνεται ότι δεν υπάρχει ποτέ αρκετός χρόνος για να προλάβουμε να κάνουμε αυτά που θέλουμε κατά τη διάρκεια της ημέρας. Μπορούμε όμως αν θέλουμε να κάνουμε αρκετά πράγματα και σημαντικά με το να θέσουμε σωστά προτεραιότητες και να μην μένουμε τελευταία στιγμή να κάνουμε πράγματα που θέλουν χρόνο και κόπο.

Μάθετε Πως Αντιδρά Το Σώμα Σας Στο Στρες:

Μην αγνοείτε τα σημάδια του στρες. Μάθετε να ακούτε το σώμα σας. Μήπως σας πονάει η πλάτη σας λίγο περισσότερο απ΄ότι συνήθως? Έχετε συχνά πονοκεφάλους? Νιώθετε με το παραμικρό κουρασμένοι? Αυτά τα σωματικά συμπτώματα δηλώνουν ότι αρχίζετε να υπερβαίνετε τα όρια της αντοχής σας. Επίσης, προετοιμάστε το σώμα σας για να αντέξει το άγχος. Κρατήστε μια ισορροπημένη δίαιτα με τα κατάλληλα θρεπτικά συστατικά. Προσπαθείστε να κοιμάστε αρκετά και κάντε συχνές ιατρικές εξετάσεις. Αποφεύγετε το κάπνισμα και το αλκοόλ. Κάντε γυμναστική.

Μάθε Να Ξέρεις Τι Περιμένεις:

Μπορούμε να χειριζόμαστε πολύ πιο καλύτερα το άγχος όταν ξέρουμε τι περιμένουμε. Μπορούμε τότε να αναπτύξουμε και τις κατάλληλες στρατηγικές αντιμετώπισης. Όταν έχεις γνώση για το τι περιμένεις είσαι λιγότερο ευάλωτος στο άγχος από κάποιον που βρίσκεται σε άγνοια. Για παράδειγμα, αν ενημερωθείς για κάποιες ιατρικές επεμβάσεις στις οποίες θα υποβληθείς, θα έχεις λιγότερο άγχος από κάποιον που δεν ξέρει τι να περιμένει.

Ζητήστε Βοήθεια Από Φίλους:

Οι κοινωνικές σχέσεις βοηθούν στο άγχος. Έρευνες με φοιτητές ιατρικής και οδοντιατρικής (δύο είδη που βρίσκονται συνεχώς κάτω από ένταση), είχαν δείξει ότι οι φοιτητές που είχαν περισσότερους φίλους είχαν καλύτερη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος από αυτούς που είχαν λιγότερους φίλους. Πράγματι, οι άνθρωποι που είναι μοναχικοί δεν έχουν τόση καλή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος από αυτούς που έχουν ισχυρή κοινωνική δικτύωση. Επίσης, οι ασθενείς που νοσηλεύονται σε νοσοκομεία και έχουν την κατάλληλη συναισθηματική υποστήριξη αναρρώνουν πολύ πιο γρήγορα από αυτούς που δεν στηρίζονται αρκετά. Το να λαμβάνουμε όμως συναισθηματική υποστήριξη είναι η μιά όψη του νομίσματος. Το να δίνουμε υποστήριξη είναι πάλι εξ ίσου σημαντικό και μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε το άγχος και να νιώθουμε καλύτερα. Έτσι, σκεφτείτε πως να δικτυωθείτε περισσότερο κοινωνικά για να μπορείτε να χειρίζεστε δύσκολες καταστάσεις.

Θεωρία της κενότητας: Υπάρχω μέσα από το συνυπάρχω

Η κενότητα. ΄Ενώ για το Θεραβάντα Βουδισμό τα όντα δεν είναι πραγματικά επειδή είναι μεταβλητά και σύνθετα, για το Μαχαγιάνα Βουδισμό δεν είναι πραγματικά, επειδή δεν υπάρχουν καθ' εαυτά. Αυτό συμβαίνει επειδή στερούνται δικού τους εαυτού. Κι αυτό με τη σειρά του συμβαίνει επειδή το καθετί είναι ό,τι είναι μόνο σε αλληλεξάρτηση από τα άλλα όντα. Έτσι, τα όντα είναι «κενά» από δικό τους εαυτό. Η κατάσταση αυτή ύπαρξης ονομάζεται κενότητα και ισοδυναμεί με την αληθινή πραγματικότητα. Επειδή κάθε επιθυμία προϋποθέτει την ιδέα του χωριστού όντος, η κενότητα βοηθάει το βουδιστή να απαλλαγεί από αυτήν την ιδέα και επομένως και από την επιθυμία. Έτσι, λοιπόν, στο Μαχαγιάνα για να απελευθερωθεί κάποιος από την οδυνηρή, ψεύτικη ύπαρξη, πρέπει να φωτιστεί σχετικά με τον αληθινό τρόπο ύπαρξης των «όντων», που είναι η κενότητα.

Σύμφωνα με τη θεωρία της κενότητας, εφόσον δεν υπάρχει ίδιος εαυτός, δεν μπορεί κανείς να πει ότι τα όντα υπάρχουν ως χωριστά, αυθύπαρκτα μεγέθη, δηλαδή και πάλι ως ουσίες, αλλά με αυτή τώρα την έννοια. Ούτε, όμως, ότι δεν υπάρχουν καθόλου ή ότι υπάρχουν όχι ως ουσίες (χωριστά και αυθύπαρκτα) αλλά μόνο ως σχέσεις. Καμμιά από αυτές τις αντιλήψεις περί της φύσης των όντων δεν αντιστοιχεί σε αυτό που αυτά πραγματικά είναι, δηλαδή στην αληθινή τους φύση. Με άλλα λόγια, όλες αυτές οι αντιλήψεις είναι κατασκευές του νου, που ο άνθρωπος τις επιβάλλει πάνω στη φύση των όντων. Στην πραγματικότητα αυτή, την αληθινή φύση, δεν μπορούμε να την καταλάβομε με τον νου. Γι’ αυτό η σωστή στάση απέναντι στο ερώτημα της αληθινής φύσης των όντων είναι η λεγόμενη «καμμία θέση». Όποια θέση και να πάρει κανείς, αυτή δεν είναι παρά μια κατασκευή του νου. Η αληθινή φύση των όντων αποκαλύπτεται μόνη της σε εκείνον που αδειάζει τον νου του από κάθε νοητική κατασκευή, κάθε αντίληψη για αυτήν.

« τίποτα δεν υφίσταται αυτούσια ή είναι η ίδια του η αιτία». Ένα αντικείμενο μπορεί να ορισθεί μόνο σε σχέση με άλλα αντικείμενα. Η αλληλεξάρτηση είναι ουσιαστική για την αποκάλυψη των φαινομένων. Ο κόσμος δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει χωρίς αυτό. Έτσι ένα δεδομένο φαινόμενο μπορεί να εμφανισθεί μόνο αν είναι συνδεδεμένο με άλλα. Η πραγματικότητα δεν μπορεί να περιοριστεί σε τόπο ή να κομματιστεί, αλλά θάπρεπε να θεωρείται ως ολιστική και σφαιρική.» [Το Κβάντα και ο Λωτός - Mathiou Richard & Trinh Xuan Thuan]

Τα συμπτώματα της διαφθοράς [Νίτσε]

Παρατηρήστε τά συμπτώματα αυτών των κοινωνικών περιστάσεων, πού είναι απαραίτητα κάπου - κάπου, καί πού τά ονομάζουν «διαφθορά». ’Από τη στιγμή πού εισχωρεί κάπου ή διαφθορά, βλέπεις νά βασιλεύει μια πολλαπλή δεισιδαιμονία πού απέναντι της ή πίστη πού έχει υιοθετήσει γενικά ο λαός, έξασθενίζει καί γίνεται ανίκανη : γιατί ή δεισιδαιμονία είναι ενας ελεύθερος στοχασμός δεύτερης τάξεως, "Όποιος τού παραδίνεται διαλέγει ώρισμένα σχήματα, ώρισμένες φόρμουλες πού του αρέσουν. Δίνει στον εαυτό τον το δικαίωμα νά διαλέγει· Ό προληπτικός εχει κάτι το πιο «προσωπικό» από τον πιστό. Προληπτική κοινωνία θά είναι εκείνη όπου θά βρίσκουμε κιόλας πολλά ατομα κα'ι πολλή ευχαρίστηση γιά κάθε τί το ατομικά. ’Απ’ αυτή τήν άποψη ή δεισιδαιμονία δείχνει πάντα μια πρόοδο απέναντι στήν πίστη, έκδηλώνει πώς ή νόηση απελευθερώνεται καί απαιτεί τά δικαιώματά της. Τότε οΐ οπαδοί τής παλιάς θρησκείας καί τής παλιάς θρησκευτικότητας παραπονιούνται δτι υπάρχει διαφθορά — μά αυτοί ακριβώς προσδιορίζανε ώς τά τώρα τή χρήση της στον τρόπο πού εκφράζονται καί πού έδωσαν στή δεισιδαιμονία τήν καΐκή της φήμη, ακόμα καί στούς κύκλους, των πιο ελεύθερων πνευμάτων. Άς μάθουμε, λοιπόν, πώς ή δεισιδαιμονία είναι σύμπτωμα τής χειραφέτησης.

Ακόμα κατηγορούνε γιά χαλάρωση τήν κοινωνία εκείνη όπου έγκατασταίνεται ή διαφθορά: πραγματικά, το γόητρο τού πολέμου και τού πολεμικού ενθουσιασμού παθαίνουν φανερή πτώση», στήν κοινωνία αυτή, ποθούν τις διασκεδάσεις τής ζωής μέ το ίδιο πάθος πού επιδιώκανε άλλοτε τις στρατιωτικές ή τις γυμναστικές τιμές·  Αλλά οΐ παρατηρητές αμελούν γενικά νά παρατηρήσουν πώς εκείνη, ή παλιά δραστηριότητα, εκείνο τό παλιό πάθος του έθνους πού φανέρωναν μέ τόσο πομπόίδικο τρόπου, μεταμορφώθηκε ·σέ απειρα ιδιωτικά πάθη: καί απ’ αυτό δεν εκανε άλλο παρά νά γίνει λιγώτερο φανερό. Τι λέω ; είναι πιθανό, μάλιστα, πώς, στήν κατάσταση τής «διαφθοράς», τό έθνος στο έξης ξοδεύει μιά δύναμη, μιά βιαιότητα ενέργειας πολύ μεγαλύτερη από κάθε αλλη φορά, καί πώς τό άτομο ξοδιάζει αύτή; τήν ενέργεια πολύ πιο σπάταλα άπ’ όσο μπο,ραύισε πρωτύτερα, τότε πού ακόμα δεν ήταν άρικετά πλούσιο! Στις εποχές, λοιπόν, ακριβώς τής «χαλάρωσης», τρέχει ή τραγωδία στούς δρόμους καί στά σπίτια, καί βλέπουμε νά γεννιέται ο μεγάλος έρωτας, τό μεγάλο μίσος, καί ή φλόγα τής γνώσης αναπηδάει πυρωμένη πρός τον ουρανό·

Τρίτο: Ισχυρίζονται πώς, επειδή, μέ κάποιο τρόπο συμψηφίζουν την κατηγορία τής δεισιδαιμονίας και τής χαλάρωσης πού μπορούν νά προκαλέσουν στις εποχές τής διαφθοράς, τά ήθη, γίνονται ήπιώτερα σ’ αυτές τις περιόδους, πώς ή σκληρότητα ελαττώνεται σημαντικά σέ σχέση μέ τις προηγούμενες εποχές, πού είχαν πιόιτερη πίστη, καί δύναμη. Δεν θά μπορούσα νά υπογράψω σ’ αυτό το έγκοομιο, οπως δεν υπόγραψα καί στήν προηγούμενη μομφή: το μόνο πού παραδέχομαι, είναι πώς ή σκληρότητα 'σταθεροποιείται, καί πώς το καινούργιο γούστο άπεχθάνεται τις παλιές της μορφές, αλλά, από την άλλη μεριά, ή τέχνη του νά πληγώνουμε, νά βασανίζουμε μέ το λόγο ή μέ τη ματιά, φθάνουν, στις εποχές τής διαφθοράς, στην ύπέρτατη τελειοποίησή τους, τότε μονάχα γεννιούνται ή πονηριά καί ή ευχαρίστηση τού νά εΐμαστε καικοί. Οι άνθρωποι τών διεφθαρμένων εποχών είναι πνευματώδεις, συκοφάντες και ξέρουν, ακόμα, πώς γίνεται πιστευτό ό,τι είναι καλά είπομένο.

Τέταρτο, όταν «διαφθείρονται τά ήθη», είναι ή στιγμή όπου ξεπετιούνται εκείνα τά όντα πού ονομάζονται «τύραννοι»: είναι οί προάγγελοι, είναι, ας πούμε, οι πρώιμοι προπομποί τού άτομο υ· Άλλη μιά στιγμή ύπομονή, κι’ αυτό το φρούτο θά κρεμαστεί επιτέλους, ώριμο καί χρυσωπό, στο δέντρο ένδς λαού' μόνο γι’ αυτόν υπάρχει αύτο το δέντρο! Σάν φτάνει στο απόγειο ή αποσύνθεση, οπως κι’ ο αγώνας τών κάθε λογής τυράννων, βλέπουμε πάντα νάρχεται ο Καίσαρας, ο όριστικός τύραννος πού καταφέρνει τή χαριστική βολή στον εξαισθενισμένο αγώνα αυτών πού ανταγωνίζονται γιά τήν υπεροχή* βάζοντας τήν κόπωση νά δουλέψει γιά λογαριασμό του. Καί σάν έρχεται, το άτομο, γενικά, βρίσκεται στή στιγμή τής τέλειας ωριμότητάς του,και ο «πολιτισμός», κατά συνέπεια, στο ζενίθ τής γονιμότητάς του... μά αύτο δέ γίνεται χάρη σ’ αυτόν, άπο το γεγονός δηλαδή τού τυράννου, μ’ όλο πού τούς πολύ καλλιεργημένους ανθρώπους αρέσει νά κολακεύουν τον Καίσαρα λέγοντας πώς είναι εργο του. Ή αλήθεια είναι πώς χρειάζονται εξωτερική γαλήνη γιατί έχουν μέσα τους τήν ανησυχία τους, γιατί ή δουλειά τους είναι εσωτερικό πραγμα. 

Οι βασικοί σταθμοί του νεώτερου Εμπειρισμού [η γνώση πηγάζει από την εμπειρία και όχι από την ανθρώπινη νόηση]

Σύμφωνα με τη θεωρία του εμπειρισμού η γνώση πηγάζει από την εμπειρία και όχι από την ανθρώπινη νόηση όπως υποστηρίζουν οι ορθολογιστές στοχαστές . Η γνώση της πραγματικότητας διαμορφώνεται μέσω των ιδεών που αποτελούν δημιούργημα των αισθήσεων και της εμπειρίας. Είμαστε σε θέση να γνωρίσουμε αυτά που μπορούμε να αντιληφθούμε από τις αισθήσεις μας. Έμφυτες έννοιες δεν υπάρχουν στην ανθρώπινη σκέψη αλλά η εμπειρία και οι αισθήσεις αποτελούν τη μόνη αξιόπιστη πηγή γνώσης. Η λειτουργία της νόησης περιορίζεται στη σύνδεση των ιδεών που προέρχονται από την εμπειρία. Με βάση αυτή τη βασική θέση του Εμπειρισμού οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του στους νεώτερους χρόνους, όπως είναι ο Locke , o Berkeley και o Hume αναπτύσσουν τις θέσεις τους . Αντικείμενο της μελέτης αποτελεί η παρουσίαση των κυριότερων απόψεων αυτών των στοχαστών μέσα από την οποία θα γίνει κατανοητή η πορεία που πήρε ο νεώτερος Εμπειρισμός που μέσα από τις παρεκκλίσεις από τις αρχικές θέσεις του, οδηγήθηκε σε «ακραίες » προσεγγίσεις.

Ο Descartes θεμελιωτής του Ορθολογισμού

Ο ορθολογισμός έχει βασικό κριτήριο γνώσης την ανθρώπινη νόηση και όχι την εμπειρία . Η νόηση με τις έμφυτες και τους λογικούς νόμους αποτελεί αξιόπιστη πηγή γνώσης.

Ο Descartes ξεκινά το φιλοσοφικό στοχασμό του από την αμφιβολία των πάντων. Ο άνθρωπος είναι δυνατόν να αμφιβάλει για όλα εκτός από το γεγονός ότι αμφιβάλλει ότι δηλαδή υπάρχει Επομένως φτάνει στη διαπίστωση « Σκέφτομαι άρα υπάρχω» (cogito , ergo sum) που αποτελεί τη βάση των φιλοσοφικών του απόψεων. Το «σκέφτομαι» για το φιλόσοφο έχει διάφορες σημασίες όπως αμφιβολία, αντίληψη, σύλληψη , βεβαίωση. Ο Descartes διακρίνει την πραγματικότητα σε τρία τμήματα : οι άνθρωποι, ο εξωτερικός κόσμος και ο θεός. Αφού ο άνθρωπος μπορεί να σκεφτεί την ιδέα του θεού που είναι το τέλειο ον η ιδέα αυτή προέρχεται από τον ίδιο μόνο το θεό . Άρα υπάρχει ο θεός . Την εικόνα του εξωτερικού κόσμου μας τη δίνει ο θεός που επειδή είναι το τέλειο ον και καλός δεν υπήρχε ποτέ περίπτωση να μας εξαπατήσει. Ο άνθρωπος αποτελείται από το σώμα και την ψυχή που είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους . Το σώμα αποτελεί τον κόσμο της ύλης και χαρακτηρίζεται από την ιδιότητα της έκτασης ενώ η ψυχή αποτελεί τον κόσμο της διανοίας και χαρακτηρίζεται από τη συνείδηση. Η σύνδεση των δύο μερών γίνεται με ένα κωνοειδή αδένα που βρίσκεται στο μέσο της υπόστασης του εγκεφάλου .

O Locke σε αντίθεση με τον Descartes απορρίπτει τη θεωρία ότι ο νους περιέχει έμφυτες ιδέες . Τονίζει ότι ο νους όταν γεννιέται ο άνθρωπος είναι « άγραφο χαρτί» (tabula rasa).Κατά τη διάρκεια της ζωής του από τις εμπειρίες η ψυχή του γεμίζει με ιδέες που δεν ταυτίζονται με τη γνώση αλλά αποτελούν τα υλικά με τα οποία διαμορφώνεται η γνώση. Η εμπειρία και οι αισθήσεις κατέχουν σημαντική θέση στη φιλοσοφική θεωρία του Locke αφού από αυτές παράγονται οι ιδέες. Αφού οι ιδέες προέρχονται από τις αισθήσεις μας και την προσωπική μας εμπειρία όλα τα πράγματα υπάρχουν σε σχέση με αυτές τις αισθήσεις και δεν υπάρχει πραγματικότητα ανεξάρτητη από αυτές. Με την υιοθέτηση της άποψης ότι οι ιδέες διαμορφώνονται μόνο από την εμπειρία και δεν είναι έμφυτες ο φιλόσοφος ευθυγραμμίζεται αρχικά με τις βασικές αρχές του εμπειρισμού.

Σύμφωνα με το Locke οι ιδέες διακρίνονται σε απλές και σύνθετες. Οι απλές είναι αυτές που δεν μπορούν να αναλυθούν σε άλλες και οι σύνθετες είναι αυτές που είτε τα μέρη της έχουν κατασκευαστεί από την εμπειρία αλλά οι ίδιες δεν πηγάζουν από αυτήν είτε είναι δυνατόν να έχουν δημιουργηθεί απευθείας από την εμπειρία.Οι ιδέες απλές και σύνθετες βρίσκονται μέσα μας μας συνδέουν και μας φέρνουν σε επαφή με τον εξωτερικό κόσμο. Μέσω των ιδεών ο άνθρωπος οδηγείται στη γνώση. Όμως ο φιλόσοφος εκτός από τη γνώση που στηρίζεται στην παρατήρηση και το πείραμα (γνώμη) κάνει λόγο και για γνώση που έχει παρόμοιο περιεχόμενο με την a priori γνώση και αποκτάται με τη λογική σύνδεση και τη νοηματική σχέση των ιδεών. Η παραδοχή μιας τέτοιας γνώσης δίνει την εντύπωση ότι ο φιλόσοφος ακολουθεί διαφορετική πορεία από τις βασικές αρχές του εμπειρισμού.

Οι ιδέες οι οποίες βρίσκονται μέσα στο νου του ανθρώπου περιέχουν τις ιδιότητες των αισθητών πραγμάτων που ονομάζονται ποιότητες. Διακρίνονται στις πρωτεύουσες (μέγεθος, μορφή, αριθμός ,θέση, κίνηση)που δηλώνουν τα βασικά χαρακτηριστικά των σωμάτων και χωρίς αυτές δεν μπορούν αυτά να υπάρξουν και οι δευτερεύουσες (χρώματα, γεύσεις) που δεν είναι αναγκαίες για την ύπαρξη των σωμάτων Αυτές όμως οι ιδιότητες δεν ταυτίζονται με την πραγματική ουσία του πράγματος ,την υπόσταση του( όπως αυτή δηλώνεται με την έκταση και το σχήμα του). Αφού λοιπόν αυτή η υπόσταση δεν ταυτίζεται με τις ιδέες μας που σύμφωνα με τη θεωρία του Εμπειρισμού αποτελεί την μοναδική αξιόπιστη πηγή γνώσης αλλά υπάρχει έξω από αυτές κατανοούμε ότι ο φιλόσοφος οδηγείται σε αντίφαση και ξεφεύγει από τις βασικές αρχές της εμπειρικής θεωρίας.

Ο Locke διαφωνεί με τον Descartes στην απόδοση ιδιοτήτων στο νου εκτός από το σκέπτεσθαι. Δεν είναι δυνατόν ο άνθρωπος να σκέφτεται πάντα. Ο Θεός ως τέλειο ον ίσως έχει δημιουργήσει την νόηση που πιθανόν η υπόσταση της να μην είναι υλική. Αυτή η παραδοχή του θεού ως τέλειου ,αιώνιου όντος , τον απομάκρυνε από τον εμπειρισμό είναι υλική. Αυτή η παραδοχή του θεού ως τέλειου αιώνιου όντος τον απομάκρυνε από τον εμπειρισμό.

Ο φιλοσοφικός στοχασµός του Berkeley

Ο Berkeley υποστήριξε ότι δεν υπάρχει κόσμος εξωτερικός καθεαυτός . Υπάρχει μόνο αυτό που μπορούμε να αντιληφθούμε και να συλλάβουμε με τις αισθήσεις μας .Ουσιαστικά πραγματικό είναι αυτό που ορίζεται ως αντικείμενο της αντίληψης μας. Έχουμε τη δυνατότητα να κατανοήσουμε τα φαινόμενα των πραγμάτων και όχι τα καθεαυτά πράγματα. Δεν συμμερίζεται τις απόψεις του Locke για τον υλισμό και αρνείται ότι υπάρχουν υλικές υποστάσεις και ποιότητες. Δεν είναι δυνατόν τα υλικά αντικείμενα να καθορίζουν τις ιδιότητες του νου και από αυτά να δημιουργούνται οι ιδέες. Αυτά που ονομάζουμε υλικά αντικείμενα δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα σύνολο ιδεών. Δεν ισχύει τίποτα άλλο εκτός από αυτό που προέρχεται από την εμπειρία. Αφού θεωρεί πραγματικό αυτό που αντιλαμβανόμαστε αποδέχεται την ύπαρξη των αισθημάτων χωρίς όμως να αναγνωρίζει την αντικειμενική πραγματικότητα από την οποία δημιουργούνται αυτά τα αισθήματα.

Για το φιλόσοφο αυτά που βλέπουμε είναι διαφορετικά από αυτά που αγγίζουμε. Αυτά που βλέπουμε είναι οι ιδέες του νου. Γιατί οι ιδέες δεν είναι δυνατόν να είναι ελεύθερες και να αιωρούνται αλλά βρίσκονται στο νου, στη ψυχή μας .Η ψυχή είναι μια νοητική υπόσταση στην οποία βρίσκουν καταφύγιο οι ιδέες . Οι ιδέες αυτές δεν είναι σταθερές ,είναι δυνατόν κάποια στιγμή να αλλάξουν και να αντικατασταθούν από άλλες ιδέες. Όμως αυτή η νοητική υπόσταση παραμένει σταθερή και υπάρχει πριν έρθουν οι ιδέες. Η παραδοχή του αυτή τον οδήγησε σε παρέκκλιση από τις βασικές αρχές του εμπειρισμού ανάλογη με αυτήν του Locke.

Στο φιλοσοφικό στοχασμό του Berkeley σημαντικός είναι ο ρόλος του θεού. Ο θεός δημιουργεί τις παραστάσεις στη ψυχή του ανθρώπου οι οποίες ουσιαστικά αποτελούν τον πραγματικό κόσμο. Οτιδήποτε άλλο αποτελεί ψευδαίσθηση αφού δε συνδέεται με το νου.Ο θεός συντελεί στο να είναι αντιληπτά τα πράγματα και καθορίζει τις σχέσεις των αντικειμένων.

Συναισθησία: το μίξερ των αισθήσεων - Βλέπω αυτό που ακούς

Ορισμένοι άνθρωποι όταν ακούνε μουσική βλέπουν στην κυριολεξία χρώματα, ενώ για άλλους τα χρώματα γεμίζουν τα μάτια τους όταν διαβάζουν γράμματα ή αριθμούς. «Πρόκειται για περιπτώσεις "συναισθησίας"» λένε οι επιστήμονες που ερευνούν χρόνια τη νευρολογική ανάμιξη των αισθήσεων. Συνήθως οι συναισθητικοί αναφέρουν συσχετίσεις ανάμεσα στις αποχρώσεις των χρωμάτων και τους αριθμούς, τους τόνους των ήχων και την ένταση των γεύσεων. Για παράδειγμα ένας συναισθητικός είναι πιθανόν να «δει» ένα περισσότερο έντονο κόκκινο χρώμα, καθώς ανεβαίνει η συχνότητα ενός ήχου ή μία απαλή επιφάνεια μπορεί να έχει «γλυκιά» γεύση.

Πρόσφατα Αμερικανοί επιστήμονες «ανακάλυψαν» ανθρώπους που μπορούν να «ακούν» τις εικόνες που βλέπουν, ενώ τώρα Βρετανοί ερευνητές πειραματίζονται με τη γεύση... των λέξεων. Σύμφωνα με το «New Scientist», ένας Αμερικανός φοιτητής που εκμυστηρεύτηκε στο γιατρό του ότι «άκουγε ήχους κάθε φορά που κοίταζε το screensaver του υπολογιστή του», έδωσε το έναυσμα για τις μελέτες της σπάνιας περίπτωσης συναισθησίας. Ερευνητές του Ινστιτούτου Τεχνολογίας στην Καλιφόρνια ανακοίνωσαν ότι εντόπισαν ακόμη τρεις ανθρώπους που ακούν εικόνες.

Τώρα Βρετανοί επιστήμονες της Οξφόρδης πειραματίζονται με τη... γεύση των λέξεων σε συνεργασία με τον διάσημο σεφ Χ. Μπλούμενταλ. Σε ένα από τα πειράματα οι εθελοντές κλήθηκαν να δοκιμάσουν τυρί μπρι και μούρα και να χαρακτηρίσουν τις τροφές με τις «κατασκευασμένες» λέξεις-επίθετα: «μαλούμα» και «τακέτ». Στην πλειοψηφία τους οι εθελοντές χαρακτήρισαν «μαλούμα» το μπρι και «τακέτ» τα μούρα. Ο Μπλούμενταλ είναι πρόθυμος να... μεταφέρει το εργαστήριο στο εστιατόριό του με συμφωνία των πελατών. Εχει ζητήσει από τους ερευνητές να κατασκευάσουν και άλλες... γευστικές λέξεις με τις οποίες οι πελάτες θα περιγράφουν τα πιάτα του.

Η συναισθησία συναντάται σε κάποια μορφή της σε έναν στους 2.000 ανθρώπους, ενώ η εμφάνισή της είναι σε μεγάλο βαθμό κληρονομική. Σύμφωνα με τον νευρολόγο Β.Σ. Ραμαχαντράν του Πανεπιστήμιου Σαν Ντιέγκο, που ειδικεύεται στο θέμα, νευρολογικές διαδικασίες παρόμοιες με αυτές που συμβαίνουν στη συναισθησία, παίζουν βασικό ρόλο στην ικανότητά μας να αντιλαμβανόμαστε μεταφορές και στο να είμαστε δημιουργικοί. Ετσι εξηγείται σε μεγάλο βαθμό το ότι η συναισθησία είναι οκτώ φορές περισσότερο συνηθισμένη ανάμεσα στους συγγραφείς και στους καλλιτέχνες.

Η συναισθησία είναι η «ασθένεια» που κέντριζε τη φαντασία του Αρθούρου Ρεμπό και το Σαρλ Μποντλέρ, οι οποίοι και έγραψαν ποιήματα ορμώμενοι από την προσωπική τους εμπειρία, αλλά κι εκείνη του ζωγράφου Βασίλι Καντίσκι που δημιούργησε και ανάλογους πίνακες ζωγραφικής. Ο συγγραφέας Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ και οι συνθέτες Αλεξάντερ Σκριάμπιν και Ολιβιέ Μεσιάν, έχουν αξιοποιήσει επίσης την εμπειρία τους από την περιπέτεια των δικών τους αισθήσεων.

Τα νέα στοιχεία  από πρόσφατες έρευνες που διεξήγαγαν ψυχολόγοι από το Πανεπιστήμιο Waterloo, αποκαλύπτουν ότι οι αισθήσεις «μπερδεύονται» τελικά και από ιδέες και σκέψεις του πάσχοντος και όχι μόνο από την επίδραση εξωτερικών ερεθισμάτων, όπως ήταν γνωστό μέχρι τώρα.

Ο Βασίλι Καντίσκι (1866-1944) ήταν ο καλλιτέχνης που ασχολήθηκε ίσως περισσότερο απ' όλους, με αυτό το «μποτιλιάρισμα» των αισθήσεων, εξετάζοντάς το και ως καλλιτεχνική ιδέα. Ο ζωγράφος εξερεύνησε τις αρμονικές σχέσεις μεταξύ ήχων και χρωμάτων, ενώ χρησιμοποίησε και μουσικούς όρους για να περιγράψει ζωγραφικά έργα του, δίνοντας τους τίτλους όπως: «Συνθέσεις» και «Αυτοσχεδιασμοί» και το 1912 συνέθεσε την όπερα «Ο κίτρινος ήχος», που χαρακτηρίζονταν από τη συνύπαρξη χρωμάτων, μουσικής και χορού.

Η συναισθησία δεν άφησε αδιάφορο και το Ρώσο συνθέτη Αλεξάντερ Σκριάμπιν (1872-1915), ο οποίος εξέφρασε δημιουργικά τη δική του εμπειρία στη συμφωνία που έγραψε το 1910 με τίτλο: «Προμηθέας: To ποίημα της φωτιάς», έργο για ορχήστρα, πιάνο, εκκλησιαστικό όργανο και χορωδία.

Το φαινόμενο της συναισθησίας απασχόλησε και το θεατρικό σκηνοθέτη Πίτερ Μπρουκ χωρίς ο ίδιος να είναι πάσχων. Πριν από δύο χρόνια είχε παρουσιάσει στο θέατρο «Μπουφ ντι Νορ», την παράσταση «Είμαι ένα φαινόμενο» που βασίστηκε στο ομώνυμο βιβλίο του διάσημου Pώσου γιατρού Αλεξάντερ Ρομάνοβιτς Λούρια, στο οποίο περιγράφει τη συνάντησή του με τον άνθρωπο-φαινόμενο, Σόλομον Βενιαμίνοβιτς Σερεσέβσκι, έναν προικισμένο υπερευαίσθητο άνθρωπο, που διακρινόταν από μια ικανότητα απομνημόνευσης που σχεδόν δεν γνώριζε όρια: Χωρίς να γνωρίζει ιταλικά ήταν σε θέση να απαγγείλει εκτεταμένα αποσπάσματα από τη «Θεία κωμωδία» του Δάντη, αφού πρώτα τα είχε ακούσει μία μόνο φορά. Ο Σερεσέβσκι έπασχε και από συναισθησία.«Είχε τις πιο ξετρελαμένες αισθήσεις» έλεγαν όσοι τον γνώριζαν. «Ενα χρώμα ή μια μυρωδιά γεννούσαν στο μυαλό του δεκάδες ήχους».

Στη συναισθησία έχει αναφερθεί και ο Ευγένιος Αρανίτσης γράφοντας για το βιβλίο του Οδυσσέα Ελύτη «Ο κήπος με τις αυταπάτες» (εκδόσεις Υψιλον) κάνοντας λόγο για τη στοργή και τη μέριμνα «για τις εσωτερικές εκείνες περιοχές της ανθρώπινης ύπαρξης όπου τα στεγανά καταργούνται και οι αισθήσεις συγκλίνουν σε μια μεταξύ τους πλέξη (συναισθησία) όταν ακούμε χρώματα, μυρίζουμε μελωδίες, εισχωρούμε στο Αδύνατον των ποιητικών εκείνων συνδυασμών που τόσο ερέθιζαν τον Μποντλέρ και που ο Καντίσκι θα θεωρούσε αργότερα με τη σειρά του ρεαλιστικούς».

Στις πρόσφατες έρευνες οι επιστήμονες εξέτασαν μία γυναίκα, η οποία βλέπει διαφορετικά χρώματα για κάθε αριθμό ή γράμμα του αλφαβήτου. Η C, όπως την ονόμασαν, όταν αντικρίζει τυπωμένο σε χαρτί τον αριθμό 7, βλέπει κίτρινο χρώμα πάνω στην επιφάνεια της ασπρόμαυρης σελίδας. Τελικά διαπιστώθηκε ότι η C κοιτάζοντας εφτά μήλα, χωρίς να αντιλαμβάνεται αρχικά τον αριθμό τους, η αντίδρασή της ήταν φυσιολογική. Οταν όμως συγκεντρώσει τη σκέψη της στο γεγονός ότι είναι εφτά, αντικρίζει ξανά το κίτρινο χρώμα που βλέπει όταν κοιτάζει τον αριθμό 7. Καινούργια διαπίστωση που επιβεβαιώνει ότι η συναισθησία δεν προκαλείται μόνο από εξωτερικούς παράγοντες.

Η αξία του ψηφοφόρου

Σε φάση εκλογών, η αξία του ψηφοφόρου διαφοροποιείται από την αξία του πολίτη, διότι σε αυτή τη χρονική περίοδο όλη η πατρίδα βασίζεται μόνο στους πρώτους για να έχει κυβέρνηση. Αυτή και μόνο η παρατήρηση αφοπλίζει τον ψηφοφόρο του λευκού και τον μετατρέπει σε πολίτη. Το θέμα μας λοιπόν είναι ο ψηφοφόρος. Μόνο αυτός μπορεί ν’ αποφασίσει ότι θα παίξει ένα ρόλο στο δημοκρατικό πλαίσιο. Αν δεν το κάνει όμως είναι υπεύθυνος για τη ζωή του μόνο με ένα παθητικό τρόπο. Εδώ θα προσπεράσουμε βέβαια και τους ψηφοφόρους που έχουν τιμή με τη μίζερη σημασία της λέξης. Το υπόλοιπο των ψηφοφόρων, αν και δεν έχουν απαραίτητα επίγνωση όλων των επιπτώσεων της επιλογής τους, είναι δυναμικοί παίκτες ή τουλάχιστον έτσι προσδιορίζονται. Στην Ελλάδα, έχουμε πολλούς που δεν ξέρουν τι να ψηφίσουν, αλλά θέλουν να έχουν την εντύπωση ότι είναι αυτόφωτοι στον πολιτικό χώρο. Συνήθως είναι τα καλύτερα θύματα της πολιτικής. Κατά συνέπεια, ο μόνος τρόπος να έχουμε μία αποτελεσματική απόφαση είναι να παραμένει ανεξάρτητη από την πολιτικάντικη προσέγγιση. Επί του πρακτέου, πρέπει να υπάρχουν ορθολογικά κριτήρια που καθορίζουν την επιλογή μας. Αυτά τα κριτήρια μπορεί να είναι τα εξής: η αναγνώριση της γενοκτονίας, η ποινικοποίηση της άρνησης της γενοκτονίας, η θέσπιση της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης, η ελευθερία διακίνησης ανθρώπων, η διεκδίκηση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η Ιστορία στην Παιδεία κλπ. Κάθε κριτήριο τέτοιου τύπου δημιουργεί ένα τεστ που πρέπει να πετύχει ο υποψήφιος, αν θέλει να εκλεγεί. Δίχως αυτά τα ορθολογικά κριτήρια είναι εύκολο να παρασυρθεί ένας υποψήφιος από μια κομματική προσέγγιση, ειδικά όταν τον αφορά προσωπικά ή σε οικογενειακό επίπεδο. Οι δυσκολίες που περνά η Ελλάδα δεν είναι φαντασιώσεις, αλλά δεν είναι ούτε αξεπέραστες. Αρκεί να υπάρξει μια συγκρότηση στις επιλογές μας, μια συνοχή στις σκέψεις μας και μια στρατηγική στις αποφάσεις μας. Κάθε ψήφος είναι μια θέληση. Και αυτή η θέληση πρέπει να είναι συντονισμένη.

Να πέσουν οι μάσκες ...

Ας δούμε λίγο το θέμα του χρήματος. Δεν θα συζητήσουμε τα αυτονόητα και τα τετριμμένα, όπως ότι το χρήμα δεν είναι καλό αλλά χρειάζεται, ότι διαφθείρει αλλά τι να κάνουμε χωρίς αυτό δεν γίνεται… κ.λ.π. Ασφαλώς και χρειάζεται, ασφαλώς και διαφθείρει. Αλλά ποιους διαφθείρει; Αυτούς που μπορούν να διαφθαρούν.

Γνωρίζουμε κάποιον άνθρωπο μια ζωή χωρίς όμως να έχουμε μαζί του οικονομικές δοσοληψίες. Ίσως έχουμε αυταπατηθεί για το ποιόν του. Βγαίνουμε μαζί, διασκεδάζουμε, μας κερνάει, λέει ανέκδοτα. Εμείς είμαστε ενθουσιασμένοι μαζί του έως ότου του δανείσουμε χρήματα, ή χρειαστούμε εμείς οικονομική βοήθεια. Θα μας επιστρέψει τα δανεικά; Θα μας συμπαρασταθεί στην ανάγκη; Η έναρξη οικονομικών δοσοληψιών μαζί του μπορεί να είναι καταλυτική. Θα ΠΕΣΟΥΝ ΟΙ ΜΑΣΚΕΣ και θα δούμε με τι άνθρωπο έχουμε να κάνουμε. Αυτά συμβαίνουν πολύ συχνά μεταξύ συγγενών σε κληρονομικά ζητήματα, αλλά και σε πολλά άλλα. Βλέπουμε το αληθινό πρόσωπο των δικών μας ανθρώπων και αυτοί βλέπουν το δικό μας.

Ασφαλώς αυτά μπορεί να συμβούν και σε μας. Ποια είναι η σχέση μας με το χρήμα; Το έχουμε για θεό μας; Πόσο το υπολογίζουμε; Πόσο το δίνουμε, πόσο το ζητάμε; Παριστάνουμε τους γενναιόδωρους και τους δίκαιους έως ότου πιάσουμε στα χέρια μας χρήματα. Τότε πέφτουν οι δικές μας μάσκες και αποκαλύπτεται η φιλαργυρία μας στους άλλους. Αν είμαστε τυχεροί και έχουμε καλή σχέση με τον εαυτό μας μαθαίνουμε ποιοι είμαστε. Οι άλλοι βέβαια μας καταλαβαίνουν αμέσως και το σχολιάζουν στον περίγυρό μας. Το θέμα όμως είναι να συνειδητοποιήσουμε και εμείς κάτι για τον εαυτό μας.

Βλέπουμε πως λειτουργεί το συμφέρον στους ανθρώπους. Πως ασχημαίνει η ψυχή τους, ακόμα και το πρόσωπό τους. Έχουμε όμως αναρωτηθεί τι εικόνα δίνουμε εμείς στο περιβάλλον μας; Μήπως και εμείς είμαστε τέτοιοι; Ας κοιταχθούμε στον καθρέφτη (κυριολεκτικά). Αν χρησιμοποιήσουμε και έναν δεύτερο καθρέφτη, κοιτώντας μέσω του πρώτου σε αυτόν, θα μπορέσουμε να δούμε το προφίλ μας και το πίσω μέρος του κεφαλιού μας. Τι εντύπωση δίνουμε; Πόσο σκληρό είναι το βλέμμα μας και το πρόσωπό μας; Η φυσιογνωμία μας θα μας αποκαλύψει πολλά.

Αναφέραμε παράδειγμα με το χρήμα. Σκεφτείτε την εξουσία παντός είδους. Είναι και αυτή μια δοκιμασία του χαρακτήρα μας. Αποκαλύπτονται πολλά πράγματα που κρύβουμε μέσα μας. Εξουσία στον στρατό, στην αστυνομία, προϊστάμενοι στην δουλειά, δύναμη κάθε είδους. Εκεί δεν αποκαλύπτονται κρυφές πτυχές του χαρακτήρα των ανθρώπων; Πως θα συμπεριφερθούμε, πως θα μιλήσουμε στους άλλους; Θα εκμεταλλευτούμε την θέση μας για να προσπορίσουμε οφέλη; Θα καβαλήσουμε το καλάμι; Αναρωτιόμαστε γιατί τόσο μεγάλο ποσοστό ανθρώπων με εξουσία, συμπεριφέρονται άσχημα, βρίζουν, προσβάλλουν, κλέβουν. Είναι απλούστατο. Είναι συνηθισμένοι άνθρωποι που κάποτε δεν είχαν εξουσία και ανήκαν σε αυτούς που διαμαρτύρονταν για τις αδικίες. Όταν απέκτησαν εξουσία έγιναν ακριβώς ίδιοι με αυτούς που κατηγορούσαν και έτσι έπεσαν οι μάσκες τους.

Η εξουσία δεν είναι πάντοτε κάτι το επίσημο. Η προτεραιότητα στην οδήγηση είναι κάποια εξουσία. Ο γονιός έχει εξουσία. Ο διαχειριστής της πολυκατοικίας, ο δάσκαλος, ο γιατρός, το μεγαλύτερο παιδί απέναντι στο μικρότερο, αυτός που τον έχουμε ανάγκη, αυτός που κρατάει το τηλεκοντρόλ, όλοι αυτοί έχουν εξουσία. Πως συμπεριφερόμαστε εμείς, όταν έχουμε τον έλεγχο κάποιου πράγματος, έστω και ασήμαντου;

Όπως έχουμε πει και αλλού, ένας τραγικός αλλά αποτελεσματικός τρόπος για να καταλάβουμε από ποιους περιστοιχιζόμαστε, είναι να φτωχύνουμε και να αρρωστήσουμε. Τότε θα δούμε ποιοι θα μας συμπαρασταθούν και ποιοι θα μας εγκαταλείψουν. Εκεί φαίνεται ο άνθρωπος. Όχι στις θεωρίες, στις διασκεδάσεις και στις παρέες, αλλά στις δοκιμασίες. Όποιος έχει ανάγκη από βοήθεια συχνά βλέπει το άσχημο πρόσωπο της ψυχής των ανθρώπων. Βλέπει την σκληρότητα, την περιφρόνηση και ακούει απίστευτα υποκριτικές δικαιολογίες: "Να δεν έχω χρόνο… ξέρεις οι υποχρεώσεις…" και άλλα τέτοια εντελώς διάφανα. Βλέπει όμως και το κάλλος της ψυχής κάποιων άλλων, που ίσως δεν τους υπολόγιζε καθόλου.

Η αυτογνωσία είναι κάτι το σκληρό γι αυτούς που θέλουν να διατηρούν προσωπείο, είναι όμως ευλογία για όσους αγαπούν την αλήθεια. Την αυτογνωσία την αποκτούμε στις δοκιμασίες. Όταν έχουμε να δώσουμε εξετάσεις. Στις δοκιμασίες πέφτουν οι μάσκες. Αρκεί όμως να μην βλέπουμε μόνο την πτώση της μάσκας των άλλων, αλλά την δική μας. Είναι απλά μαθηματικά. Συναναστρεφόμαστε κάποιον φίλο μας. Βγαίνουμε μαζί έξω, τρώμε, διασκεδάζουμε… Βρίσκουμε χρόνο. Όταν όμως αρρωστήσει την δικαιολογία την έχουμε έτοιμη. Να οι υποχρεώσεις, να τα παιδιά, να οι δουλειές. Ξαφνικά ο ελεύθερος χρόνος μας εξαφανίζεται. Και να μην νομίζουμε ότι ο φίλος μας δεν μας κατάλαβε. Μας "διάβασε", όπως θα τον διαβάζαμε και εμείς αν ήμασταν στην θέση του. Να μην μπερδευόμαστε από τις δικαιολογίες μας αλλά να βλέπουμε τα γεγονότα. Για διασκέδαση είχαμε χρόνο, για προσφορά βοήθειας όχι. Τότε θα μάθουμε κάτι για τον εαυτό μας. Οι δικαιολογίες είναι για να κλείσουμε τα μάτια μας.

Το ζήτημα λοιπόν δεν είναι μόνο η υποκρισία προς τους άλλους, αλλά η δικαιολογίες προς τον ίδιο μας τον εαυτό. Επινοούμε δικαιολογίες, προκειμένου να μην δούμε το τι συμβαίνει πραγματικά μέσα μας. Θέλουμε να έχουμε καλή αυτοεικόνα και "παραχώνουμε τα σκουπίδια κάτω από το χαλί". Η αυτοδικαιολόγηση κρύβει τον εγωισμό μας από τα δικά μας μάτια. Αυτό σημαίνει αύξηση του υποσυνείδητού μας και όχι μείωση, όπως επιδιώκει ο εσωτερισμός. Το υποσυνείδητό μας διογκώνεται και αυτό που καταχωνιάσαμε μέσα μας θα μας ενοχλήσει όταν το δούμε στους άλλους. Γιατί; Γιατί μας θυμίζει την κρυμμένη πλευρά του εαυτού μας, αυτή που δεν τολμήσαμε να αντικρίσουμε. Ο άλλος την φέρνει στην επιφάνεια και εμείς τρομάζουμε. Αρχίζουμε τότε την κριτική. Τις μάσκες δεν τις κατασκευάζουμε μόνο για τα μάτια των άλλων, αλλά κυρίως για τα δικά μας, προκειμένου - όπως έχει ειπωθεί - να έχουμε μάτια, αλλά να μην βλέπουμε.

Το μυστικό της αυτογνωσίας είναι να αντιμετωπίζουμε τα γεγονότα, χωρίς πολλές ερμηνείες. Βρίσκαμε χρόνο για διασκέδαση με τον φίλο μας. Αυτός μετά αρρώστησε. Τώρα δεν έχουμε χρόνο για να τον επισκεπτόμαστε στο νοσοκομείο και να του κάνουμε διάφορες εκδουλεύσεις. Τι συμπεριφορά είναι αυτή; Είναι συμπεριφορά εγωιστή. Απλά πράγματα. Παρατηρούμε χωρίς δικαιολογίες, μόνο το γεγονός. Έτσι βγάζουμε άκρη. Αν αρχίσουμε και έχουμε πολλούς συνειρμούς, θα πρέπει να υποψιαστούμε ότι λέμε πολλά στον εαυτό μας γιατί κάτι έχουμε να κρύψουμε. Η αλήθεια γίνεται αντιληπτή όταν χρησιμοποιούμε λίγες σκέψεις και όχι εσωτερική φλυαρία.

Άλλο ένα μυστικό είναι το εξής: Όπως δεν πρέπει να κρίνουμε κακόβουλα τους άλλους για τις δικές τους μάσκες, έτσι δεν πρέπει να καταδικάζουμε και τον εαυτό μας με απογοήτευση και ενοχές. Και οι ενοχές είναι κάτι το εγωιστικό. Βασίζονται στην αίσθηση ότι είμαστε ανώτεροι και δεν μας ταιριάζουν καθόλου οι αδυναμίες. Προέρχονται από ένα είδος αλαζονικής τελειομανίας. Καλό είναι να μάθουμε να ζούμε με τα ελαττώματά μας, να συνηθίσουμε στην σκέψη ότι είμαστε συνηθισμένοι άνθρωποι με αδυναμίες και όχι "ευγενείς", που τους αξίζει να είναι τέλειοι. Έτσι μπορούμε να αποδεχόμαστε τα λάθη μας, να τα αντικρίζουμε κατά πρόσωπο, χωρίς φόβους, ντροπές και ενοχές και να εργαζόμαστε για την αντιμετώπισή τους. Οι ενοχές είναι ένα τέχνασμα για να μην αλλάξουμε. Ντρεπόμαστε γι αυτό που είμαστε και εξαντλούμε την φυσική επιθυμία αυτοβελτίωσης σε στείρα κριτική για τον εαυτό μας. Νομίζουμε ότι κάτι κάνουμε, όμως απλώς αισθανόμαστε άσχημα και λύσεις δεν δίνουμε.

Η δυναμική της ψυχής μας βασίζεται στην αντίστροφη σχέση συνείδησης (απλής αλήθειας από την άμεση παρατήρηση) και του υποσυνείδητου (ψέματα προς τον εαυτό μας). Είναι υπεραπλούστευση, αλλά λειτουργεί αυτό το σκεπτικό. Είμαστε ειλικρινείς προς τον εαυτό μας; Αυξάνει το επίπεδο της συνειδητότητάς μας. Γινόμαστε ο εαυτός μας. Λέμε ψέματα στον εαυτό μας; Δημιουργούμε προσωπείο, πίσω από το οποίο κρύβουμε όποια αδυναμία δεν συμφέρει στο εγώ μας και συρρικνώνεται η συνείδησή μας.

Κάπου, σε ορισμένες "παραδόσεις" γίνεται λόγος για τις περίφημες "μυητικές δοκιμασίες". Αρχίζω να υποψιάζομαι ότι αυτές δεν είναι ούτε ασκήσεις, ούτε θεωρίες, ούτε τελετουργίες, αλλά κατηγορίες γεγονότων της καθημερινότητας όπου καλούμαστε να τα αντιμετωπίσουμε με ολοένα αυξανόμενη πνευματικότητα, δίνοντας τον καλύτερο εαυτό μας. Όχι γνώσεις, αλλά ουσία. Θα πω κάτι τολμηρό, με πολλή επιφύλαξη. Κάπως αυτά τα γεγονότα προγραμματίζονται ανάλογα με την πρόοδό μας. Υπάρχει συνοχή στα περιστατικά της ζωής μας και λογική σειρά στα μαθήματα που παίρνουμε. Είναι όμως πολύ δύσκολο να διακρίνουμε την πραγματική αλληλουχία των δοκιμασιών στο βάθος της. Αν την "αποκρυπτογραφήσουμε" θα έχουμε να ωφεληθούμε πολύ.

Δεν χρειάζονται πολύπλοκες θεωρίες αλλά άμεση και "ευθεία" σκέψη. Πρέπει να πέσουν οι μάσκες μας, διότι η μάσκα δεν εξελίσσεται. Δεν μπορεί να εξελιχθεί ένας ψεύτικος εαυτός, αλλά μόνο ο αληθινός. Όποιος και αν είναι αυτός. Το ψεύτικο είναι ανύπαρκτο. Δεν μπορεί να βελτιωθεί το τίποτα. Το τίποτα μπορεί μόνο να αναγνωριστεί και να ξεχαστεί, σαν μια ξεθωριασμένη φαντασίωση. Η ζωή συνεχώς ρίχνει τις μάσκες. Η δική μας δουλειά είναι να τις αναγνωρίζουμε και να τις αφήνουμε να καταρρεύσουν.

Νευροηθική

Μια φορά και ένα καιρό, πριν από πολύ καιρό (όπως συνήθως ξεκινούν τα παραμύθια), υπήρχε σαφής διάκριση ανάμεσα στην επιστήμη και στην τεχνολογία. Οι επιστήμονες ακολούθησαν μία αχαλίνωτη πορεία προς την αναζήτηση της αλήθειας, όπου και αν οδηγούσε, με μοναδική ανταμοιβή «την ευχαρίστηση της ανακάλυψης». Οι μηχανολόγοι και οι τεχνολόγοι, έκαναν πράξη τους καρπούς της επιστημονικής προσπάθειας για να αλλάξουν τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Όσο γοητευτική και αν φαίνεται αυτή η διάκριση, είναι και πάντα ήταν ένα παραμύθι. Σήμερα, οι επιστήμονες γνωρίζουν περισσότερο το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο εργάζονται και πώς αυτό το πλαίσιο μπορεί να επηρεάσει αυτά που μελετούν.

Οι ερωτήσεις σχετικά με την επίδραση των νευροεπιστημών στην κοινωνία ομαδοποιούνται υπό το γενικό τίτλο νευροηθική - η διασταύρωση των νευροεπιστημών, της φιλοσοφίας και της ηθικής. Ο τομέας αυτός περιλαμβάνει ερωτήματα που αφορούν στο πώς οι ανακαλύψεις σχετικά με τον εγκέφαλο, επηρεάζουν την αίσθηση του εαυτού μας ως ανθρώπινα όντα (όπως η νευρωνική βάση της ηθικής). Πρόκειται για συνέπειες που αφορούν στην κοινωνική πολιτική (όπως οι δυνατότητες εκπαίδευσης ενός παιδιού) και στο είδος της ίδιας της έρευνας (όπως η δεοντολογία που σχετίζεται με τα πειράματα στα ζώα ή η εξαπάτηση ανθρώπων που συμμετέχουν σε έρευνες). Επίσης αφορούν στον τρόπο με τον οποίο οι νευροεπιστήμονες θα πρέπει να επικοινωνούν καλύτερα με το κοινό για να μεταδώσουν το αντικείμενο με το οποίο ασχολούνται και να μοιραστούν ιδέες για το τι θα πρέπει να κάνουν.

Το κοινωνικό πλαίσιο

Ενώ κάποιοι νευροεπιστήμονες πιστεύουν ότι οι απόψεις τους απέχουν πολύ από την κοινωνική πραγματικότητα, σπάνια αυτό είναι αλήθεια. Τον 17ο αιώνα, ο Καρτέσιος χρησιμοποίησε μία μεταφορά από την υδραυλική για να εξηγήσει πώς οι «ουσίες» του εγκεφάλου κινούν τους μυς - μία μεταφορά την οποία δανείστηκε από τη μηχανική του νερού, παρατηρώντας τους κήπους ενός πύργου στη Γαλλία. Στην αρχή του 20ου αιώνα, αντανακλώντας τα επιτεύγματα της βιομηχανικής εξέλιξης, οι νευροφυσιολόγοι περιέγραψαν τις πολύπλοκες συνδέσεις του εγκεφάλου σαν ένα «μαγικό αργαλειό» και αργότερα σαν μία γιγάντια «τηλεφωνική συνομιλία». Σήμερα στις απαρχές του 21ου αιώνα, οι μεταφορές από το χώρο της πληροφορικής αφθονούν, όπως η εξεζητημένη υπόθεση ότι «ο εγκεφαλικός φλοιός λειτουργεί όπως ένα ιδιωτικό παγκόσμιο δίκτυο». Αυτές οι μεταφορές είναι βοηθητικές τόσο για τη μετάδοση πολύπλοκων ιδεών, όσο και για την κατανόηση εννοιών που στην πραγματικότητα είναι ενσωματωμένες σε σύνθετες θεωρίες για τον εγκέφαλο.

Οι νευροεπιστήμονες μπορούν και πραγματικά ασχολούνται και με επιστημονικά προβλήματα που δεν έχουν σχέση με τον καθημερινό κόσμο. Συχνά αυτή η απόδραση συμβαίνει σε ένα αφηρημένο και γεμάτο με ιδιομορφίες κόσμο, στον οποίο διενεργείται κάτι ανάλογο με τη μοναχική αναζήτηση της αλήθειας. Είτε εργάζονται σε θέματα που αφορούν στα ιοντικά ρεύματα που προάγουν τη μετάδοση του δυναμικού ενέργειας, είτε στην απελευθέρωση και δράση των χημικών διαβιβαστών, είτε στο πώς η πυροδότηση των νευρώνων στον οπτικό φλοιό αντικατοπτρίζει απόψεις του οπτικού κόσμου - πολλά προβλήματα των νευροεπιστημών εξετάζονται απομονωμένα αλλά με συνέπεια.

Αλλά ο πραγματικός κόσμος ποτέ δεν απέχει πολύ. Από τη στιγμή που γνωρίζουμε πώς δουλεύουν οι χημικοί διαβιβαστές, είναι φυσικό να σκεφτούμε έξυπνα φάρμακα που μπορεί να βελτιώσουν τη μνήμη μας. Κάποιοι βέβαια μπορεί να σκεφτούν να σχεδιάσουν νευροτοξίνες, που διακόπτουν αυτή τη σημαντική διεργασία (π.χ. αναστολείς ενζύμων) και που απέχουν μόνο ένα βήμα από τις ουσίες του βιολογικού πολέμου.

Αν είχατε ένα φάρμακο που θα σας βοηθούσε να περάσετε τις εξετάσεις σας, θα το παίρνατε; Υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε αυτό και σε ένα αθλητή που κάνει χρήση στεροειδών για να βελτιώσει την επίδοσή του ή ένα άνθρωπο που παίρνει αντικαταθλιπτικά; Λιγότερο εξεζητημένα διλήμματα σχετίζονται με το μέλλον της νευροαπεικόνισης. Για παράδειγμα, οι νευροαπεικονιστικές τεχνικές μπορεί σύντομα να μας δώσουν τη δυνατότητα, υπό τις κατάλληλες συνθήκες εξέτασης, να διακρίνουμε τις πραγματικές αναμνήσεις κάποιου από τις ψευδείς.

Η ποικιλομορφία στις απαντήσεις είναι πολύ μεγάλη σήμερα, αλλά τα δικαστήρια μια μέρα ίσως έχουν στη διάθεσή τους την τεχνολογία της εγκεφαλικής απεικόνισης- ένα είδος «εγκεφαλικών δακτυλικών αποτυπωμάτων» που θα βοηθούσε να αποδειχτεί η ειλικρίνεια των μαρτύρων. Κάτι τέτοιο εγείρει ενδιαφέροντα ερωτήματα σχετικά με αυτό που ονομάζεται γνωσιακή ατομική ιδιοκτησία.

Τα νέα ευρήματα σχετικά με τον εγκέφαλο διαρκώς μας κάνουν να αναθεωρούμε την αίσθηση του εαυτού μας. Σημαντικές θεωρίες, σχετικά με την εξέλιξη του εγκεφάλου, περιλαμβάνουν πολλά θέματα που συνδέονται με την κοινωνική γνώση. Υπάρχει μία αυξανόμενη επίγνωση ότι οι ηθικές αρχές και η συνείδηση συνδέονται στενά με το συναισθηματικό εγκέφαλο, που επεξεργάζεται ερεθίσματα επιβράβευσης και τιμωρίας - μία θεωρία που έχουν υποστηρίξει ορισμένοι στα πλαίσια της αναπτυξιακής ηθικής. Η κατανόηση εις βάθος τέτοιων θεμάτων θα μπορούσε να αποτελέσει μία ισχυρότατη δύναμη «καλού», που θα μας βοηθούσε να γνωρίσουμε καλύτερα τα συναισθήματα των άλλων. Η ενσωμάτωση αυτών των ιδεών στις τρέχουσες, αλλά πρωτόγονες ακόμα, αντιλήψεις για τη νευρωνική πλαστικότητα θα μπορούσε να επηρεάσει τον τρόπο της εκπαίδευσης, πέρα από τους άμεσους ακαδημαϊκούς στόχους, που τόσο συχνά αποτελούν το μοναδικό θέμα συζήτησης.

Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι οι νευροεπιστήμονες δεν συμφωνούν πάντα ως προς τις μελλοντικές προοπτικές του ερευνητικού τους αντικειμένου. Για τους πιο μοριακούς νευροβιολόγους, η πραγματική αλήθεια εντοπίζεται στις μοριακές συνιστώσες του νευρικού συστήματος - αφού θεωρούν ότι με τις νέες τεχνολογίες του DNA και της πρωτεομικής, θα έχουν πληρέστερες εξηγήσεις για τον εγκέφαλο, ξεπερνώντας τα προβλήματα που έχουν άλλοι νευροεπιστήμονες. Αυτή είναι μία υπεραπλουστευμένη διάταξη, της οποίας την φιλοσοφική και τεχνολογική άνθηση παρακολουθούμε από τα ΜΜΕ. Αλλά είναι δικαιολογημένη αυτή η υπεραπλουστευμένη πεποίθηση; Μήπως υπάρχουν ερμηνείες ανώτερου επιπέδου για τον εγκέφαλο και το νου, που δε μπορούν να απλουστευθούν με αυτόν τον τρόπο; Μήπως υπάρχουν αναδυόμενες ιδιότητες που προκύπτουν από την οργάνωση του εγκεφάλου; Οι νευροεπιστήμονες οπαδοί της αλληλεπίδρασης έχουν μία εντελώς διαφορετική θεωρία. Υποστηρίζουν μία πιο εκλεκτιστική προσέγγιση για τις σύγχρονες νευροεπιστήμες, μία προσέγγιση που ερευνά την αλληλεπίδρασή τους και με τις κοινωνικές επιστήμες. Τα θέματα αυτά δεν είναι θέματα που συζητούνται εύκολα δημοσίως. Πρόκειται για σοβαρά ερωτήματα που αφορούν στο είδος της έρευνας που θα έπρεπε να γίνεται και στα οποία η κοινωνία θα έπρεπε να είχε άποψη. Εντέλει, η έρευνα πληρώνεται από τους φόρους που πληρώνουν όλοι οι άνθρωποι.

Νευροηθική - συγκεκριμένα παραδείγματα

Μερικά ζητήματα στη νευροηθική είναι θέματα που είναι απλά όσο και η κοινή λογική. Ας υποθέσουμε ότι η εγκεφαλική απεικόνιση ενός συμμετέχοντος σε μία μελέτη αποκάλυψε, χωρίς να το περιμένουμε, μια εγκεφαλική ανωμαλία, π.χ. έναν όγκο. Ή φανταστείτε ότι κάποιος που έκανε ένα νευρογενετικό έλεγχο βρέθηκε ότι διαθέτει μία μετάλλαξη που τον κάνει ευαίσθητο στην εκδήλωση μιας νευροεκφυλιστικής νόσου. Σε ποια περίπτωση, θα πρέπει να γνωρίζει την αλήθεια; Η κοινή λογική λέει ότι η ευθύνη θα έπρεπε να περάσει στον άνθρωπο, που από την αρχή θα έπρεπε να ερωτηθεί αν θέλει να γνωρίζει σχετικές ιατρικές πληροφορίες που πιθανώς θα προκύψουν κατά την εξέταση.

Ωστόσο, η απαραίτητη έγγραφη συγκατάθεση μπορεί να είναι μία αστεία υπόθεση. Ας υποθέσουμε ότι γινόταν μία έρευνα σχετικά με μία νέα θεραπεία για το εγκεφαλικό, στην οποία πρέπει να χορηγηθεί είτε το κανονικό είτε το εικονικό φάρμακο με τυφλό τρόπο, μέσα στις πρώτες ώρες του επεισοδίου. Η εφαρμογή ενός τέτοιου τυχαιοποιημένου πρωτοκόλλου είναι επιστημονικά έγκυρη. Αλλά δε μπορούμε να γνωρίζουμε εκ των προτέρων ποιος θα πάθει εγκεφαλικό και ίσως είναι αδύνατο να ζητήσουμε από αυτόν που το έπαθε να δώσει την έγγραφη συγκατάθεσή του. Αν αυτό εμποδίσει έναν ασθενή από το να πάρει μέρος στην έρευνα, μακροπρόθεσμα θα είναι επιβλαβές για τον ίδιο και για τους επόμενους ασθενείς. Οι συγγενείς, επίσης, μπορεί να μην έχουν εκείνη τη στιγμή τη νοητική διαύγεια ώστε να μπορούν να πάρουν μια απόφαση στο χρονικό περιθώριο που έχουν. Θα τολμούσαμε να καταργήσουμε την έγγραφη συγκατάθεση και να εισάγουμε την έγγραφη παραίτηση από τα δικαιώματά μας, για το γενικότερο καλό; Ή μήπως πρόκειται για ένα παρακινδυνευμένο τέχνασμα;

Μία άλλη σημαντική πλευρά της νευροηθικής σχετίζεται με τα πειράματα σε ζώα. Τα ζώα δε μπορούν να δώσουν τη συγκατάθεσή τους για να γίνουν παρεμβατικά πειράματα στον εγκέφαλό τους. Για μερικούς ανθρώπους, η προοπτική αυτής της προσέγγισης είναι ενοχλητική. Για άλλους, η ευκαιρία που προσφέρει για να αυξήσουμε τις γνώσεις μας για το υγιές και το νοσούν νευρικό σύστημα, είναι τόσο μεγάλη, που το να μην προχωρήσουμε θα είναι παράλογο. Πρόκειται για ζητήματα για τα οποία διαφωνούμε με πάθος, αλλά πρέπει να το κάνουμε - και το κάνουμε με σεβασμό.

Στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες, τα πειράματα με ζώα ρυθμίζονται νομοθετικά με πολύ αυστηρό τρόπο. Οι ερευνητές παρακολουθούν μαθήματα και εξετάζονται σε θέματα που σχετίζονται με τη νομοθεσία και την επάρκεια των γνώσεών τους ως προς τη διενέργεια πειραματισμών, που δεν θα κάνουν τα πειραματόζωα να υποφέρουν χωρίς λόγο.

Υπάρχει μία ευρεία αποδοχή τριών αρχών - μείωση, λεπτότητα και αντικατάσταση - καλές αρχές για να ακολουθήσουν οι βιοϊατρικοί ερευνητές. Το κάνουν πρόθυμα, μέσα στα πλαίσια του νόμου και έτσι αποζητούν την ευρεία, αν όχι την ομόφωνη, δημόσια αποδοχή. Πολλά νέα ευρήματα στις νευροεπιστήμες προκύπτουν από τεχνικές αντικατάστασης των πειραματοζώων, όπως είναι οι καλλιέργειες ιστού και τα υπολογιστικά μοντέλα. Δυστυχώς δε μπορούν να αντικαταστήσουν όλες τις μελέτες που πρέπει να διεξαχθούν σε ζωντανό εγκέφαλο και από τις οποίες έχουν προκύψει σημαντικά ευρήματα και θεραπείες για νευρολογικές και ψυχιατρικές ασθένειες. Για παράδειγμα, η χρήση L-DOPA στη θεραπεία της νόσου Parkinson προέκυψε από έρευνα στον εγκέφαλο αρουραίου, η οποία κέρδισε το Βραβείο Nobel. Επίσης οι νέες τεχνικές προσφέρουν νέες ευκαιρίες ώστε να βοηθηθούν άρρωστοι άνθρωποι και άρρωστα ζώα.

Μόνο επικοινωνήστε...

Μία αλήθεια που προβληματίζει, είναι ότι οι χώρες στις οποίες οι επιστήμονες καταβάλλουν κάθε προσπάθεια να επικοινωνήσουν με το κοινό, τείνουν να είναι εκείνες στις οποίες υπάρχει μεγαλύτερη δυσπιστία απέναντι στους επιστήμονες. Αλλά η συσχέτιση δεν είναι η ίδια με το αίτιο. Μοιάζει απίθανο η υπεύθυνη προσπάθεια να εμπλακεί το κοινό στη συζήτηση για την επίδραση της επιστήμης στην κοινωνία - και το αυξανόμενο αίσθημα καθήκοντος να επιτευχθεί αυτό - να είναι η αιτία αυτής της αυξανόμενης δυσπιστίας. Μάλλον οφείλεται στο ότι το κοινό που ενδιαφέρεται αποκτάει εμπειρίες αλλά και σκεπτικισμό ως προς τα νέα «θαυματουργά φάρμακα» και γνωρίζει καλύτερα την αργή και μερικές φορές αβέβαιη πρόοδο της επιστήμης. Φυσικά η μείωση της δυσπιστίας δεν αποτελεί λόγο επιστροφής στην πλήρη άγνοια.

Ένας από τους λόγους για να εμπλακεί κάποιος σε συζητήσεις με νέους ανθρώπους και με το κοινό που ενδιαφέρεται για τις νευροεπιστήμες, είναι ότι οι νευροεπιστήμονες διαφωνούν ακόμα για πολλά κεντρικά αξιώματα του πεδίου τους. Συνήθως τα ΜΜΕ εστιάζουν σε μεμονωμένες ανακαλύψεις ενώ θα ήταν καλύτερο να εστιάσουν στην επιστήμη ως διεργασία. Μία διεργασία που διαποτίζεται από αβεβαιότητα και διαφωνία.

Η Νευροηθική είναι ένα νέο πεδίο. Είναι ειρωνεία το γεγονός ότι ο Richard Feynman, ένας θεωρητικός φυσικός, που κάποτε ανέφερε ως τον μοναδικό λόγο που ασχολήθηκε με την επιστήμη «την ευχαρίστηση της ανακάλυψης», χρειάστηκε αργότερα να δουλέψει ο ίδιος σκληρά, για να ανακαλύψει γιατί ένα από τα Αμερικανικά Διαστημικά Οχήματα, το Challenger, εξερράγη λίγο μετά την απογείωσή του. Αυτό αποδεικνύει ότι η επίδραση της επιστήμης στην κοινωνία αφορά όλους μας.

Ντεκάρτ: Λόγος περί της μεθόδου - Οι κανόνες τής προσωρινής Ηθικής

Η ηθική έρχεται τελευταία στη σειρά των επιστημών, αλλά η ζωή πιέζει τον φιλόσοφο να ενεργήσει, πριν ακόμα γίνει κάτοχος της οριστικής του Ηθικής. Για να βγει από τη δυσκολία, ο Ντεκάρτ θα υιοθετήσει προσωρινά μερικούς πρακτικούς κανόνες, περιμένοντας να γνωρίσει τους καλύτερους της οριστικής ηθικής (§ 29). Οι κανόνες αυτοί είναι :

1ος. Να υπακούει στους νόμους και τα ήθη τής πατρίδας του, διατηρώντας και τη θρησκεία που έχει από παιδί, κι ακολουθώντας σε όλα τις μετριοπαθέστερες γνώμες τών πιο συνετών από τους ανθρώπους, με τους οποίους είναι υποχρεωμένος να ζήσει (§ 30).

2ος. Να είναι όσο το δυνατόν πιο σταθερός στις ενέργειές του, και — μια κι αποφάσισε να τις υιοθετήσει — ν’ ακολουθεί και τις πιο αμφίβολες γνώμες με την ίδια επιμονή σάν να είταν βεβαιότατες (§ 31).

3ος. Να. προσπαθεί πάντα να νικά τον εαυτό του μάλλον παρά την Τύχη, και ν’ αλλάζει τις επιθυμίες του μάλλον παρά την τάξη τού κόσμου (§ 32).

Αφού εξέτασε όλες τις ασχολίες, στις οποίες επιδίδονται οι άνθρωποι, ο Ντεκάρτ κατάληξε στο συμπέρασμα πως δεν υπήρχε σημαντικότερη από τη φιλοσοφία, κι αποφάσισε ν’ αφοσιωθεί σ’ αυτή (§ 33). Σκέφτηκε πως θα κατόρθωνε πολύ καλύτερα να ξεφορτωθεί τις περιττές πεποιθήσεις του αν ξανάρχιζε να συναναστρέφεται με τους άλλους, παρά αν έμενε κλεισμένος στη μοναξιά του (§ 34). 

Και χρησιμοποίησε τα εννιά επόμενα χρόνια σε καινούργια ταξίδια και στο να τελειοποιηθεί στην πρακτική τής μεθόδου που είχε καταρτίσει. Τονίζει όμως τη βασική διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στην αμφιβολία των σκεπτικών, που αμφιβάλλουν απλώς για ν’ αμφιβάλλουν, και τη δική του αμφιβολία, που αποβλέπει απεναντίας στο να φτάσει στη βεβαιότητα. Μέσα όμως σ’ αυτά τα εννιά χρόνια των ταξιδιών και των συναναστροφών του, απόκτησε τη φήμη ανθρώπου που είχε ήδη πραγματοποιήσει τον σκοπό του, ενώ αυτό δεν είταν πραγματικό. Αποφάσισε λοιπόν να τραβηχτεί και πάλι στη μοναξιά, για να προσπαθήσει να φανεί αντάξιος της φήμης του. Και πάνε ακριβώς οχτώ χρόνια αφότου πραγματοποίησε οιυτή του την απόφαση και τραβήχτηκε στην Ολλανδία (§ 35).

Αναλυτικότερα

§ 29. —Και τέλος, καθώς δεν είναι αρκετό, πριν αρχίσεις να ξαναχτίζεις το σπίτι που κατοικείς, να το γκρεμίσεις και να προμηθευτείς υλικά κι αρχιτέκτονες, ή ν’ ασκηθείς ο ίδιος στην αρχιτεκτονική, και να έχεις επιπλέον χαράξει μ’ επιμέλεια το σχέδιό του, αλλά πρέπει να έχεις εξασφαλίσει και κανένα άλλο σπίτι, όπου να μπορέσεις να μείνεις άνετα ενόσο θα δουλεύουν στο δικό σου, έτσι κι εγώ, για να μη μείνω αναποφάσιστος στις πράξεις μου, ενόσο το λογικό μου θα με υποχρέωνε να είμαι αναποφάσιστος στις κρίσεις μου, και για να μην πάψω να ζω από τότε όσο θα μπορούσα πιο ευτυχισμένα, σχημάτισα για ατομική μου χρήση μια προσωρινή ηθική, που περιλάμβανε μόνο τρεις-τέσσερις κανόνες, που είμαι πρόθυμος να σας τους ανακοινώσω.

§ 30. —Ο πρώτος είταν να υπακούω στους νόμους και τα έθιμα του τόπου μου, κρατώντας σταθερά τη θρησκεία, στην οποία ο Θεός μού έκανε τη χάρη να μορφωθώ από παιδί, κι ακολουθώντας σε κάθε άλλο ζήτημα τις γνώμες τις μετριοπαθέστερες και τις πιο απομακρυσμένες από κάθε υπερβολή' αυτές που εφαρμόζουν συνήθως οι συνετότεροι από τους ανθρώπους, με τους οποίους θα είμουν υποχρεωμένος να ζήσω. Γιατί, καθώς είχα αρχίσει, ήδη από τότε να μη λογαριάζω για τίποτα τις δικές μου προσωπικές, γνώμες, μια που ήθελα να τις υποβάλω όλες στην εξέταση, είμουν βέβαιος πως δεν είχα τίποτα το καλύτερο να κάνω απο το ν’ ακολουθώ τις γνώμες τών πιο γνωστικών. Και μολονότι βρίσκονται ίσως ανάμεσα στους Πέρσες ή τους Κινέζους άνθρωποι εξίσου συνετοί όσο και μεταξύ μας, μου φαινόταν πως το χρησιμότερο είταν να κανονίζω τη συμπεριφορά μου σύμφωνα με κείνους με τους οποίους είχα να ζήσω και πως, για να ξέρω ποιές είταν αληθινά οι γνώμες τους, έπρεπε να προσέχω αυτά που συνήθιζαν να κάνουν μάλλον παρά αυτά που έλεγαν' όχι μόνο επειδή, με τη διαφθορά τών ηθών μας, λίγοι είναι κείνοι που δέχονται να πουν όλα όσα πιστεύουν, αλλά κι επειδή πολλοί τα αγνοούν κι οι ίδιοι. Γιατί, καθώς η ενέργεια της σκέψης, με την οποία πιστεύουμε κάτι, είναι διαφορετική από κείνη με την οποία γνωρίζουμε πως το πιστεύουμε, υπάρχουν συχνά η μια χωρίς την αλλη. Κι ανάμεσα σε πολλές γνώμες, εξίσου παραδεγμένες, διάλεγα μονάχα τις μετριοπαθέστερες, τόσο επειδή είναι πάντα οι βολικότερες στην πράξη και πιθανά οι καλύτερες, αφού κάθε υπερβολή είναι συνήθως κακή, όσο και για να έχω, σε περίπτωση που θα έκανα λάθος, απομακρυνθεί από τον ίσιο δρόμο λιγότερο παρά αν είχα διαλέξει τη μίαν άκρη, ενώ θα έπρεπε να είχα ακολουθήσει την άλλη. Και ιδιαίτερα θεωρούσα υπερβολές όλες τις υποσχέσεις, με τις οποίες κάτι κόβει κανένας από την ελευθερία του. Όχι πως αποδοκίμαζα τους νόμους, που, για να γιατρέψουν την αστάθεια των αδύναμων πνευμάτων, επιτρέπουν—όταν υπάρχει κάποιο καλό σχέδιο, ή έστω και για την ασφάλεια των συναλλαγών κάποιο σχέδιο απλώς αδιάφορο—να κάνει κανείς ταξίματα ή συμβόλαια που τον υποχρεώνουν να εμμείνει σ’ αυτά. Επειδή όμως δεν έβλεπα στον κόσμο τίποτα που να μένει πάντα στην ίδια κατάσταση, κι επειδή, για ό,τι με αφορούσε ιδιαίτερα, υποσχόμουν στον εαυτό μου να τελειοποιώ ολοένα περισσότερο τις κρίσεις μου, κι όχι να τις χειροτερεύω, θα το θεωρούσα πως έκανα μεγάλο λάθος κατά της ορθοφροσύνης αν, επειδή επιδοκίμαζα τότε κάτι, αναλάμβανα την υποχρέωση να το θεωρώ σωστό κι αργότερα ακόμα, όταν θα έπαυε ίσως να είναι σωστό, ή όταν εγώ έπαυα να το θεωρώ τέτοιο.

Πώς ο εγκέφαλός μας μιμείται τους άλλους

...του Παναγιώτη Γεωργούδη. Πρωτοποριακή έρευνα, διεθνώς, για τον εγκέφαλο, από ερευνητική ομάδα της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης και του Ινστιτούτου Υπολογιστικών Μαθηματικών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας (ΙΤΕ), αποδεικνύει για πρώτη φορά τον τρόπο με τον οποίο καταλαβαίνουμε οι άνθρωποι τη συμπεριφορά συνανθρώπων μας, με νοητική προσομοίωση που πραγματοποιεί συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφάλου μας. Δηλαδή επαναλαμβάνει ο εγκέφαλος κρυφά τη συμπεριφορά των άλλων ανθρώπων.

Τα πειράματα που έγιναν σε πιθήκους κατέρριψαν την παγιωμένη αντίληψη πως οι νευρώνες-κάτοπτρα του εγκεφάλου μόνοι τους κωδικοποιούν το νόημα της υπό παρατήρησης κινητικής συμπεριφοράς των άλλων ανθρώπων και απέδειξαν, αντιθέτως, ότι η λειτουργία αυτή πραγματοποιείται με το σύνολο του εγκεφαλικού κυκλώματος που υποστηρίζει την εκτέλεση της κίνησης. Η εν λόγω ανακάλυψη που έγινε από ερευνητική ομάδα με επικεφαλής την καθηγήτρια Ιατρικής Ελένη Σαββάκη, τον επίκουρο καθηγητή Βασίλη Ράο και την ερευνήτρια Μίνα Ευαγγελίου, προκάλεσε τέτοια αίσθηση στη διεθνή επιστημονική κοινότητα, που δημοσιεύτηκε σε τρία υψηλού επιπέδου επιστημονικά περιοδικά, τα «Neuroimage», «Journal of Neuroscience», «Cerebral Cortex», ενώ η Αμερικανική Εταιρεία Νευροεπιστημών ζήτησε παρόμοιο κείμενο με αυτό της συνέντευξης που δημοσιεύει σήμερα η «Ε», για τα Αμερικανικά Μέσα Ενημέρωσης. Η έρευνα χρηματοδοτήθηκε από τη Γενική Γραμματεία Ερευνας και Τεχνολογίας καθώς και δύο φορές από την Ευρωπαϊκή Ενωση.

Κυρία Σαββάκη, τι ακριβώς έδειξε η έρευνά σας;

«Η έρευνά μας υποδεικνύει ότι οι ίδιες εκτεταμένες περιοχές του εγκεφάλου ενεργοποιούνται τόσο για την εκτέλεση μιας κινητικής συμπεριφοράς όσο και για την παρατήρησή της όταν εκτελείται από άλλο υποκείμενο. Η ενεργοποίηση περιοχών που σχετίζονται με την εκτέλεση μιας κινητικής συμπεριφοράς, κατά τη διάρκεια της παρατήρησης αυτής της κίνησης, αντανακλά τη νοητική προσομοίωση της συγκεκριμένης κινητικής συμπεριφοράς από τον παρατηρητή.

Με άλλα λόγια, προκειμένου να καταλάβουμε μια κινητική συμπεριφορά που εκτελείται από άλλο άτομο, υποδυόμαστε την εν λόγω συμπεριφορά μέσα μας, την επαναλαμβάνουμε κρυφά, την προσομοιώνουμε νοητικά. Κατά συνέπεια, τα ευρήματά μας υποστηρίζουν τη "Νοητική Προσομοίωση" ως "Θεωρία του Νου" προκειμένου να αποδώσουμε νόημα στη συμπεριφορά που εκτελούν άλλα υποκείμενα, προκειμένου να "διαβάσουμε" τη σκέψη των άλλων».

Τι υπήρχε ως αντίληψη μέχρι τώρα και ποια είναι τα δικά σας ευρήματα; 

«Η απόδοση νοήματος στη συμπεριφορά των άλλων ατόμων είναι βασική διαδικασία στην καθημερινή μας επικοινωνία. Η ανακάλυψη των "νευρώνων-κατόπτρων", από τον Giacomo Rizzolatti και τους συνεργάτες του στην Πάρμα, υπήρξε σημαντική συνεισφορά στην κατανόση των μηχανισμών που υποστηρίζουν την αντίληψη της συμπεριφοράς των άλλων. Αυτοί οι νευρώνες βρέθηκαν ενεργοποιημένοι τόσο όταν ο πίθηκος εκτελούσε κίνηση σύλληψης ενός αντικειμένου όσο και όταν παρακολουθούσε τον πειραματιστή να εκτελεί την ίδια κίνηση σύλληψης.

Εντούτοις, τα τελευταία ευρήματά μας υποδεικνύουν ότι το σύστημα που είναι υπεύθυνο για την αντίληψη της κινητικής συμπεριφοράς των άλλων περιλαμβάνει, όχι μόνο τις δύο περιοχές φλοιού που περιέχουν τους νευρώνες-κάτοπτρα, αλλά όλο το εγκεφαλικό κύκλωμα που υποστηρίζει την εκτέλεση της κίνησης. Τα ευρήματά μας αυτά αντικρούουν την ευρέως αποδεκτή, αν και αβάσιμη, ιδέα ότι οι νευρώνες - κάτοπτρα μόνοι τους κωδικοποιούν το νόημα της υπό παρατήρηση κινητικής συμπεριφοράς άλλων ατόμων. Τα δεδομένα μας υποστηρίζουν την ιδέα ότι αποκωδικοποιούμε την κινητική συμπεριφορά άλλων ατόμων δραστηριοποιώντας το δικό μας κινητικό σύστημα, δηλαδή προσομοιώνοντας νοητικά την παρατηρούμενη συμπεριφορά».

Αυτό αποδείχτηκε πειραματικά σε όντα;

«Προκειμένου να εξετάσουμε την υπόθεσή μας, ότι αντιλαμβανόμαστε μια κινητική συμπεριφορά που εκτελείται από άλλο άτομο με τον μηχανισμό της νοητικής προσομοίωσης, ασκήσαμε πιθήκους (α) να συλλαμβάνουν μικρά τρισδιάστατα αντικείμενα και (β) να παρατηρούν τη σύλληψη των ίδιων αντικειμένων από τον πειραματιστή, και εξετάσαμε την έκταση σύμπτωσης των εγκεφαλικών περιοχών που ενεργοποιήθηκαν από τις δύο συμπεριφορές (εκτέλεση και παρατήρηση). Χρησιμοποιήσαμε την ποσοτική αυτοραδιογραφική μέθοδο της ραδιενεργής δεοξυγλυκόζης, που είναι η μόνη τρέχουσα τεχνική χαρτογράφησης του εγκεφάλου που επιτρέπει την άμεση και ποσοτική μέτρηση εγκεφαλικής δραστηριότητας με διακρισιμότητα 2x10-5 μέτρων, και επίσης την ιστολογική ταυτοποίηση των δραστηριοποιημένων περιοχών του εγκεφάλου.

Βρήκαμε πολύ μεγάλη επικάλυψη των περιοχών του εγκεφαλικού φλοιού που εμπλέκονται στην εκτέλεση μιας κινητικής συμπεριφοράς με εκείνες που εμπλέκονται στην παρατήρηση της ίδιας συμπεριφοράς όταν εκτελείται από άλλο άτομο, γεγονός που υποδεικνύει ότι προσομοιώνουμε νοητικά τη συμπεριφορά άλλων προκειμένου να την καταλάβουμε. Επιπλέον, στην περίπτωση της κινητικής-παρατήρησης δεν βρέθηκε ενεργοποιημένο μόνο το κινητικό αλλά και το αισθητικό τμήμα του νευρικού κυκλώματος κινητικής-εκτέλεσης.

Προφανώς, κατά τη διάρκεια κινητικής-εκτέλεσης (π.χ. σύλληψης ενός αντικειμένου με το χέρι μας), η κίνηση και η αισθητική συνέπεια της κίνησης (π.χ. η αίσθηση του αντικειμένου στα δάκτυλά μας) ολοκληρώνονται για να αποτελέσουν τη γνωσιακή αναπαράσταση της κινητικής συμπεριφοράς μέσα στον εγκέφαλό μας. Ακόλουθα, κατά τη διάρκεια κινητικής-παρατήρησης, η επιστράτευση κινητικών περιοχών του εγκεφάλου εξασφαλίζει την κινητική αντίληψη της παρατηρούμενης συμπεριφοράς, ενώ η εμπλοκή σωματαισθητικών περιοχών του εγκεφάλου εξυπηρετεί την αισθητική αντίληψη των συνεπειών της κίνησης. Κατά συνέπεια, προκειμένου να καταλάβουμε μια κινητική συμπεριφορά που εκτελείται από άλλο άτομο (π.χ. τη σύλληψη ενός ποτηριού), προσομοιώνουμε όχι μόνο την κινητική συνιστώσα (την κίνηση του χεριού μας να πιάσει το ποτήρι) αλλά και προηγούμενη γνώση μας για την αισθητική συνέπεια της κίνησης (την αίσθηση του ποτηριού μέσα στο χέρι μας). Με άλλα λόγια, κινήσεις μαζί με τις αισθητικές τους συνέπειες αποθηκεύονται στον εγκέφαλό μας κατά τη διάρκεια δράσεών μας, και ανακαλώνται για προσομοίωση κατά τη διάρκεια παρατήρησης άλλου ατόμου που δρα με παρόμοιο τρόπο».

Υπάρχει σχετικό παράδειγμα;

«Για παράδειγμα, όταν παρακολουθούμε έναν διαγωνισμό χορού, δεν διακρίνουμε απλά και μόνο τα ζευγάρια που κινούνται στην πίστα, αλλά επίσης προσομοιώνουμε αποθηκευμένες αναπαραστάσεις που σχετίζονται με τον χορό, επιστρατεύουμε σχετικές αισθητικο-κινητικές μνήμες. Προφανώς ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν παρατηρεί παθητικά τη συμπεριφορά των άλλων υποκειμένων, αλλά την αντιλαμβάνεται και συχνά την προβλέπει προσομοιώνοντάς τη νοητικά. Η πρόβλεψη και η προσμονή κοινωνικών γεγονότων και συμπεριφοράς άλλων υποκειμένων συνίστανται σε νοητική επεξεργασία αξιόπιστων σεναρίων, σε σιωπηλή κινητοποίηση αποθηκευμένων εγκεφαλικών προγραμμάτων.

Μια συνέπεια των ευρημάτων μας, ότι αποκωδικοποιούμε τις πράξεις των άλλων δραστηριοποιώντας αντίστοιχες δικές μας κινητικές συμπεριφορές, είναι ότι η αντίληψή μας περιορίζεται από τις προηγούμενες εμπειρίες μας, από το αποθηκευμένο κινητικό μας ρεπερτόριο. Από την άλλη μεριά, η προσομοίωση μιας κινητικής συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια παρατήρησής της, ενώ εκτελείται από άλλον, θα έπρεπε να διευκολύνει την επακόλουθη εκτέλεσή της. Με αυτόν τον τρόπο οι κινητικές επιδεξιότητες θα έπρεπε να μαθαίνονται όχι μόνο με εκτέλεση (φυσική εξάσκηση), αλλά και με απλή παρατήρηση της κίνησης εκτελούμενης από άλλα άτομα. Πράγματι, στη βιβλιογραφία αναφέρεται συχνά ο ρόλος της παρατήρησης στην εκμάθηση κινητικών δεξιοτήτων. Για παράδειγμα, αθλητές βελτιώνουν τις επιδόσεις τους τόσο με απλή παρατήρηση άλλων αθλούμενων ατόμων, όσο και με νοητική άσκηση.

Για ποιο λόγο, κ. Σαββάκη, δεν μπερδεύουμε τη συμπεριφορά των άλλων με τη δική μας, αφού το ίδιο νευρικό κύκλωμα πραγματοποιεί τόσο την εκτέλεση όσο και την αναγνώριση μιας κινητικής συμπεριφοράς, και πώς επιλέγουμε την κινητική συμπεριφορά του σωστού υποκειμένου καθώς και τη διάκριση αυτού που παρατηρεί από αυτόν που εκτελεί;

«Τα πειράματά μας έδειξαν ότι οι εγκεφαλικές περιοχές που ενεργοποιούνται έντονα και μόνο στο ημισφαίριο αντίπλευρα στο κινούμενο χέρι κατά την εκτέλεση της κίνησης, ενεργοποιούνται σε μικρότερο βαθμό και αμφίπλευρα (και στα δύο ημισφαίρια) κατά την παρατήρηση κίνησης. Τα μέχρι τώρα δεδομένα μάς υποδεικνύουν ότι η απόδοση της κινητικής συμπεριφοράς στο σωστό υποκείμενο, δηλαδή στον εαυτό μας κατά την εκτέλεση μιας κίνησης και στον άλλον κατά την παρατήρησή της, κωδικεύεται μέσα στο ίδιο το νευρωνικό σύστημα που υποστηρίζει την εκτέλεση και αναγνώριση της κινητικής συμπεριφοράς.

Φαίνεται ότι δεν χρειάζεται να υποθέσουμε την ύπαρξη άλλου συστήματος που λειτουργεί ως κεντρικός ελεγκτής, δηλαδή την ύπαρξη επιπρόσθετων εγκεφαλικών περιοχών στις οποίες δίνει αναφορά το αισθητικό-κινητικό σύστημα εκτέλεσης/αναγνώρισης. Με άλλα λόγια, τόσο η απόδοση συμπεριφοράς στο ορθό υποκείμενο όσο και η αίσθηση εαυτού μπορεί να αντιπροσωπεύονται στο βασικό εγκεφαλικό κύκλωμα δράσης/αντίληψης. Εν κατακλείδι, η εκτέλεση, η αναγνώριση και η απόδοση μιας κινητικής συμπεριφοράς υποστηρίζονται από διαφορετικές καταστάσεις του ίδιου εγκεφαλικού κυκλώματος μάλλον, παρά από διαφορετικά εγκεφαλικά κυκλώματα».