Εκπαίδευση ημισφαιρίων-ανάπτυξη δημιουργικότητας στην εκπαίδευση

Η επεξεργασία των πληροφοριών από τα εγκεφαλικά ημισφαίρια

Λίγο πολύ, όλοι λειτουργούμε ως ένα βαθμό, άλλοτε με το δεξί και άλλοτε με το αριστερό ημισφαίριο, όμως χρησιμοποιούμε το ένα ημισφαίριο περισσότερο από το άλλο. Για παράδειγμα, μπορεί να έχουμε κυρίαρχο το δεξί ημισφαίριο γεγονός που σημαίνει ότι είναι αυτό που προτιμάμε περισσότερο ή ότι είναι το δυνατότερο από τα δύο ημισφαίρια. Είναι δηλαδή αυτό που επεξεργάζεται συχνότερα τις περισσότερες από τις πληροφορίες που δεχόμαστε.

Αυτό όμως δεν αποκλείει τη χρήση και του αριστερού ημισφαιρίου. Μπορεί για παράδειγμα να χρησιμοποιούμε το δεξί ημισφαίριο για το εξήντα τοις εκατό των περιπτώσεων και το αριστερό για το υπόλοιπο σαράντα. Επομένως κυρίαρχο ημισφαίριο είναι αυτό που επεξεργάζεται με μεγαλύτερη ευχέρεια τα διάφορα ερεθίσματα.

Η εκπαίδευση των ημισφαιρίων και η ανάπτυξη της δημιουργικότητας

Τα δυο ημισφαίρια δέχονται, οργανώνουν και επεξεργάζονται την πληροφορία κατά διαφορετικούς τρόπους. Το αριστερό ημισφαίριο που ονομάζεται και «κυρίαρχο» επεξεργάζεται τις πληροφορίες κατά τρόπο αναλυτικό-γραμμικό (π.χ.εκτελεί μαθηματικές πράξεις). Το δεξί ημισφαίριο επεξεργάζεται συνήθως γεωμετρικά σχήματα, εικόνες και μουσικούς ήχους κατά τρόπο συνθετικό- ολιστικό δηλ. τα μέρη αποκτούν νόημα μέσα από τη σχέση τους με τα άλλα μέρη.

Οι στρατηγικές μάθησης στο σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα αναφέρονται κατά κανόνα (αν όχι κατ’ αποκλειστικότητα) στο αριστερό ομιλούν ημισφαίριο. Το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα δυσχεραίνει τη μάθηση σε παιδιά με κυρίαρχο το δεξί ημισφαίριο. Υπάρχει όμως συνείδηση και πέρα από τη λεκτική- αναλυτική σκέψη όπως π.χ. στους αθλητές, χορευτές, ζωγράφους και στην εκμάθηση του σκι, του ποδηλάτου κ.α.

Εdwards: Η ικανότητα ενός ατόμου να ζωγραφίζει, ελέγχεται από τον τρόπο επεξεργασίας της οπτικής πληροφορίας. Ο κοινός τρόπος επεξεργασίας των οπτικών πληροφοριών, είναι ο λεκτικός-συμβολικός τρόπος χαρακτηριστικός της λειτουργίας του αριστερού ημισφαιρίου. Ο τρόπος που απαιτείται στο σχέδιο είναι ο συνθετικός -ολιστικός με ευαισθητοποιημένη την αντίληψη του χώρου, χαρακτηριστικός τρόπος λειτουργίας του δεξιού ημισφαιρίου. Σχεδιασμός με το δεξί ημισφαίριο σημαίνει ότι συνδέει κανείς τον εαυτό του με το ουσιαστικό περιεχόμενο του σχεδίου χωρίς να παρεμβάλλει λέξεις.

«Δυσκαλλιτεχνία»: Το φαινόμενο όπου τα παιδιά ζωγραφίζουν σαν παιδιά και οι ενήλικοι επίσης σαν παιδιά. Αποδίδεται στην παντελή έλλειψη εκπαίδευσης του δεξιού ημισφαιρίου με το τρέχον εκπαιδευτικό σύστημα. Δεν έχουμε μάθει να σχεδιάζουμε, γιατί δεν έχουμε μάθει να «βλέπουμε» το πραγματικό αντικείμενο, αλλά τη μεταφρασμένη οπτική αντίληψη σε «λέξεις-σύμβολα».

Ένας καλλιτέχνης απενεργοποιεί τη λεκτική ταξινόμηση τύπου αριστερού ημισφαιρίου και δραστηριοποιεί την ολιστική αντίληψη εικόνας τύπου δεξιού ημισφαιρίου, έτσι ώστε να βλέπει την εικόνα «όπως είναι» κι όχι όπως τη φαντάζεται δια μέσου λέξεων και συμβόλων. Η δημιουργικότητα λοιπόν του καλλιτέχνη βασίζεται σύμφωνα με την Edwards σε λειτουργίες του δεξιού / μη λεκτικού ημισφαιρίου.

Τα δημιουργικά άτομα που φαίνεται να βασίζονται στις λειτουργίες του δεξιού ημισφαιρίου, βρίσκονται σε μειονεκτική θέση μέσα στο σημερινό σχολείο, γιατί ενώ το παιδί αυτό έχει μεγάλες δυνατότητες, εφευρετικότητα και πρωτοτυπία και θα μπορούσε να εξελιχθεί σε ένα δυναμικό παραγωγικό άτομο, βρίσκεται συνήθως στο περιθώριο της σχολικής ζωής καθώς το εκπαιδευτικό σύστημα δε του δίνει τις ευκαιρίες ανάδειξης των δυνατοτήτων του.

Έχει διαπιστωθεί ότι περί την Δ’ τάξη του δημοτικού σχολείου τα παιδιά παρουσιάζουν μια αισθητή κάμψη στις δημιουργικές τους ικανότητες. Ενώ στις προηγούμενες ηλικίες υπάρχει μια αυξανόμενη πρωτοτυπία στις συλλήψεις και δράσεις του παιδιού, περί το 9ο έτος παρατηρείται μια απότομη πτώση. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να αποδοθεί κυρίως στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης και της συμμόρφωσης προς ορισμένα πρότυπα - στερεότυπα συμπεριφοράς που η σχολική ζωή επιβάλλει στο παιδί τόσο στον τρόπο του σκέπτεσθαι όσο και στις καθημερινές εκδηλώσεις (Παρασκευόπουλος, 1985).

Barbara Vitale (παιδαγωγός): Τα παιδιά που λειτουργούν σχεδόν πάντα με το δεξί ημισφαίριο, συχνά αποτυγχάνουν στο σχολείο, γεγονός που οφείλεται στη μεθοδολογία μάθησης που χρησιμοποιείται σήμερα και στηρίζεται σε λειτουργίες του αριστερού ημισφαιρίου. Τα παιδιά με κυρίαρχο το δεξί ημισφαίριο συχνά έχουν καλές επιδόσεις στον αθλητισμό ή σε κάποια καλλιτεχνική δραστηριότητα.

Τα παιδιά που λειτουργούν σχεδόν πάντα με το δεξί ημισφαίριο:

• Μαθαίνουν ακολουθώντας πορεία από το ολικό στο μερικό.
• Συχνά δε μπορούν να βάλουν σε τάξη τις σκέψεις τους
• Χρειάζονται άμεση επαφή με το νέο ερέθισμα για να το συνειδητοποιήσουν, ενώ το σύμβολο δεν επαρκεί.
• Συμπεριφέρονται συχνά παρορμητικά.
• Δεν είναι ιδιαίτερα ομιλητικά και συχνά εκφράζονται περιφραστικά.
• Δεν συνειδητοποιούν τα χρονικά όρια.
• Ονειροπολούν και παίρνουν στα σοβαρά παράλογους συλλογισμούς άλλων.
• Μετρούν με τα δάκτυλα.
• Βρίσκονται σε διαρκή κίνηση και μοιάζουν υπερκινητικά .
• Στέκουν όρθια ή πρέπει να κινούνται για να μάθουν.

Πολλά από αυτά τα άτομα είναι συχνά αριστερόχειρα και για να διευκολυνθούν στην μάθηση χρειάζονται στρατηγικές που να εμπλέκουν τόσο το αριστερό όσο και το δεξί ημισφαίριο, με λεκτικά, οπτικά, ακουστικά, απτικά, κιναισθητικά, γευστικά και οσφρητικά πρότυπα.

Η Vitale (1982) έχει προτείνει μεθόδους εκμάθησης λέξεων από παιδιά με δεξί κυρίαρχο ημισφαίριο:

Διαπροσωπικές σχέσεις, ανθρώπινες ιδιομορφίες και Ανθρωπότητα / Ανθρώπινες σχέσεις και παιδεία Ανθρωπότητας

Η διάλεξη του Νίκου Λυγερού με θέμα: "Διαπροσωπικές σχέσεις, ανθρώπινες ιδιομορφίες και Ανθρωπότητα". Beer Academy. Καρελλά 45, Χαλάνδρι, Αθήνα. Τετάρτη 3 Μαΐου 2017.  

Η διάλεξη του Νίκου Λυγερού με θέμα: "Ανθρώπινες σχέσεις και παιδεία Ανθρωπότητας". Λύκειο Καλαμπάκας, 31/3/2017

Παιδαγωγικές Επισημάνσεις στα Διασωθέντα Αποσπάσματα του Ηρακλείτου

Περίληψη: Όλη η φιλοσοφία του Ηρακλείτου, η οποία δεν αποκαλύπτει, ούτε αποκρύπτει κάτι, αλλά μόνο σημαίνει, κατά το Βέικο (1998, 85) μπορεί να συνοψιστεί στη φράση: όλα τα συγκεκριμένα πράγματα είναι ένα, κι ας μεταβάλλονται αυτά συνεχώς και ας βρίσκονται σε διαρκή πόλεμο ανάμεσά τους. Αυτό το ένα, ο ξυνός λόγος, το σοφόν, η απόλυτη αλήθεια, από την πλειονότητα των ανθρώπων διαφεύγει και πριν και μετά την υπόδειξή του. Αρκετά αποσπάσματα του Ηρακλείτου κάνουν λόγο για πιθανές αιτίες που δε μαθαίνουν οι άνθρωποι αυτό το οποίο πρέπει να μάθουν, δηλαδή το ένα, και με βάση αυτό να καθορίσουν τη συμπεριφορά τους. Η αλλόκοτη συμπεριφορά των ανθρώπων σύμφωνα με τα ανωτέρω οφείλεται στην άγνοια, και η άγνοια στην απουσία της σωστής διαπαιδαγώγησής τους. Τέσσερις βασικές παιδαγωγικές αρχές προβάλλονται στα ηρακλείτεια αποσπάσματα. Η πρώτη παιδαγωγική αρχή αφορά στην εστίαση της διδασκαλίας (Β 2), στη συνειδητοποίηση της απόλυτης αλήθειας, στην ομολογία δηλαδή του ανθρώπινου λόγου με τον κοσμικό λόγο, ήτοι της ανθρώπινης λογικής με την παγκόσμια τάξη και αρμονία (Β 50)· η δεύτερη αφορά στη διδασκαλία ως μια μη απλή παράθεση γνώσεων, επειδή στην αντίθετη περίπτωση οι διδασκόμενοι αν και θα ακούν, ουσιαστικά θα είναι απόντες (Β 34)· η τρίτη αφορά στη διδασκαλία ως μύηση (Β 18), ιεροτελεστία, πράξη ιερή αφού εξυψώνει τον άνθρωπο στο επίπεδο του θείου (Β 78)· και η τέταρτη παιδαγωγική αρχή αφορά στην αυστηρή επιλογή του υλικού διδασκαλίας. Τόσο πολύ σημαντική θεωρούσε την επιλογή των γνώσεων που φθάνει στο σημείο να θεωρεί την πολυμάθεια κακοτεχνία και αδύναμη να διδάξει τον άνθρωπο το σωστό (Β 40).

Η αναζήτηση του ενός, που διαρκώς φαίνεται να μας διαφεύγει, καθιστά τον αγώνα κατάκτησής του έλλογου όντος ιδιαιτέρως σημαντικό. Ο άνθρωπος είναι έκθετος γιατί εγκατέλειψε το εν, προκειμένου να υπάρξει εν χρόνω. Όσο λοιπόν η αποστασία του αυτή δεν ταυτίζεται με την αποποίηση της ουσίας του, αλλά με την αναζήτηση και την παιδαγωγία της επανάκτησής της, τόσο ο εξόχως δραματικός αγώνας του, δε θα μοιάζει μάταιος και θα αποφεύγεται το ενδεχόμενο της τραγικής κατάληξής του.

Κείμενο: Στην ιστορία της προσωκρατικής φιλοσοφίας ιδιαιτέρως σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο Ηράκλειτος από την Έφεσο, που έζησε τον έκτο αιώνα π.Χ. Το διασωθέν σε αποσπάσματα, εν είδει αποφθεγμάτων, έργο του έχει δεχθεί ποικίλες ερμηνείες, τις περισσότερες φορές αντικρουόμενες μεταξύ τους. Το προσωνύμιον «σκοτεινός» που αποδόθηκε στον Ηράκλειτο ακόμα από την αρχαιότητα (Διογ. Λ. ΙΧ, 6· πβ. Kirk-Raven-Schofield 1990, σσ.191-192) αντανακλά αφενός το περίτεχνο και δυσνόητο ύφος του και αφετέρου τον πολυσήμαντο χαρακτήρα των όρων που χρησιμοποιεί. Στην παγκόσμια βιβλιογραφία ο Ηράκλειτος εκτός από κοσμολόγος που οδήγησε την ιωνική φυσική στο κορύφωμά της (Snell 1926, σ.361) και υλοζωιστής (Zeller 1997, σσ.55-60) αποκαλείται και ως ηθικός φιλόσοφος (Gigon 1968,σ.198), υπαρξιστής (Brecht 1949, σ.132), πρόδρομος του Hegel (Lassalle 1858), θεολόγος (Tannery 1930, σ.168), εμπειρικός και αισθησιοκράτης (Schuster 1873), μυστικιστής (Cornford 1957, σ.184) κ.λ.π. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο νομιμοποιείται κάθε νέα προσπάθεια επιστημονικής ερμηνείας των αποσπασμάτων του (Brun 1992, σσ. 37-38), με δεδομένο ότι ο Ηράκλειτος έχει ακόμα πολλά να μας πει, περισσότερα δε να μας μάθει.

Όλη η φιλοσοφία του Ηρακλείτου, η οποία δεν αποκαλύπτει, ούτε αποκρύπτει κάτι, αλλά μόνο σημαίνει, κατά το Βέικο (1998, 85) μπορεί να συνοψιστεί στη φράση: όλα τα συγκεκριμένα πράγματα είναι ένα, κι ας μεταβάλλονται αυτά συνεχώς και ας βρίσκονται σε διαρκή πόλεμο ανάμεσά τους. Αυτό το ένα, ο ξυνός λόγος, το σοφόν, η απόλυτη αλήθεια, από την πλειονότητα των ανθρώπων διαφεύγει και πριν και μετά την υπόδειξή του. Αρκετά αποσπάσματα του Ηρακλείτου κάνουν λόγο για πιθανές αιτίες που δε μαθαίνουν οι άνθρωποι αυτό το οποίο πρέπει να μάθουν, δηλαδή το ένα, και με βάση αυτό να καθορίσουν τη συμπεριφορά τους. Η αλλόκοτη συμπεριφορά των ανθρώπων σύμφωνα με τα ανωτέρω οφείλεται στην άγνοια, και η άγνοια στην απουσία της σωστής διαπαιδαγώγησής τους. Τέσσερις βασικές παιδαγωγικές αρχές προβάλλονται στα ηρακλείτεια αποσπάσματα. Η πρώτη παιδαγωγική αρχή αφορά στην εστίαση της διδασκαλίας (Β 2), στη συνειδητοποίηση της απόλυτης αλήθειας, στην ομολογία δηλαδή του ανθρώπινου λόγου με τον κοσμικό λόγο, ήτοι της ανθρώπινης λογικής με την παγκόσμια τάξη και αρμονία (Β 50)· η δεύτερη αφορά στη διδασκαλία ως μια μη απλή παράθεση γνώσεων, επειδή στην αντίθετη περίπτωση οι διδασκόμενοι αν και θα ακούν, ουσιαστικά θα είναι απόντες (Β 34)· η τρίτη αφορά στη διδασκαλία ως μύηση (Β 18), ιεροτελεστία, πράξη ιερή αφού εξυψώνει τον άνθρωπο στο επίπεδο του θείου (Β 78)· και η τέταρτη παιδαγωγική αρχή αφορά στην αυστηρή επιλογή του υλικού διδασκαλίας. Τόσο πολύ σημαντική θεωρούσε την επιλογή των γνώσεων που φθάνει στο σημείο να θεωρεί την πολυμάθεια κακοτεχνία και αδύναμη να διδάξει τον άνθρωπο το σωστό (Β 40).

Η ισχύς των άγραφων νόμων στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή

Περίληψη: Η πόλις-κράτος της Αθήνας, το 5ο αιώνα π.Χ., γνώρισε σπουδαία άνθηση, που την οφείλει στον Περικλή. Μέσα σε αυτή την ακμή δημιουργήθηκε το θέατρο, το οποίο μεταδίδει στο θεατή ανώτερες αξίες και ηθικά διδάγματα. Στη παρούσα μελέτη θα ασχοληθώ με το Σοφοκλή και πιο συγκεκριμένα με την «Αντιγόνη». Ειδικότερα, θα επικεντρωθώ στην ισχύ των άγραφων νόμων, που η ηρωίδα υπερασπίζεται έναντι των θετών νόμων ενός τυράννου, προκειμένου να επιτελέσει το ιερό της καθήκον. Στην αρχή, θα αναφερθώ σε αυτή τη σύγκρουση, αφού στην «Αντιγόνη» αντικατοπτρίζεται η αντίσταση ενός απλού πολίτη στη πολιτική εξουσία, όταν αυτή υπερβαίνει τις δικαιοδοσίες της και καταβαραθρώνει τα δικαιώματα του. Στη συνέχεια, θα γίνει μία μνεία στη τραγικότητα των δύο κεντρικών ηρώων του έργου, για να γίνει πρόδηλο το αδιέξοδο, στο οποίο έχουν βρεθεί οι δύο ήρωες. Στο τέλος, θα εστιάσω στο πρόλογο του δράματος, όπου διαφαίνεται, για πρώτη φορά, η σύγκρουση της Αντιγόνης με τον Κρέοντα. Ακόμα, θα δώσω έμφαση στη δεύτερη σκηνή του δευτέρου επεισοδίου, που υπάρχει η κορύφωση του έργου με τις ρήσεις της Αντιγόνης και του Κρέοντα, όπου οι δύο ήρωες εκθέτουν τα επιχειρήματά τους. Συνεπώς, σε αυτή τη μελέτη θα ασχοληθώ ιδιαίτερα με τις ανώτερες αξίες και τις ηθικές αρχές, που υποστηρίζει η Αντιγόνη, καθώς η ηρωίδα του Σοφοκλή αίρεται πάνω από τα χαμηλά και τα ανθρώπινα και γίνεται ο εκφραστής φιλελεύθερων αρχών διατυπώνοντας πανανθρώπινα αιτήματα. 

Είναι γενικά αποδεκτό ότι, η Ελλάδα θεωρείται, χάρη στο σπουδαίο πολιτισμό της, το λίκνο της δημοκρατίας, πάνω στον οποίο δομήθηκε ο Δυτικός Πολιτισμός. Ειδικότερα, η πόλις-κράτος της Αθήνας γνώρισε σπουδαία άνθηση και ακμή, κατά το 5ο αιώνα π.Χ., χάρη σε μία σπουδαία προσωπικότητα, που δεν είναι άλλη από το ταγό της το Περικλή. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι, ο αιώνας αυτός έμεινε στην ιστορία ως ο «Χρυσός Αιώνας του Περικλέους». Μέσα, λοιπόν, σε αυτή την ακμή δημιουργήθηκαν χρηστοί πολίτες, δηλαδή καλοί κἀγαθοί ἄνδρες, και το πολίτευμα της δημοκρατίας. Τότε ακριβώς ήταν που άρχισε και ολοκληρώθηκε το θαύμα της Ακρόπολης, δημιουργήθηκαν οι Φιλοσοφικές σχολές και αναπτύχθηκε η τραγωδία, όπου είναι καθαρά δημιούργημα του Ελληνικού Πνεύματος και με τις υψηλές ιδέες, που περιέχει, είναι ένα σοβαρό, σεμνό και μεγαλόπρεπο δράμα (Τοπούζης, 1992, σ. 28-29). Εκπρόσωποι της τραγικής ποίησης θεωρούνται, κατά χρονολογική σειρά γέννησης, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης. 

Ο Σοφοκλής, ειδικότερα, ο οποίος γεννήθηκε το 496 π.Χ. στον Ίππιο Κολωνό της Αθήνας και πέθανε το 406 π.Χ. (Δρακόπουλος-Ναστούλης-Ρώμας, 2001, σ. 26-27) έγραψε 130 τραγωδίες, από τις οποίες σώζονται μόνο οι 7 (Τοπούζης, 1992, σ. 30). Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί ότι, η κλίση του προς τη ποίηση εκδηλώθηκε από πολύ νωρίς αφού, σε ηλικία μόλις 29 ετών, το 468 π.Χ. νίκησε το μεγάλο δραματικό ποιητή Αισχύλο σε αγώνα τραγωδίας (Δρακόπουλος-Ναστούλης-Ρώμας, 2001, σ. 27). Έτσι, κατάφερε να κερδίσει τη συμπάθεια των συμπολιτών του, που τον συνόδευσε έως το τέλος της ζωής του, μιας και μετά τη νίκη του αυτή και σε όλο το μακροχρόνιο βίο του (πέθανε σε ηλικία ενενήντα ετών) δεν σταμάτησε ποτέ να συγγράφει τραγωδίες. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι, το τελευταίο του έργο το παρουσίασε το 409 π.Χ. σε ηλικία 87 ετών (Griffith, 1999, σ. 1). Έλαβε μέρος σε 30 δραματικούς αγώνες εκ των οποίων 20 φορές κατάφερε να στεφθεί νικητής. Αξίζει να σημειωθεί ότι, ποτέ δεν κατατάχθηκε στη τρίτη θέση (Δρακόπουλος-Ναστούλης-Ρώμας, 2001, σ. 27). 

Η Αντιγόνη είναι το δεύτερο, σε αρχαιότητα, από τα σωζόμενα έργα του Σοφοκλή και θεωρείται μία από τις τελειότερες τραγωδίες. Το δίδαξε το 442 π.Χ. κερδίζοντας τη πρώτη νίκη (Δρακόπουλος-Ναστούλης-Ρώμας, 2001, σ. 31). Στην υπόθεση του δράματος, που αποδίδεται στο γνωστό γραμματικό Αριστοφάνη το Βυζάντιο, αναφέρεται ότι, ο Σοφοκλής εξαιτίας της επιτυχίας, που είχε η παράσταση της Αντιγόνης, εκλέχθηκε στο αξίωμα του στρατηγού μαζί με τον Περικλή στην εκστρατεία των Αθηναίων εναντίον της Σάμου (Μαρκαντωνάτος, 2004, σ. 15). Ο Σοφοκλής για να γράψει την Αντιγόνη εμπνεύστηκε από το μυθολογικό κύκλο των Λαβδακιδών, ο οποίος, χάρη στις πολυάριθμες παραλλαγές του, στάθηκε αρωγός στη γόνιμη καλλιτεχνική φαντασία των τραγικών ποιητών (Μαρκαντωνάτος-Πλατυπόδης, 2012, σ. 19).