Ελευθερία της Συνείδησης

1. Συν-είδηση μπορούμε να ονομάσουμε τη δυνατότητα του ανθρώπου να συγκεντρώνει ειδήσεις (για τη φύση, την κοινωνία, τον εαυτό του), να συγκινείται από αυτές, να τις επεξεργάζεται, να αποφασίζει τις κινήσεις του, να επιλέγει τη μέθοδο και τα μέσα της δράσης του, να κρίνει και να αξιολογεί όσα συμβαίνουν, να χαίρεται ή να θλίβεται, να οραματίζεται κάτι καλύτερο για το μέλλον.

Γραμμικά μπορούμε τη δραστηριότητα της συνείδησης να την παρουσιάσουμε με το  διάγραμμα στην παρακάτω εικόνα. Πώς διαμορφώνεται η Συνείδηση και πώς διαμορφώνει κριτήρια (για την αλήθεια, την ομορφιά, την ηθική, τα­η μεταφυσική) και τρόπους δράσης είναι ερωτήματα που χρειάζονται χωριστή ανάλυση, για να δούμε σε ποιο βαθμό μπορούμε να απαντήσουμε σ’ αυτά. Σήμερα επιχειρούμε προσέγγιση σ’ ένα ερώτημα προηγούμενο ως προς αυτά: πώς κινείται η Συν-είδηση δημιουργικά προς όλες τις κατευθύνσεις της δραστηριότητας: ελεύθερα ή κατ’ επιταγήν, κατ’ ανάγκη;

2. Από πολύ παλιά συζητήθηκε ως αίτημα του νου η Ελευθερία δράσης, βέβαια μέσα στα πλαίσια της φυσικής αναγκαιότητας που προϋπάρχει και των κοινωνικών συνθηκών, όπου διαμορφώνονται κανόνες δράσης και σκοποί συλλογικής αποδοχής. Θυμίζω την περίφημη επιγραμματική προσέγγιση του Θουκυδίδη, δια στόματος Περικλή:….. «το εύδαιμον ελεύθερον το δε ελεύθερον εύψυχον κρίναντες…»(= επειδή κρίνετε ότι η ευδαιμονία του ανθρώπου έχει προϋπόθεση την ελευθερία του και η ελευθερία προϋποθέτει την ευψυχία, το θάρρος….). 

Στη θεωρία και στην πράξη, όσο γνωρίζουμε από τους αιώνες της ιστορίας, οι άνθρωποι ακολούθησαν δυο δρόμους: αναγνώρισαν την ανάγκη ως οδηγό για τις κινήσεις εκείνες όπου η φύση υποδεικνύει το δρόμο της ανάγκης (αναζήτηση των αναγκαίων για τη ζωή). Η φύση οδηγεί και στη γνώση, στο βαθμό που αυτή είναι αναγκαία για τη ζωή. 

Αλλά πέρα από τα όρια της ανάγκης ελευθερώνεται ο νους σε όλους τους τομείς της δράσης του: γνωσιακό, ηθικό, αισθητικό (θεωρία και πράξη του ωραίου) μεταφυσικό, χωρίς να παραβλέπει –όπου υπάρχουν- τις μορφές και τα όρια της πραγματικότητας. Έτσι: α΄. Στο γνωσιακό επίπεδο: η γνώση των φυσικών πραγμάτων και των φυσικών δυνάμεων και φαινομένων είναι αναγκαία για τη ζωή, δεν ησυχάζει ο νους αν δε βρει την αιτία των φαινομένων, ώστε να μπορεί τη γνώση αυτή να την αξιοποιεί πρακτικά. Από την αναγνώριση των φαινομένων της άνωσης ως την ανάγνωση του DNA η γνώση είναι θεωρητική αναζήτηση που μπαίνει στην υπηρεσία πρακτικών αναγκών της ζωής. Αλλά και σ’ αυτή την πορεία του ο νους (η συνείδηση) υπερβαίνει τα όρια της ανάγκης και απολαμβάνει την ελευθερία του: «η γεννήσασα φύσις αμηχάνους ηδονάς προσφέρει τοις δυναμένοις ζητείν τας αιτίας». Η αναζήτηση της αλήθειας μέσα σε κλίμα ελευθερίας γίνεται ηδονή, χαρά, απόλαυση νοητική, συνειδησιακή. 

β΄. Πολύ εμφανέστερα ο νους αναζητεί ή διεκδικεί την ελευθερία του στους άλλους τομείς συνειδησιακής δραστηριότητας: στην Ηθική, στην Αισθητική (Τέχνη), στη Μεταφυσική, (όπου εντάσσεται και η Θρησκεία). Για ένα πρόσθετο λόγο που είναι ιδιαίτερα εμφανής στον τομέα της Ηθικής: χωρίς την προϋπόθεση της Ελευθερίας δεν είναι νοητή η έννοια της ευθύνης, που με τη σειρά της αποτελεί προϋπόθεση για την απονομή επαίνου ή μομφής στο άτομο που έπραξε ή παρέλειψε κάτι και για το οποίο θεωρούμε το άτομο υπεύθυνο, γιατί ήταν ελεύθερο. 

Στην πρακτική ζωή των ανθρώπων, άλλοι μελετητές διακρίνουν ελευθερία: γνώμης, σκέψης, πίστης, συνείδησης, βούλησης, αυτοδιάθεσης, αυτοπραγίας, αυτοκαθορισμού. Και με αναφορά στα πεδία έκφρασης της Ελευθερίας μπορούμε να θυμίσουμε: ελευθερία πολιτική, ιδεολογική, ηθική, θρησκευτική. Και, αντίστοιχα, μιλάμε για συνείδηση πολιτική, ηθική, εθνική, θρησκευτική κλπ. 

3. Συμπεράσματα από τα παραπάνω: 

· Η Ελευθερία είναι αίτημα καθολικό. 

· Η Ελευθερία συνυφαίνεται με την αίσθηση ευθύνης. 

· Η υποκειμενική βίωση του αιτήματος Ελευθερίας και του περιεχομένου του μπορεί να ονομαστεί Συνείδηση ελευθερίας. 

· Επειδή το αίτημα για Ελευθερία είναι βίωμα συνειδησιακό, μπορούμε σε όλες τις περιπτώσεις να μιλάμε για Ελευθερία Συνείδησης (στην περιοχή της Επιστήμης, της Τέχνης, της Θρησκείας, της Ηθικής). Οι αιώνες της Ιστορίας μάς έχουν διδάξει ότι προόδευαν πάντα οι κοινωνίες που σέβονταν το δικαίωμα Ελευθερίας των Συνειδήσεων, που δίδασκαν στα μέλη τους να σέβονται την Ελευθερία των Συνειδήσεων. Και αναζητούσαν με ευλάβεια τα · όρια της Ελευθερίας του ατόμου (ως εκεί όπου η Ελευθερία του ενός δεν παραβιάζει την Ελευθερία του άλλου). 

· Έκφραση κακοδαιμονίας για τα άτομα και τις κοινωνίες υπήρξε πάντα η επιδίωξη κάποιων ( με ιδιοτελή συνήθως κίνητρα) να στερήσουν ή απλά να περιορίσουν την ελευθερία Συνείδησης άλλων σε οποιονδήποτε τομέα ( της Επιστήμης, της Πολιτικής , της Ιδεολογίας, της Πίστης κλπ.). 

· Έκφραση κακοδαιμονίας από την πλευρά του βιαστή μπορεί να σημαίνει ιδιοτέλεια ή πνευματική ανωριμότητα, να νομίζει δηλαδή ότι η άποψή του είναι η μόνη σωστή και σωτήρια και ότι μπορεί να την επιβάλει στους άλλους. Έκφραση κακοδαιμονίας από την πλευρά του θύματος συνήθως σημαίνει ότι υποφέρει και αγωνίζεται ωσότου ελευθερωθεί από την κακόνοια ή μικρόνοια και ανευλάβεια του βιαστή. 

4. Δεν ονομάσαμε τις πράξεις βιασμού της Ελευθερίας Συνειδήσεων. Είναι πολλές, εμφανείς και αφανείς, άμεσες και έμμεσες. Επειδή οι πρώτες είναι πασίγνωστες (π.χ πολιτική δικτατορία, θρησκευτικοί ή άλλοι ιδεολογικοί διωγμοί κλπ.) καταγράφουμε τις άλλες, μερικές τουλάχιστον, από τις αφανείς και αδιόρατες πράξεις βιασμού της Ελευθερίας Συνειδήσεων. Ανεξάρτητα από το βαθμό συνειδητοποίησης εκ μέρους των φερομένων ως βιαστών και ανεξάρτητα από τις προθέσεις τους (είναι πιθανό να υποστηρίζουν ειλικρινά ότι έχουν αγαθές προθέσεις), εμείς καταγράφουμε πράξεις συγκεκριμένες (από την περιοχή των ιδιαίτερων ασχολιών και πρόσφατων βιωμάτων μας), για να μπορείτε να ελέγχετε την ακρίβεια και να σταθμίζετε το αποτέλεσμα, κατά την κρίση σας. α΄. Αν αυξάνεις ασύνετα τις πληροφορίες που φορτώνεις ως «μόρφωση» στα παιδιά, αντί να ελέγχεις ποιες είναι αναγκαίες και να φροντίζεις να κινήσεις μαθησιακή διαδικασία για μετατροπή των πληροφοριών σε γνώση και μόρφωση, υπονομεύεις τη δυνατότητα να αναπτύξουν σκέψη και ελευθερία σκέψης, κρίσης, συνείδησης (αμάρτημα εκπαιδευτικό). 

β΄. Αν δε βρεις τη δυνατότητα κάποτε, έστω ενδεικτικά, να βοηθήσεις τους μαθητές σου, να προχωρήσεις σε μαθησιακή διαδικασία που αφομοιώνει τις πληροφορίες και παράγει γνώση, που προάγει την απλή απομνημόνευση σε κατανόηση, συμπράττεις στην υπονόμευση της Ελευθερίας των Συνειδήσεων (αμάρτημα παιδαγωγικό). 

γ΄. Αν επιφορτίζεις τα παιδιά με κρίσιμες γι’ αυτά εξετάσεις σε μαθήματα συνειδησιακού χαρακτήρα (όπως είναι τα θρησκευτικά), οπότε τα αναγκάζει (από αγωνία για το βαθμό) να απαντήσουν με την εκδοχή του σχολικού βιβλίου, απομακρύνεις τα παιδιά από τη δυνατότητα να αισθανθούν Ελευθερία σκέψης και γενικότερα Συνείδησης (αμάρτημα θρησκευτικό). 

δ΄. Αν αποφεύγεις να δείξεις στα παιδιά την ουσιώδη διαφορά ανάμεσα στη γνώση (που ζητεί διαρκώς την αιτία των φυσικών φαινομένων) και την πίστη (που βασίζεται σε μια παραδοχή για μεταφυσική απορία και συνεπιφέρει ανάπαυση και παύση της ζήτησης), βάζεις εμπόδια στην πορεία για απόκτηση Ελευθερίας των Συνειδήσεων (αμάρτημα εκπαιδευτικό, παιδαγωγικό, θρησκευτικό). ε΄. Αν παραβλέπεις την ποιότητα και ελκυστικότητα της παιδείας και εισάγεις ασύνετα τον αναγκασμό και την καταπίεση, όταν διώχνεις την όμορφη προσδοκία και εισάγεις την αγωνία, αποδιώκεις ταυτόχρονα την Ελευθερία Συνειδήσεων και το σεβασμό για τη μόρφωση ( αμάρτημα παιδαγωγικό) στ΄. Όταν αυτόν που διαφωνεί μαζί σου τον αποκαλείς (σε χώρο που εκείνος απουσιάζει) γραικύλο, αντί να αντιπαραθέσεις με σεμνότητα επιχειρήματα, εισπράττεις περιφρόνηση και απομακρύνεις την Ελευθερία Συνείδησης κυρίως για τον εαυτό σου. 

Όταν καταλογίζεις κακή βούληση στον άλλο «που θέλει τη συρρίκνωση της Εκκλησίας», αντί να προτάξεις θετικά τεκμήρια για την άποψή σου γίνεσαι αν-άξιος για να εκδηλωθεί απέναντί σου η Ελευθερία Συνείδησης (αμαρτήματα αρχιεπισκοπικά). 

ζ΄. Όταν αυτόν που δεν αναγνωρίζει τη σοφία των λόγων σου τον αποκαλείς δημόσια «χάχα», αντί να τον παρακαλέσεις να μην ενοχλεί το έργο σου, κλείνεις το δρόμο για την Ελευθερία της Συνείδησης (αμάρτημα αρχιεπισκόπου). 

η΄. Όταν προτείνεις στα μέλη μιας κοινωνίας να δηλώσουν το είδος θρησκεύματος που πρεσβεύουν ασκείς εις βάρος τους πολύμορφο αναγκασμό: ή να αναγράψουν αυτό που φρονούν, με την πιθανότητα να αντιμετωπιστούν με υποψία από κάποιον διάφορα φρονούντα σε ώρα κρίσιμη της ζωής τους (π.χ. πρόσληψης σε μια εργασία) ή να αναγράψουν ψευδώς αυτό που δε φρονούν. Και στις δυο περιπτώσεις πάει περίπατο η Ελευθερία Συνείδησης και ανοίγεις δρόμους της καταπίεσης για τον κοινό άνθρωπο. Δεν αντιλαμβάνεται τον αναγκασμό ο πανοσιολογιότατος που διατυπώνει αυτή την αθώα πρόταση; Σώζονται οι κοινωνίες με τον αναγκασμό εις βάρος των μελών τους; με την καταπίεση των Συνειδήσεων; 

5. Μέσα σε τέτοιες συνθήκες καταπίεσης των συνειδήσεων (είτε από την Πολιτεία είτε από την Εκκλησία), τι συμβαίνει στις συνειδήσεις των καταπιεζομένων; Μεγαλώνει συνεχώς η επιθυμία απελευθέρωσης: και βρίσκουν συνήθως θαυμαστές και μιμητές μάλλον οι καταπιεζόμενοι παρά οι καταπιεστές, όσο κι αν οι δεύτεροι παραπλανώνται από τις υποκλίσεις των θεραπόντων ή την αλαζονία της πρόσκαιρης και απατηλής δύναμής τους. 

Συνηθίζουν σε ποικίλες εκδηλώσεις προβολής της μονόπλευρης «δικαιοσύνης» τους να επικαλούνται κάποιους νόμους (π.χ τον 2525/1997 για την Εκπαίδευση, τον 1198/95 για την Εκκλησία). Μα, αγνοούν οι ευλογημένοι ότι οι νόμοι εκφράζουν τη βούληση ή πάντως την προτίμηση του πιο δυνατού την ώρα της νομοθετικής πράξης; Αν ενδιαφέρονται οι ευλογημένοι για το σωστό κα το δίκαιο, μπορούν να επιζητήσουν το πιο σωστό και το πιο δίκαιο με τη διαδικασία του ανοιχτού και ελεύθερου διαλόγου, όπου προσκαλούνται οι υπέρμαχοι και οι επικριτές των ποικίλων απόψεων με ίσους όρους. Και λένε τα επιχειρήματά τους. Και ο κοινός άνθρωπος που τον ενδιαφέρουν καταλαβαίνει και εκτιμά. Και συντάσσεται ή αποδοκιμάζει. Και, αν ενδιαφέρονται για το δίκαιο, αυτοί που επικαλούνται τους νόμους, μπορώ να τους θυμίσω έναν ορισμό διατυπωμένο σε χρόνο ανύποπτο ως προς τα τωρινά (από τον Αριστοτέλη στα Πολιτικά): «Η κοινωνία συμμαχία τις εστί και ο νόμος συνθήκη και εγγυητής αλλήλοις των δικαίων» . Ας στοχαστούν τι σημαίνουν οι όροι συμμαχία και συνθήκη και με ποιους όρους συμφωνούνται από τους ενδιαφερόμενους και τηρούνται «επ’ ωφελία» όλων. 

6. Επίλογος και συμβουλή (όχι από μένα αλλά και για μένα) . 

Για όλους εμάς που - έμπλεοι ζήλου για τις απόψεις μας (είδος ζηλευτό κα αξιέπαινο), ανυποψίαστοι όμως ότι ποδοπατούμε το δικαίωμα Ελευθερίας των Συνειδήσεων (είδος πολλαπλά αξιόμεμπτο) – νομίζω χρήσιμες δυο συμβουλές, που έρχονται από πολύ μακριά και νομίζω είναι χρήσιμες για ιδεολογικά ξεστρατισμένους ή ναυαγούς και φιλοσοφικά ανώριμους: 

α. Με νηφαλιότητα να αναγνωρίσουμε τα λάθη μας και να χαράξουμε πορεία ευλάβειας για τις ιδέες των άλλων. Χρήσιμη είναι μια συμβουλή που σε ανάλογες περιστάσεις διατύπωσε για τον εαυτό του ο Ζήνων από το Κίτιο: 

«Νυν ευπλόηκα ότε νεναυάγηκα» (=ταξιδεύω καλά, από τότε που ναυάγησα). 

β΄. Σε λόγο ευθύ ο Επίκουρος έγραψε μια συμβουλή στο φίλο του Μενοικέα: «Μήτε νέος ων μελλέτω φιλοσοφείν μήτε γέρων υπάρχων κοπιάτω φιλοσοφών: ούτε γαρ άωρος ουδείς ούτε πάρωρος προς το υγιαίνον της ψυχής».(= Ούτε όταν είσαι νέος να αναβάλλεις να φιλοσοφήσεις, ούτε όταν φτάσεις στα γεράματα να πεις ποτέ κουράστηκα, δεν μπορώ πια να φιλοσοφήσω: γιατί ποτέ δεν είναι πρόωρα ούτε είναι ποτέ αργά, για να ασχοληθεί κανείς με ό,τι είναι φάρμακο ψυχής, συνείδησης, δηλ. τη φιλοσοφία.

Πηγή - Του Φ.Κ.Βώρου