Eπίκτητος : Εγχειρίδιον

Επίκτητος (50 - 120)

Μαθητής του Μουσώνιου. Δούλος απελευθερωθείς.

Ακολουθεί την αυστηρότητα της Αρχαίας Στοάς και των διδαγμάτων των Κυνικών και του Χρύσιππου.

Ζητεί την αφύπνιση της ηθικής προσωπικότητος του ανθρώπου. Ο θεός είναι πατέρας των ανθρώπων. Ο ανθρώπινος βίος είναι υπηρεσία του θεού.

Τις διδασκαλίες του Επίκτητου έγραψε ο ιστορικός Φλάβιος Αρριανός σε 8 βιβλία, από τα οποία σώζονται τα 4 και το ''Εγχειρίδιον''.

Ενδεικτικά αποσπάσματα του ''Εγχειριδιου'' :

Δεν είναι τα πράγματα που ταράσσουν τους ανθρώπους, αλλά οι γνώμες (δόγματα) σχετικά με αυτά τα πράγματα. Για παράδειγμα, ο θάνατος δεν είναι κάτι τρομερό, αλλιώς θα φαινόταν έτσι και στον Σωκράτη, αλλά η γνώμη ότι ο θάνατος είναι τρομερός,αυτό είναι το τρομερό πράγμα. Όταν λοιπόν εμποδιζόμαστε, ή ταρασσόμαστε, ή λυπόμαστε, ας μην κατηγορούμε ποτέ κανέναν παρά τους εαυτούς μας, που σημαίνει τις γνώμες μας. Είναι ίδιον ενός ανεκπαίδευτου να κατηγορεί τους άλλους εκεί που ο ίδιος σφάλλει• το να κατηγορεί τον εαυτό του είναι ίδιον κάποιου που η εκπαίδευση του έχει αρχίσει• το να μην κατηγορεί ούτε τον άλλο, ούτε τον εαυτό του είναι ίδιον κάποιου του οποίου η εκπαίδευση έχει ολοκληρωθεί.

..Για κανένα αλλότριο προτέρημα να μην επαρθείς. Εάν ο ίππος επαιρόμενος έλεγε “είμαι όμορφος”, θα ήταν κάτι ανεκτό. Εσύ όμως, όταν λες επαιρόμενος “έχω όμορφο ίππο”, γνώριζε ότι επαίρεσαι για την καλή ιδιότητα του ίππου. Τί είναι δικό σου; Η χρήση των φαντασιών. Ώστε, όταν κατά φύση χρησιμοποιείς τις φαντασίες, μόνον τότε να επαίρεσαι. Τότε θα επαρθείς για κάποια δική σου καλή ιδιότητα. Για καθετί που σου συμβαίνει, θυμήσου να στρέφεσαι προς τον εαυτό σου και ν’αναζητάς ποιά δύναμη έχεις για να το χρησιμοποιήσεις. Αν δεις κάποιον όμορφο ή κάποια όμορφη, θα βρεις την εγκράτεια ως δύναμη απέναντί τους. Αν υποφέρεις πόνο, θα βρεις καρτερία. Αν σε λοιδορούν, θα βρεις την ανεξικακία. Όταν έτσι εθιστείς, δεν θα σε συναρπάζουν οι φαντασιώσεις.

..Ποτέ και για τίποτε να μην πεις ότι “αυτό το έχασα”, αλλά ότι “αυτό το απέδωσα”. Πέθανε το παιδί; Αποδόθηκε. Πέθανε η γυναίκα; Αποδόθηκε. “Μου αφαιρέθηκε το χωράφι” και τούτο λοιπόν αποδόθηκε. “Αυτός όμως που μου το αφαίρεσε είναι κακός”. Τί σε μέλει λοιπόν μέσω ποιού ανθρώπου σου το απαίτησε εκείνος που σου το είχε δώσει; Όσο σου το δίνει να το επιμελείσαι ως αλλότριο, όπως οι περαστικοί το πανδοχείο. Εάν θέλεις να προκόψεις, άφησε τους συλλογισμούς αυτού του είδους: “Εάν αμελήσω τις υποθέσεις μου, δεν θα έχω τρόφιμα”, “εάν δεν τιμωρήσω τον δούλο μου, θα γίνει πονηρός”. Είναι καλύτερα να πεθάνεις από λιμό, έχοντας γίνει άλυπος και άφοβος, παρά να ζεις στην αφθονία, όντας ταραγμένος. Καλύτερα να είναι κακός ο δούλος σου, παρά εσύ κακοδαίμονας. Άρχισε λοιπόν από τα μικρά. Χύνεται το λαδάκι, κλέβεται το κρασάκι. Λέγε λοιπόν ότι “τόσο πωλείται η απάθεια, τόσο η αταραξία”. Χαριστικά τίποτε δεν παίρνεις. Όταν καλείς τον δούλο σου, να θυμάσαι ότι δύναται να μην υπακούσει και-εάν υπακούσει-να μην κάνει τίποτε απ’όσα θέλεις. Δεν είναι, όμως, και τόσο σπουδαία η υπόστασή του, ώστε απ’ αυτόν να εξαρτάται η αταραξία σου. Εάν θέλεις να προκόψεις, υπόμεινε-εξαιτίας των εξωτερικών πραγμάτων- το να φαίνεσαι ανόητος και ηλίθιος, χωρίς να θέλεις να φαίνεσαι ότι κάτι γνωρίζεις καλά. Και αν σε κάποιους φανείς ότι είσαι κάποιος, να δυσπιστείς στον εαυτό σου.

..Γνώριζε λοιπόν, ότι δεν είναι εύκολο να διαφυλάξεις σύμφωνη με την φύση την προαίρεση του εαυτού σου, και συνάμα τα εξωτερικά πράγματα, αλλά κατ’ απόλυτη ανάγκη θ’αμελήσεις το ένα, όταν επιμεληθείς το άλλο. Εάν θέλεις να ζήσουν παντοτινά τα τέκνα, η γυναίκα και οι φίλοι σου, είσαι ανόητος, επειδή θέλεις να εξαρτώνται από εσένα όσα δεν εξαρτώνται, και να είναι δικά σου τα αλλότρια. Έτσι και αν θέλεις να μην αμαρτάνει ο δούλος σου, είσαι μωρός, επειδή θέλεις να μην είναι κακία η κακία, αλλά κάτι άλλο. Εάν όμως θέλεις να μην αποτυγχάνεις όταν ορέγεσαι, δύνασαι να το κάνεις. Αυτό λοιπόν άσκησε το οποίο δύνασαι.

…Κύριος του καθενός είναι όποιος έχει την εξουσία να του παρέχει ή να του αφαιρεί αυτά που ο καθένας θέλει ή δεν θέλει. Όποιος λοιπόν, επιθυμεί να είναι ελεύθερος, ούτε να θέλει κάτι ούτε ν’αποφεύγει κάτι απ’ όσα εξαρτώνται απ’τους άλλους. Ειδεμή, κατ’ ανάγκη θα είναι δούλος. Εάν κάποτε σου συμβεί να στραφείς προς τα εξωτερικά, επειδή επιθυμείς ν’αρέσεις σε κάποιον, γνώριζε ότι απώλεσες την εσωτερική στάση σου. Ν’αρκεστείς, λοιπόν, να είσαι φιλόσοφος σε όλα, και αν επιθυμείς να φαίνεσαι και φιλόσοφος, να φαίνεσαι στον εαυτό σου και θα είναι αρκετό.

..Αντί για σένα κάποιον άλλον προτίμησαν στην συνεστίαση ή στην προσφώνηση ή στην πρόσληψη συμβούλου; Εάν αυτά είναι αγαθά, πρέπει να χαίρεσαι, επειδή αυτά έτυχαν σ’εκείνον. Εάν είναι κακά, μην δυσφορείς, αφού δεν έτυχαν σ’ εσένα. Να θυμάσαι ότι δεν δύνασαι να έχεις ίσες αξιώσεις, όταν δεν κάνεις τα ίδια μ’ εκείνους που προσδοκούν να επιτύχουν όσα δεν εξαρτώνται από εμάς. Πώς δύναται να έχει ίσες απολαβές όποιος δεν συχνάζει, με όποιον συχνάζει στην εξώθυρα κάποιου; Όποιος δεν τον συνοδεύει, με όποιον τον συνοδεύει; Όποιος δεν τον επαινεί, με όποιον τον επαινεί; Θα είσαι λοιπόν άδικος και άπληστος, εάν επιθυμήσεις να λάβεις αυτά δωρεάν, χωρίς να παράσχεις εκείνα, με τα οποία αυτά αγοράζονται. Αλλά πόσο πωλούνται οι θρίδακες [λάχανο] ; Έναν οβολό, αν τύχει. Αν λοιπόν, κάποιος δώσει τον οβολό και πάρει θρίδακες, ενώ εσύ δεν τον δώσεις και δεν πάρεις, μην θεωρήσεις ότι έχεις λιγότερα από εκείνον που τους πήρε. Όπως εκείνος έχει θρίδακες, έτσι και εσύ έχεις τον οβολό, τον οποίο δεν έδωσες. Κατά τον ίδιο τρόπο και στ’ ακόλουθα. Δεν προσκλήθηκες στην συνεστίαση κάποιου; Αυτό συνέβει επειδή δεν έδωσες το αντίτιμο του δείπνου σ’αυτόν που προσκαλεί. Πουλά το δείπνο για έναν έπαινο ή για μια υπηρεσία. Εάν σ’ενδιαφέρει, δώσε του το αντίτιμο για το οποίο πωλείται. Αν όμως, και εκείνα θέλεις να μην δώσεις, και τούτα να λάβεις, είσαι άπληστος και αβέλτερος. Τίποτε λοιπόν δεν έχεις αντί για το δείπνο; Και βέβαια έχεις: το ότι δεν επαίνεσες εκείνον που δεν ήθελες και το ότι δεν εμποδίστηκες από τους δούλους που έχει στην είσοδό του[προφανώς ειχε και "μπράβους" στην αρχαιότητα.

Όταν προσαρμόσεις το σώμα σου στην λιτότητα, μην υπερηφανεύεσαι γι’αυτό, ούτε- αν πίνεις νερό- με κάθε αφορμή να λες ότι πίνεις νερό. Και αν κάποτε θελήσεις να ασκηθείς στις καταπονήσεις, να το κάνεις για τον εαυτό σου και όχι για τους έξω. Μην αγκαλιάζεις τους αδριάντες αλλά, όταν κάποτε διψάσεις σφοδρά, πάρε ψυχρό νερό στο στόμα σου, μετά φτύσε το και μην το πεις σε κανέναν.

Στάση και χαρακτήρας κοινού ανθρώπου: ουδέποτε προσδοκά ωφέλεια ή βλάβη από τον εαυτό του, αλλά από τα εξωτερικά πράγματα. Στάση και χαρακτήρας φιλοσόφου: προσδοκά ωφέλεια και βλάβη από τον εαυτό του. Σημάδια του προκομένου: κανέναν δεν ψέγει, κανέναν δεν επαινεί, κανέναν δεν μέμφεται, κανέναν δεν εγκαλεί, τίποτε δεν λέει για τον εαυτό του, ότι δήθεν κάποιος είναι ή γνωρίζει κάτι. Όταν εμποδιστεί ή κωλυθεί σε κάτι, εγκαλεί τον εαυτό του, και αν κάποιος τον επαινεί, μέσα του καταγελά αυτόν που τον επαινεί, και αν κάποιος τον ψέγει, δεν απολογείται. Περιφέρεται όπως ακριβώς οι άρρωστοι: φοβούμενος μήπως κινήσει τα μέλη που αναρρώνουν, πριν αποκατασταθούν. Από τον εαυτό του έχει εξαλείψει κάθε όρεξη, ενώ έχει μεταστρέψει την έκκλισή του προς εκείνα μόνον τα πράγματα, που είναι παρά φύση και εξαρτώνται από εμάς. Κάνει χρήση μετριοπαθούς ορμής προς τα πάντα. Δεν τον απασχολεί αν δίνει εντύπωση ηλίθιου ή αμαθούς. Μ’ έναν λόγο, προφυλάσσεται από τον εαυτό του, σαν να του είναι εχθρός και επίβουλος.

Για καθετί που σε ψυχαγωγεί ή σου είναι χρήσιμο ή το αγαπάς, να θυμάσαι ν’ αναλογίζεσαι τί ακριβώς είναι, αρχίζοντας από τα μικρότερα. Αν αγαπάς μια χύτρα, αναλογίσου: “μια χύτρα αγαπώ”. Αν αυτή σπάσει, δεν θα ταραχθείς. Αν καταφιλάς το παιδί ή την γυναίκα σου, αναλογίσου ότι καταφιλάς έναν άνθρωπο. Αν αυτός πεθάνει, δεν θα ταραχθείς.

Για καθετί που σου συμβαίνει, θυμήσου να στρέφεσαι προς τον εαυτό σου και ν’αναζητάς ποιά δύναμη έχεις για να το χρησιμοποιήσεις. Αν δεις κάποιον όμορφο ή κάποια όμορφη, θα βρεις την εγκράτεια ως δύναμη απέναντί τους. Αν υποφέρεις πόνο, θα βρεις την καρτερία. Αν σε λοιδορούν, θα βρεις την ανεξικακία. Όταν έτσι εθιστείς, δεν θα σε συναρπάζουν οι φαντασιώσεις.

Εάν κάποιος παρέδιδε το σώμα σου στον πρώτο τυχόντα, θ’αγανακτούσες. Εσύ λοιπόν παραδίδεις την δική σου κρίση στον τυχόντα- ώστε εκείνη να ταραχθεί και να συγχυσθεί, αν αυτός σε λοιδορήσει – και δεν αισχύνεσαι γι’αυτό;

Όπως ακριβώς προσέχεις στον περίπατο ώστε να μην πατήσεις καρφί ή να μην διαστρέψεις το πόδι σου, έτσι να προσέχεις να μη βλάψεις το ηγεμονικό μέρος της ψυχής σου. Αν προφυλάσσουμε αυτό σε κάθε έργο μας, ασφαλέστερα ξεκινούμε το έργο.

Κάθε πράγμα έχει δύο λαβές: μια υποφερτή και μία ανυπόφορη. Εάν σε αδικεί ο αδελφός σου, μην πιαστείς από αυτή τη λαβή, δηλαδή από το ότι σε αδικεί, γιατί αυτή η λαβή είναι ανυπόφορη, αλλά πιάσουν από την άλλη, δηλαδή από το ότι είναι αδελφός σου, από το ότι είναι σύντροφός σου, και τότε θα πιαστείς από την υποφερτή λαβή.

Αυτοί οι λόγοι είναι ασύνακτοι: “εγώ είμαι πλουσιότερος από εσένα, άρα εγώ είμαι καλύτερος από εσένα”, “εγώ είμαι πιο μορφωμένος από εσένα, άρα εγώ είμαι καλύτερος από εσένα”. Αυτοί είναι περισσότερο συνακτικοί: “εγώ είμαι πλουσιότερος από εσένα, άρα τα δικά μου αποκτήματα είναι καλύτερα από τα δικά σου”, “εγώ είμαι πιο μορφωμένος από εσένα, άρα ο δικός μου λόγος είναι καλύτερος από τον δικό σου”. Εσύ όμως δεν είσαι ούτε απόκτημα ούτε λόγος.

Μην ζητάς τα γινόμενα να γίνονται όπως θέλεις, αλλά να θέλεις τα γινόμενα όπως γίνονται, και θα ευροήσεις.

DOWNLOAD

Επίκτητος Εγχειρίδιον : http://www.kairatos.com.gr/vivlia/epikthtos.egxeiridio.pdf