Αριστοτέλης : Περί αλήθειας (Μετά τα φυσικά)

Η θεωρηση της αληθειας απο τη μια μερια ειναι δυσκολη, απο την αλλη ευκολη. Ενδειξη αυτου αποτελει το γεγονος οτι κανενας δεν μπορει να την αντιληφθει ικανοποιητικα, απο την αλλη μερια ομως δεν αποτυγχανουν ολοι τελειως. Ολοι λενε κατι για τη φυση, και μπορει βεβαια καθενας χωριστα να μη συνεισφερει καθολου ή να συνεισφερει ελαχιστα στην ερευνα, αν συγκεντρωθουν ομως ολα τα στοιχεια, τοτε προκυπτει καποιο μεγεθος. Ετσι, αν η αληθεια ειναι σαν την πορτα της παροιμιας, την οποια ο καθενας πετυχαινει με το βελος, τοτε απο την αποψη αυτη η ερευνα της αληθειας θα ηταν ευκολη. Απο την αλλη μερια, το γεγονος οτι κατεχουμε στο συνολο καποια αληθεια, αλλα οχι το ζητουμενο μερος της, δηλωνει τη δυσκολια. 

Ισως μαλιστα η δυσκολια, μια και εχει δυο οψεις, να μην εγκεται στα πραγματα, αλλα σ'εμας τους ιδιους. Πραγματι, οπως τα ματια των νυχτεριδων δεν βλεπουν στο λαμπερο φως της ημερας, ετσι και ο νους της ψυχης μας δεν διακρινει τα πραγματα που απο τη φυση τους ειναι τα πιο ξεκαθαρα. 

Δικαιο, λοιπον, ειναι να χρωσταμε χαρη οχι μονο σε εκεινους των οποιων συμμεριζομαστε τις αποψεις, αλλα και σε οσους διατυπωσαν πιο επιπολαιες αποψεις, δεδομενου οτι και αυτοι συνεβαλαν σε κατι, αφου ασκησαν πριν απο εμας την ικανοτητα της σκεψης. Αν δεν υπηρχε ο Τιμοθεος θα μας ελειπε μεγαλο μερος της λυρικης μας ποιησης. Αν δεν υπηρχε ο Φρυνις, δεν θα υπηρχε ο Τιμοθεος. Το ιδιο ισχυει και γι'αυτους που διατυπωσαν τη γνωμη τους για την αληθεια. 

Απο μερικους παραλαβαμε ορισμενες γνωμες, ανω καποιοι αλλοι ησαν αιτια να εμφανιστουν οι πρωτοι. Ακομα, ειναι σωστο να ονομαζεται η φιλοσοφια επιστημη της αληθειας, αφου σκοπος της θεωρητικης γνωσης ειναι η αληθεια και της πρακτικης γνωσης το εργο, διοτι ακομα και αν εξεταζουν οι πρακτικοι ανθρωποι το πως εχουν τα πραγματα, δεν εξεταζουν το αιωνιο, αλλα κατι σχετικο και τωρινο. Την αληθεια δεν την γνωριζουμε, αν δεν γνωριζουμε την αιτια της. 

Επισης ενα πραγμα εχει στον υψιστο βαθμο μια ποιοτητα, οταν με βαση αυτο η ιδια ποιοτητα ανηκει και στα αλλα πραγματα. Η φωτια, για παραδειγμα, ειναι το πιο θερμο απο ολα τα πραγματα, επειδη αποτελει αιτια της θερμοτητας για τα αλλα πραγματα. Συνεπως, το πιο αληθινο πραγμα ειναι αυτο που αποτελει αιτια της αληθειας για ολα τα επομενα. Αρα οι αρχες των αιωνιων οντων θα πρεπει αναγκαστικα να ειναι οι πιο αληθινες παντοτε (καθοτι δεν ειναι μονο μερικες φορες αληθινες ουτε υπαρχει καποια αλλη αιτια για το ειναι τους, αλλα αυτες ειναι αιτιες των αλλων), ωστε , οπως ειναι καθε πραγμα σε σχεση με το ειναι, ετσι ειναι και σε σχεση με την αληθεια.

Ειναι φανερο, λοιπον, οτι υπαρχει καποια πρωτη αρχη και πως οι αιτιες των οντων δεν σχηματιζουν μια απειρη σειρα ουτε ειναι απειρες ως προς το ειδος. Δεν μπορει επ απειρον το ενα πραγμα να προερχεται απο το αλλο, οσον αφορα την υλη, για παραδειγμα η σαρκα απο τη γη, η γη απο τον αερα, ο αερας απο τη φωτια και ουτω καθ'εξης χωρις σταματημο. 

Αλλα και οι πηγες απο τις οποιες προερχεται η κινηση δεν μπορει να σχηματιζουν μια ατελευτητη σειρα, για παραδειγμα ο ανθρωπος κινειται απο τον αερα, ο αερας απο τον ηλιο, ο ηλιος απο την εριδα και ουτω καθ'εξης. 

Το ιδιο ισχυει και στο “για ποιο σκοπο”: το ερωτημα δεν μπορει να τιθεται επ'απειρον – το βαδισμα χαριν της υγειας,η υγεια χαριν της ευτυχιας, η ευτυχια για κατι αλλο και ετσι καθε πραγμα να γινεται παντα χαριν καποιου αλλου. 

Το ιδιο και για το “τι ηταν να ειναι”, δηλαδη την αιτια της μορφης, αφου, στην περιπτωση των ενδιαμεσων, οπου υπαρχει ενας τελευταιος ορος και ενας που προηγειται ολων, ο ορος που προηγειται πρεπει αναγκαστικα να ειναι η αιτια για οσους ακολουθουν. 

Αν, λοιπον, χρειαζοταν να πουμε ποιος απο τους τρεις ειναι η αιτια, θα λεγαμε οτι ειναι ο πρωτος και ασφαλως οχι ο τελευταιος, αφου ο τελευταιος ορος δεν ειναι αιτια για κανενα αλλον. Αιτια δεν θα ονομασουμε ουτε καν τον ενδιαμεσο, αφου αποτελει αιτια ενος μονο ορου. Διαφορα δεν υπαρχει ειτε προκειται για ενα ειτε για πολλους ενδιαμεσους ορους ουτε αν αυτοι ειναι περατοι ή απειροι ως προς τον αριθμο, αφου στις σειρες που ειναι απειρες με αυτο τον τροπο, και γενικα στην περιπτωση του απειρου, ολα τα μερη, μεχρι το τελευταιο εδω μπροστα μας ειναι εξισου απειρα. Αρα, αν δεν υπαρχει πρωτο, τοτε δεν υπαρχει καν αιτια. 

Ουτε προς τα κατω ομως μπορει κανεις να προχωρει επ'απειρον, αν υποθεσουμε πως επανω υπαρχει αρχη, ωστε το νερο να προερχεται απο τη φωτια, η γη απο το νερο και ετσι να προκυπτει παντα καποιο αλλο ειδος. Ως γνωστον, το α γινεται απο το β με δυο τροπους – οχι με την εννοια της χρονικης διαδοχης (οπως λεμε “μετα απο τα Ισθμια γινονται τα Ολυμπια”), αλλα ειτε με την εννοια με την οποια ο αντρας γινεται απο το αγορι, επειδη το αγορα αλλαζει, ειτε με την εννοια με την οποια ο αερας γινεται απο το νερο. Οταν, λοιπον, λεμε “οπως ο αντρας γινεται απο το αγορι” εννοουμε “οπως απο αυτο που εχει γινει προερχεται αυτο που γινεται” ή “οπως το τετελεσμενο προερχεται απο το επιτελουμενο”, διοτι, οπως το “γινεται” βρισκεται αναμεσα στο ον και στο μη ον, ετσι και αυτο που γινεται βρισκεται παντα αναμεσα σε αυτο που ειναι και σε αυτο που δεν ειναι. 

Αυτος που μαθαινει ειναι αυτος που γινεται επιστημονας και με αυτη την εννοια λεμε οτι απο εναν που μαθαινει προκυπτει ενας επιστημονας. Οταν ομως λεμε “απο τον αερα γινεται το νερο”, η εκφραση αυτη επινοει οτι το πρωτο στοιχειο εξαφανιζεται. Αυτος ειναι ο λογος που, στην πρωτη περιπτωση, η μεταβολη δεν ειναι αμφιδρομη, και το αγορι δεν προερχεται απο τον αντρα (καθοτι απο τη διαδικασια του γιγνεσθαι δεν προκυπτει ως προιον αυτο που γινεται, αλλα αυτο που υπαρχει μετα τη διαδικασια του γιγνεσθαι. Με αυτη την εννοια και η μερα προκυπτει απο το πρωι, με την εννοια δηλαδη οτι ερχεται μετα το πρωι, και οχι οτι το πρωι προκυπτει απο τη μερα.) Στη δευτερη περιπτωση ομως, η μεταβολη ειναι αμφιδρομη. Και στις δυο περιπτωσεις παντως οι οροι δεν μπορει να ειναι απειροι ως προς τον αριθμο:

Οι οροι του πρωτου ειδους, επειδη ειναι ενδιαμεσοι, πρεπει αναγκαστικα να εχουν ενα τελος, και στην αλλη περιπτωση οι οροι μεταβαλλονται μεταξυ τους, επειδη η φθορα του ενος ειναι η γενεση του αλλου. Εξ αλλου, η πρωτη αιτια, εφοσον ειναι αιωνια, ειναι αδυνατον να καταστραφει ποτε, διοτι, αφου η διαδικασια του γιγνεσθαι δεν ειναι απεριοριστη προς τα πανω, τοτε το πρωτο πραγμα, απο τη διαλυση του οποιου προεκυψε κατι, πρεπει αναγκαστικα να μην ειναι αιωνιο. 

Επισης το “για ποια αιτια” ειναι τελικος σκοπος, και τελικος σκοποες δεν ειναι αυτο που υπαρχει για χαρη καποιου αλλου, αλλα αυτο για χαρη του οποιου υπαρχουν ολα τα αλλα. Αν ομως ο τελικος σκοπος ειναι τελος, τοτε δεν υπαρχει απειρο, αν παλι δεν υπαρχει τελος, τοτε δεν υπαρχει τελικος σκοπος.

Οσοι, λοιπον, προυποθετουν την υπαρξη του απειρου, χωρις να το καταλαβαινουν καταργουν τη φυση του αγαθου. (Ωστοσο, κανεις δεν θα επιχειρουσε να κανει το παραμικρο, αν δεν επροκειτο να φθασει σε καποιο τερμα.) Επισης, ετσι δεν θα υπηρχε νους στον κοσμο, γιατι αυτος που εχει νου πραττει παντοτε για καποιο λογο και αυτος ο λογος ειναι το τερμα, αφου το τελος ειναι το τερμα. Αλλα και το τι ηταν να ειναι δεν μπορει να αναγεται [επ'απειρον] σε καποιον αλλο ορισμο, που θα εκφραζεται πληρεστερα, διοτι στην περιπτωση αυτη ο προηγουμενος ορισμος θα ειναι παντα πληρεστερος ενω ο επομενως δεν θα ειναι, και, εν γενει, οπου ο πρωτος ορος δεν εχει τον απαιτουμενο χαρακτηρα, δεν θα τον εχει ουτε και ο επομενος. 

Ακομη, οσοι μιλουν ετσι καταστρεφουν και την ιδια την επιστημονικη γνωση, διοτι ειναι αδυνατον να την αποκτησει κανεις προτου φτασει σε μη περαιτερω αναλυσιμους ορους. Και η απλη γνωση επισης καθισταται αδυνατη, διοτι πως μπορει καποιος να εννοησει πραγματα που ειναι απειρα στην πραγματικοτητα; Η περιπτωση αυτη δεν ειναι οπως της γραμμης, οπου η διαιρεση σε μικροτερα τμηματα δεν σταματα ποτε. Ωστοσο ειναι αδυνατον να εννοησει καποιος τη γραμμη αν δεν σταματησει καπου (γι'αυτο και οποιος διατρεχει νοερα την απειρα διαρετη γραμμη, δεν μπορει να μετρησει τα τμηματα της), αλλα και την ολοκληρη γραμμη πρεπει αναγκαστικα να την εννοησει χωρις να προσωρει νοερα απο το ενα μερος της στο αλλο. Αλλωστε, δεν υπαρχει κανενα πραγμα που να ειναι απειρο, αλλα, ακομα και αν υπηρχε, δεν ειναι εν πασει περιπτωσει απειρο το “ειναι απειρον”. Αν, παλι, τα ειδη των αιτιων ησαν απειρα ως προς το πληθος, η γνωση δεν θα ηταν δυνατη, διοτι την αισθηση οτι γνωριζουμε εχουμε μονο οταν γνωριζουμε τα αιτια. Αυτο ομως που ειναι απειρο με προσθεση δεν μπορουμε να το διατρεξουμε μεσα σε ενα περατο χρονικο διαστημα.

Πηγή: "Μετά τα φυσικά" Αριστοτέλης, Εκδόσεις Κάκτος