Η έννοια της ύπαρξης και της ελευθερίας στον υπαρξισμό [Σαρτρ και Καμύ]

Υπαρξισμός είναι η φιλοσοφική θεωρία που έχει ως κέντρο μελέτης την ανθρώπινη ύπαρξη. Οι υπαρξικοί φιλόσοφοι διαχωρίζουν τη θέση τους απέναντι στην παραδοσιακή φιλοσοφία. Για αυτούς η παραδοσιακή φιλοσοφία που ξεκίνησε με τους προσωκρατικούς και ολοκληρώθηκε με τη φιλοσοφία του Χέγκελ έχει ξεπεραστεί. Επικεντρώθηκαν στην αναζήτηση της ουσίας ταυτίζοντας την με την ύπαρξη. Οι παραδοσιακοί φιλόσοφοι προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν την ουσία την έννοια του πράγματος .Αντιλαμβανόμενοι την έννοια του πράγματος μπορούσαν να συνειδητοποιήσουν την ύπαρξη του. Η έννοια του ανθρώπου περιλαμβάνει μέσα της την ανθρώπινη ύπαρξη. Οι υπαρξικοί φιλόσοφοι διαχώρισαν την ανθρώπινη ύπαρξη από την έννοια. Δεν επιχείρησαν να την ερμηνεύσουν με βάση την ουσία της .Δεν είναι δυνατόν να συνειδητοποιήσουμε την ύπαρξη μας μέσα από τον γενικό ορισμό της ουσίας του ανθρώπου. 

Εισηγητής του θειστικού υπαρξισμού υπήρξε ο Κίρκεγκωρντ που έδωσε έμφαση στην ανθρώπινη ύπαρξη και την τοποθέτησε στο επίπεδο της θρησκευτικής ζωής .Στον  αιώνα ο υπαρξισμός εξελίχθηκε σε ισχυρό φιλοσοφικό ρεύμα με κυριότερους εκφραστές τους Χάιντεγκερ , Γιάσπερς, Σαρτρ, Καμύ. Σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ ο άνθρωπος θα πρέπει να αποκτήσει την αυθεντικότητα της ύπαρξης του μέσα στην περιοχή του όντος.

Η έννοια της ελευθερίας συνδέεται άμεσα με τον υπαρξισμό. Ο Κίργκεγκωρ έθεσε τον  αιώνα τις βάσεις του υπαρξισμού στηρίζοντας στην έννοια της ελευθερίας και της εκλογής. Η ιδέα της ελευθερίας αποτέλεσε το σημείο αντίθεσης ανάμεσα στον Κίρκεργκωρ και τον Έγελο. Για τον δανό φιλόσοφο ο Hegel οδηγήθηκε σε σφάλμα μη αναγνωρίζοντας το αίσθημα ελευθερίας που νιώθουν οι άνθρωποι μέσα τους.Η ατομική ύπαρξη θα πρέπει να βρίσκεται έξω από κάθε σύστημα. Ο άνθρωπος από μόνος του θα επιλέξει τον τρόπο συμπεριφοράς και δράσης του .Η ανθρώπινη ύπαρξη θα πρέπει να ενεργεί με βάση τους κανόνες που ο ίδιος έχει ορίσει.Κατά τον ίδιο τρόπο αντιλαμβάνονται την έννοια της ελευθερίας μεταγενέστεροι υπαρξικοί φιλόσοφοι. Για τον Γιάσπερς η περιοχή της υποστάσεως είναι η περιοχή της ελευθερίας, η περιοχή της προβολής, του δυνατού ,της εκλογής.

Η έννοια της ύπαρξης και της ελευθερίας στον Σαρτρ.

Ο Σαρτρ διαχωρίζει τη συνείδηση από τα πράγματα. Τα πράγματα υπάρχουν ανεξάρτητα και πριν την συνείδηση. Όμως αυτό δε σημαίνει ότι τα πράγματα υπάρχουν χωρίς τη συνείδηση και ότι η συνείδηση υπάρχει χωρίς τα πράγματα. Τα πράγματα χωρίς τη συνείδηση έχουν υλικότητα ενώ η συνείδηση χωρίς τα πράγματα είναι τόπος κενός. Τα πράγματα είναι τα εν αυτω και αποτελούνται από το είναι. Η συνείδηση είναι ανθρώπινη ύπαρξη ,το μηδέν. Τα πράγματα είναι βίαια , σκληρές δυνάμεις που ορμούν πάνω στο υποκείμενο .Αυτή όμως η αγριότητα των πραγμάτων γοητεύει το φιλόσοφο μαρτυρώντας τον υλισμό του. Η ανθρώπινη ύπαρξη δεν οδηγείται στη συνειδητοποίηση των πραγμάτων με την έννοια του ελέγχου και της αφομοίωσης.

Για τον Σαρτρ ο υπαρξισμός είναι ανθρωπισμός. Το υποκείμενο είναι ένα εγώ κενό εαυτού και όχι εσώτερο εγώ, που δεν μένει εν εαυτό. Το υποκείμενο αποβλέπει σε ένα πράγμα. Το εγώ ως υποκείμενο δε διαθέτει εσωτερικότητα ούτε ενότητα. Υπάρχουν άπειρες συνειδήσεις και υποκειμενικότητες. Το να είναι κανείς υποκείμενο είναι πράξη , κίνηση. Γι αυτό άλλωστε ο φιλόσοφος ισχυρίζεται ότι το υποκείμενο δε γεννιέται αλλά γίνεται. Οδηγείται σε αυτό το συμπέρασμα καθώς δεν υπάρχει ουσία αλλά το υποκείμενο είναι χωρίς βάθος και χωρίς ανάπαυση. Αλλά και το πράγμα αποβλέπει σε ένα υποκείμενο.

Σύμφωνα με τον Σαρτρ αν ένα ον είναι ελεύθερο είναι ελεύθερο πάντοτε σε όλες τις συνθήκες. Αν άνθρωπος είναι ελεύθερος είναι πάντα ελεύθερος. Είμαστε ελεύθεροι και όταν εκδηλώνουμε τη δειλία μας και αν φαινόμαστε θαρραλέοι. Βιώνοντας την ελευθερία μας επιλέγουμε τη μορφή και τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς μας. Η ελευθερία είναι μια μόνιμη κατάσταση που βιώνει ο άνθρωπος Όπως στον Χάιντεγκερ και στον Σαρτρ η ελευθερία είναι όριο και περατότητα. Ο Σαρτρ εντάσσει την έννοια της ελευθερίας στη γενικότερη θεωρία του για το μηδέν. Η ελευθερία Η ελευθερία είναι ένα μειωμένο Είναι ,είναι μια έλλειψη ,ένα μηδέν στο εσωτερικό του Είναι. Ο Σαρτρ αποδέχεται τη θέση του Χάιντεγκερ ότι η ελευθερία μας ανήκει στην γεγονότητα μας. Η ελευθερία καθώς δεν αποτελεί θεμέλιο του είναι της και ανήκει στη γεγονότητα της δεν είμαστε ελεύθεροι να μην είμαστε ελεύθεροι. Είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι. Η ελευθερία είναι η καταδίκη του ανθρώπου που πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια του χωρισμού του Εγώ από το άλλο Εγώ (κόσμο).Μέσα στα πλαίσια αυτής της ελευθερίας εκδηλώνεται η απόλυτη αντίθεση ανάμεσα στο ένα υπαρξιακό υποκείμενο και στο άλλο. Η ελευθερία είναι ο αγώνας για κυριαρχία για την υποταγή της αντίπαλης συνείδησης στο υποκείμενο-νικητή.

Κατά τον Σαρτρ ελευθερία είναι η δυνατότητα να είμαστε πράγμα διαφορετικό από αυτό που είμαστε. Η δική μου ατομική ελευθερία δεν είναι αποκομμένη από τις ελευθερίες των άλλων, αλλά η ελευθερία των άλλων εξαρτάται από τη δική μου ελευθερία και αντιστρόφως. Αυτό που έχει αξία για εμάς έχει αξία και για τους άλλους. Το ενδιαφέρον μας για εξασφάλιση της δικής μας ελευθερίας σημαίνει ταυτόχρονα και προάσπιση της ελευθερίας των άλλων.

Σύμφωνα με τον Σαρτρ η ελευθερία δημιουργεί στον άνθρωπο επιπρόσθετες ευθύνες. Για να μπορέσει να αντεπεξέλθει στις υποχρεώσεις που απορρέουν από την αίσθηση της ελευθερίας που έχει καταβάλλεται από άγχος και από τρόμο. Η ελευθερία είναι ένας συνεχής αγώνας επικράτησης του ενός συνειδησιακού υποκειμένου κατά του άλλου. Μέσα από αυτόν τον αγώνα διατηρείται η αυθεντικότητα της ύπαρξης μας που αρνείται από το μηδέν να γίνει ον. Η ανθρώπινη ύπαρξη σε όλη τη διάρκεια της ζωής είναι μηδέν και οδηγείται σε φαύλο κύκλο .Κάνοντας τους άλλους αντικείμενα της συνείδησης ανακτά την ελευθερία της που την είχε χάσει ,όταν γινόταν αντικείμενο της συνείδησης των άλλων. Αυτός ο φαύλος κύκλος θα συνεχίζεται μέχρι η ύπαρξη με το θάνατο της να γίνει ον.

Για τον Σαρτρ η κατάκτηση της ελευθερίας αποτελεί προϋπόθεση για την αυθεντική ζωή. Η ελευθερία τον κάνει να συνειδητοποιήσει ότι ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την ύπαρξη του. 

Η έννοια της ελευθερίας στον Καμύ

Ο Καμύ κάνει λόγο για τον μοναχικό βίο του ανθρώπου που μοιάζει με τον αγώνα του Σισύφου που μάταια προσπαθεί να οδηγήσει τον βράχο στην κορυφή του όρους. Ο Σίσυφος είναι ο παράλογος ήρωας που ανήκει περισσότερο στα πάθη παρά στο μαρτύριο του. Το πάθος του για τη ζωή τον οδήγησε στο μαρτύριο που τελειωμό δεν έχει. Με αυτόν τον τρόπο πληρώνει για τα πάθη της γης. Ακολουθώντας το πεπρωμένο του η προσπάθεια του δεν έχει τελειωμό. Η ευτυχία και το παράλογο συνυπάρχουν στον κόσμο. Η ευτυχία δε γεννιέται από την ανακάλυψη του παραλόγου αλλά το αίσθημα του παραλόγου γεννιέται από την ευτυχία.

Ο φιλόσοφος δεν ενδιαφέρεται με το ζήτημα της μεταφυσικής ελευθερίας. Δεν ενδιαφέρεται να αποδείξει αν ο άνθρωπος είναι ελεύθερος παρά μόνο για την ατομική του ελευθερία για την οποία έχει συγκεκριμένη άποψη. Δεν τον απασχολεί το πρόβλημα της ελευθερίας αυτής καθ’ εαυτής ,καθώς δεν έχει καμιά σημασία εφόσον έχει συνδεθεί με το ζήτημα του Θεού. Δεν υπάρχει η δυνατότητα για παντοτινή ελευθερία, καθώς υπερβαίνει τα όρια της ατομική μου εμπειρίας. Ακολουθώντας τα βήματα του παραλόγου αποκλείουμε κάθε ελπίδα για παντοτινή ελευθερία. Η μοναδική ελευθερία που γνωρίζω είναι αυτή του πνεύματος και δράσης.

Πριν ο άνθρωπος γνωρίσει το παράλογο θεωρούσε τον εαυτό του ελεύθερο αν και ότι συνέβαινε πήγαινε αντίθετα στην ελευθερία του. Γνωρίζοντας το παράλογο συνειδητοποιεί ότι η υψηλή αλήθεια της ύπαρξης που θέτει τις βάσεις για την αλήθεια δεν υπάρχει . Ο παράλογος άνθρωπος συνειδητοποιεί ότι δεν είχε πραγματική ελευθερία ,γιατί περιόριζε τη ζωή του με το να θέτει κάποιο σκοπό, να σχεδιάζει πως θα ενεργήσει. Ουσιαστικά ήταν δούλος της ίδιας της ελευθερίας του. Οδηγούμενος ο άνθρωπος στο παράλογο αντιλαμβάνεται την αυταπάτη της ελευθερίας και θεωρεί ως μοναδική λύτρωση τον θάνατο. Η παραδοχή ότι η ελευθερία μου δεν έχει άλλη έννοια παρά μόνο είναι ανάλογη με την περιορισμένη μοίρα της οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν έχει τόσο σημασία να ζεις όσο πιο καλά γίνεται αλλά όσο πιο πολύ γίνεται .Όταν αισθάνεσαι όσο πιο πολύ μπορείς τη ζωή σου, την ελευθερία σου ,αυτό σημαίνει πως ζεις όσο περισσότερο είναι δυνατό. Ο άνθρωπος δε διαλέγει το παράλογο και το θάνατο ,αλλά η παράταση ζωής που επιθυμεί δεν εξαρτάται από τη θέληση, αλλά από το θάνατο που είναι το αντίθετο της θέλησης.

Ο Καμύ έθετε το παράλογο στην αφετηρία ,αλλά δε το συνέδεσε με το φαύλο κύκλο όπως ο Σαρτρ. Επίσης ο Καμύ δε συμμεριζόταν την αντίθεση ανάμεσα στο εν εαυτω και το δι'εαυτόν. Για τον Καμύ η ελευθερία δεν είναι συνεχής αγώνας ανάμεσα στα υπαρξιακά υποκείμενα. Η παντοτινή ελευθερία είναι μια αυταπάτη που τη συνειδητοποιεί ο άνθρωπος ,όταν αντιλαμβάνεται το παράλογο της ύπαρξης του.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Οι υπαρξιστές επιχείρησαν να ερμηνεύσουν την ύπαρξη ανεξάρτητα από την έννοια και την ουσία της. Η έννοια της ελευθερίας συνδέεται άμεσα με τον υπαρξισμό. Ο άνθρωπος επιλέγει ο ίδιος το πεδίο της δράσης του και απολαμβάνει την ατομική του ελευθερία. Ο Σαρτρ διαχωρίζει τη συνείδηση από τα πράγματα. Η ανθρώπινη ύπαρξη είναι η συνείδηση ,το υποκείμενο, το μηδέν. Τα πράγματα είναι το «είναι».Το υποκείμενο είναι ένα εγώ κενό εαυτού. Για τον Σαρτρ η ελευθερία είναι ένας συνεχής αγώνας επικράτησης του ενός συνειδησιακού υποκειμένου κατά του άλλου. Ο αγώνας για την ελευθερία αποτελεί φαύλο κύκλο που θα συνεχίζεται μέχρι η ύπαρξη με το θάνατο της να γίνει ον .

Ο Καμύ αναγνωρίζει την ελευθερία πνεύματος και δράσης. Κάνει λόγο για ατομική ελευθερία που δεν είναι παντοτινή ,αλλά πεπερασμένη όπως άλλωστε πεπερασμένη είναι και η ανθρώπινη ύπαρξη. Ο άνθρωπος αντιλαμβανόμενος το παράλογο της ύπαρξης του συνειδητοποιεί ότι η παντοτινή ελευθερία στην ύπαρξη της οποίας πίστευε αποτελεί ψευδαίσθηση. Αρνείται τον θάνατο και το παράλογο και επιθυμεί να ζει όλο και περισσότερο επιλέγοντας το πεδίο δράσης που του παρέχει η ατομική ελευθερία.

Πηγή: http://www.arnos.gr/