Η Σημασία της Διαφοράς Έχειν και Είναι

Ή διάκριση ανάμεσα στό εχειν καί τό είναι δεν είναι καί τόσο ξεκάθαρη γιά την κοινή λογική. Τό εχειν φαίνεται νά είναι μιά φυσιολογική λειτουργία τής ζωής μας: γιά νά ζήσουμε πρέπει νά έχουμε πράγματα. ’Ακόμα περισσότερο, πρέπει νά έχουμε πράγματα γιά νά μπορούμε νά τ’ απολαμβάνουμε. Σ’ ένα πολιτισμό όπου ό ϋψιστος σκοπός είναι ή κατοχή - καί μάλιστα ή κατοχή ολοένα καί περισσότερων πραγμάτων - καί όπου μπορεΐς νά πεις γιά κάποιον «άξίζει ένα εκατομμύριο δολάρια», πώς μπορεϊ νά υπάρχει διάκριση ανάμεσα στό εχειν καί τό είναι; ’Αντίθετα, θά έλεγε κανείς ότι ή βαθύτερη σημασία τού είναι, είναι τό εχειν. Κι όταν κάποιος δεν εχει τίποτα, δέν είναι τίποτα.

Οί Μεγάλοι όμως Δάσκαλοι τής Ζωής εντόπισαν σάν κεντρικό σημείο τών συστημάτων τους τη διαφορά ανάμεσα στό εχειν καί τό είναι. Ό Βούδας διδάσκει ότι, γιά νά φτάσουμε στό ψηλότερο στάδιο τής ανθρώπινης εξέλιξης, δέ θά πρέπει ν’ αναζητούμε άπληστα τήν άπόκτηση αγαθών. Ό Χριστός διδάσκει: «Ός γάρ άν θέλη τήν ψυχήν αύτοϋ σώσαι, άπολέσει αυτήν ός δ’ άν άπολέση τήν ψυχήν αύτού ένεκεν έμοϋ, ούτος σώσει αυτήν. Τί γάρ ωφελείται άνθρωπος κερδήσας τόν κόσμον όλον, εαυτόν δέ άπολέσας η ζημιωθείς;» (Λουκάς Θ': 24-25). Ό Meister Eckhart δίδαξε ότι τό νά μήν έχεις τίποτα καί ταυτόχρονα νά είσαι ανοικτός καί «αδειανός», μήν αφήνοντας τό εγώ σου νά στέκεται εμπόδιο στό δρόμο σου, είναι ή μοναδική προϋπόθεση γιά τήν άπόκτηση πνευματικού πλούτου καί δύναμης. Ό Marx δίδαξε ότι ή πολυτέλεια είναι τόσο μεγάλο κακό όσο καί ή φτώχια, καί δτι ό στόχος θά πρέπει νά είναι νά είμαστε καί δχι νά έχουμε πολλά. (Έδώ άναφέρομαι στόν πραγματικό Marx, τό ριζοσπαστικό ανθρωπιστή, κι δχι στή χυδαία πλαστογραφία του πού παρουσιάζει ό σοβιετικός κομμουνισμός).

Έδώ καί πολλά, χρόνια μου έχει κάνει βαθιά εντύπωση αυτή ή διάκριση καί έψαχνα νά βρώ τήν εμπειρική της βάση στή μελέτη τών ατόμων καί τών ομάδων μέσα από τήν ψυχαναλυτική μέθοδο. Εκείνο πού είδα μέ οδήγησε στό συμπέρασμα δτι αυτή ή διάκριση, καθώς καί ή διάκριση άνάμεσα στην αγάπη γιά τή ζωή καί τήν αγάπη γιά τό θάνατο, άποτελεΐ τό πιό ουσιαστικό πρόβλημα τής ύπαρξης, ,τα εμπειρικά άνθρωπολογικά καί ψυχαναλυτικά δεδομένα δείχνουν ότι τό εχειν καί τό είναι άποτελοΰν τούς δύο βασικούς τρόπους εμπειρίας, καί οί αντίστοιχες δυνάμεις τους καθορίζουν τις διαφορές άνάμεσα στους χαρακτήρες τών ατόμων καθώς καί τούς διάφορους τύπους του κοινωνικού χαρακτήρα. 

Παραδείγματα από Διάφορες Ποιητικές Εκφράσεις

Σάν εισαγωγή γιά τήν κατανόηση τής διαφοράς άνάμεσα στόν τρόπο ύπαρξης μέ βάση τό εχειν καί στόν τρόπο· ύπαρξης μέ βάση τό είναι, θά χρησιμοποιήσω δύο ποιήματα μέ παρόμοιο περιεχόμενο. 'Ο D. Τ. Suzuki τά αναφέρει στό Διαλέξεις Πάνω στό Ζέν Βουδισμό (Lectures on Zen Buddhism). Τό ένα από αυτά είναι ένα haiku, γραμμένο από τό Γιαπωνέζο ποιητή Basho (1644-1694). Τό άλλο ποίημα είναι ενός ’Άγγλου ποιητή τού δέκατου ένατου αιώνα, τού Tennyson. Καί οί δύο ποιητές περιγράφουν όμοιες εμπειρίες: τό τί ένιωσαν οταν σέ κάποιο περίπατο αντίκρισαν ένα λουλούδι. Οί στίχοι τού Tennyson είναι οί παρακάτω:

Λουλούδι στή σχισμάδα τοϋ τοίχου,

Σέ τραβάω άπ’ τή οχισμάδα,

Σέ κρατάω εδώ στό χέρι μου,

'Ολάκερο μέ τή ρίζα,

Μικρό λουλούδι — αν μπορούσα νά καταλάβω Τί είσαι, κι εσύ καί ή ρίζα σου,

'Ολάκερο εσύ,

Θά ’ξερα τί είναι ό Θεός κι ό άνθρωπος.

Μεταφρασμένο στά ελληνικά τό haiku τού Basho λέει περίπου τά έξης:

"Οταν κοιτάξω προσεκτικά Βλέπω ν’ ανθίζει ή ναζούνα Πλάι στό φράχτη!

Ή διαφορά είναι εντυπωσιακή. Ό Tennyson κινείται πρός τό λουλούδι μέ τήν πρόθεση νά τό αποκτήσει. Τό «ξεριζώνει» «ολάκερο μέ τή ρίζα». Κι ενώ κλείνει τό ποίημα μέ τό συλλογισμό ότι τό λουλούδι μπορεϊ νά τόν βοηθήσει νά γνωρίσει τή φύση τοϋ Θεού καί τού ανθρώπου, τό ίδιο τό λουλούδι είναι ήδη νεκρό, στά χέρια του, σάν αποτέλεσμα τοϋ ενδιαφέροντος του γι’ αυτό. Ό Tennyson, όπως τόν βλέπουμε μέσα από τό ποίημά του, μπορεϊ θαυμάσια νά συγκριθεϊ μέ τό δυτικό επιστήμονα πού ψάχνει νά βρει τήν αλήθεια καταστρέφοντας τή ζωή.

Ή αντίδραση τού Basho στή θέα τοϋ λουλουδιού είναι εντελώς διαφορετική. Δέ θέλει νά τό ξεριζώσει. Δέ θέλει ούτε κάν νά τό αγγίξει. Τό μόνο πού κάνει είναι νά τό «κοιτά προσεκτικά», νά τό «βλέπει». Ό Suzuki γράφει:

Φαίνεται ότι ό Basho περπατούσε σ’ έναν εξοχικό δρόμο, όταν παρατήρησε κάτι. πού φαινόταν παραμελημένο, πλάι σ’ ένα φράχτη. Πλησίασε πιό κοντά, τό κοίταξε καλά καί κατάλαβε ότι ήταν ένα άγριο-λούλουδο, μάλλον ασήμαντο πού δέ θά τό 'παρατηρούσε κάν ένας περαστικός. Αυτό είναι ένα άπλό περιστατικό, πού περιγράφεται μέσα στό ποίημα χωρίς νά εκφράζεται πουθενά κανένα ιδιαίτερο ποιητικό συναίσθημα, έκτός ίσως άπό τίς δυό τελευταίες συλλαβές, πού στά γιαπωνέζικα προφέρονται kana. Αυτό τό μόριο, πού τό βρίσκουμε συχνά προσαρτημένο σ’ ένα ουσιαστικό, επίθετο ή επίρρημα, δηλώνει κάποιο συναίσθημα θαυμασμού ή επαίνου ή λύπης ή χαράς. Καί μπορεϊ καμιά φορά, πολύ σωστά, ν’ άποδοθεΐ σε μιά άλλη γλώσσα μέ θαυμαστικό. Στό παραπάνω haiku τού Basho, ολόκληρη ή στροφή τελειώνει μ’ αυτό τό μόριο.

Ό Tennyson φαίνεται ότι χρειάζεται ν’ αποκτήσει τό λουλούδι γιά νά καταλάβει τούς ανθρώπους καί τή φύση. Αποκτώντας το, όμως, τό λουλούδι καταστρέφεται. Αυτό πού ζητάει ό Basho είναι νά δει, κι όχι άπλώς νά κοιτάξει τό λουλούδι, αλλά νά γίνει «ενα» μ’ αυτό καί νά τό αφήσει νά ζήσει. Ή διαφορά ανάμεσα στόν Tennyson καί τόν Basho φαίνεται ξεκάθαρα στό παρακάτω ποίημα τού Goethe:

ΒΡΗΚΑ

Περπάταγα στό δάσος 'Ολομόναχος,

Δέ γύρευα τίποτα,

Μονάχα αυτό πού σκεφτόμουν.

Είδα στή σκιά

Ένα μικρό λουλούδι νά φυτρώνει,

Λαμπερό σάν αστέρι Σάν όμορφα μάτια.

Ήθελα νά τό κόψω Μά μοϋ είπε γλυκά:

Γιά νά μαραθώ Πρέπει νά μέ κόψεις;

Τό ξέχωσα

Μέ όλη του τή ρίζα,

Τό πήγα στόν κήπο Τοϋ όμορφου σπιτιού.

Τό φύτεψα ξανά Σέ μιά ήσυχη γωνιά,

Τώρα όλο καί μεγαλώνει "Ολο καί ανθίζει.

Περπατώντας κάποτε ο Goethe, χωρίς συγκεκριμένο σκοπό, γοητεύτηκε από ένα μικρό λαμπερό λουλούδι. Γράφει στό ποίημά του ότι ένιωσε τόν ϊδιο πειρασμό μέ τόν Tennyson νά τό ξεριζώσει. ’Αλλά, αντίθετα από τόν Tennyson, ό Goethe έχει συναίσθηση ότι αυτό θά σήμαινε τό θάνατο τού λουλουδιού. Γιά τόν Goethe, τό λουλούδι αυτό είναι τόσο ζωντανό, πού τού μιλάει καί τόν προειδοποιεί. Τελικά, λύνει τό πρόβλημα διαφορετικά άπό τόν Tennyson καί τόν Basho. Βγάζει τό λουλούδι «μέ όλη του τή ρίζα» καί τό ξαναφυτεύει έτσι ώστε ή ζωή του νά μην καταστραφεϊ. Ό Goethe, όπως φαίνεται, παίρνει μιά θέση ανάμεσα στόν Tennyson καί τόν Basho: γι'αυτόν, στην κρίσιμη στιγμή, ή δύναμη τής ζωής είναι μεγαλύτερη από τή δύναμη τής άπλής διανοητικής περιέργειας. Είναι περιττό βέβαια νά πούμε ότι αύτό τό όμορφο ποίημα τού Goethe εκφράζει τόν τρόπο πού αντιλαμβάνεται τή φύση.

Ή σχέση τού Tennyson μέ τό λουλούδι είναι σχέση κατοχής ή απόκτησης (εχειν) — όχι βέβαια αγαθών αλλά γνώσης. Ή σχέση τού Basho καί τού Goethe μέ τό λουλούδι πού αντικρίζουν είναι σχέση ύπαρξης (είναι). Μέ τό είναι άναφέρομαι σ’ εκείνο τόν τρόπο ύπαρξης όπου κάποιος ούτε εχει κάτι ούτε άποζητάει μέ απληστία νά εχει, αλλά είναι χαρούμενος, χρησιμοποιεί παραγωγικά τά ιδιαίτερα χαρισματά του καί γίνεται ενα μέ τόν κόσμο.

Ό Goethe, ό μεγάλος εραστής τής ζωής, ένας άπό τούς μεγαλύτερους εχθρούς τής μηχανοποίησης καί τής καταστροφής τού ανθρώπου, έχει έκφράσει τό είναι σάν κάτι αντίθετο στό εχειν σέ πολλά ποιήματα του. Στόν Φάουστ δίνει μιά δραματική περιγραφή τής πάλης ανάμεσα στο εΐναι καί τό εχειν (ό Μεφιστοφελής αντιπροσωπεύει τό εχειν). Στό παρακάτω ποίημα, εκφράζει τήν ποιότητα τού είναι μέ τή μεγαλύτερη απλότητα:

Ξέρω πώς τίποτα δέν είναι δικό μου Εκτός από τή σκέψη πού ανεμπόδιστα Κυλάει από την ψυχή μου.

Κι ακόμα, κάθε όμορφη στιγμή Πού ή καλή Μοίρα Μ’ αφήνει ολόψυχα νά χαρώ.

Ή διαφορά είναι καί ’έχειν δέν είναι βασικά διαφορά ανάμεσα στήν ’Ανατολή καί τή Δύση. Ή διαφορά είναι μάλλον ανάμεσα σέ μιά κοινωνία, πού τό ενδιαφέρον της συγκεντρώνεται στους άνθρώπους, καί σέ μιά άλλη πού τό ενδιαφέρον της συγκεντρώνεται στά πράγματα. Ή τάση τοΰ εχειν χαρακτηρίζει τή δυτική βιομηχανική κοινωνία, όπου ή άπληστία γιά χρήμα, δόξα καί δύναμη έχει γίνει ό κυρίαρχος τρόπος ζωής. Λιγότερο άλλοτριωμένες κοινωνίες, όπως τοΰ Μεσαίωνα, τών Ινδιάνων Zuni, τών φυλών τής ’Αφρικής, πού δέν είχαν επηρεαστεί από τίς ιδέες τής σύγχρονης «προόδου», έχουν τούς δικούς τους Bashos. Ίσως μετά άπό μερικές γενιές, πού θά ζήσουν στή βιομηχανοποιημένη κοινωνία, θ’ αποκτήσουν καί οί Γιαπωνέζοι τούς δικούς τους Tennysons: δέν είναι αλήθεια ότι ό δυτικός άνθρωπος δέ μπορεϊ νά καταλάβει τά ανατολικά συστήματα, όπως τό Ζέν Βουδισμό (όπως νόμιζε ό Jung). Αλλά ό σύγχρονος άνθρωπος δέ μπορεϊ νά καταλάβει τό πνεύμα μιάς κοινωνίας πού δέν έχει σάν στόχο τήν ιδιοκτησία καί τήν απληστία. Πραγματικά, τά γραφτά τού Meister Eckhart (τό ίδιο δύσκολα μπορεϊ νά τά καταλάβει κανείς, όπως καί τόν Basho ή τό Ζέν) καί τά γραφτά τοΰ Βούδα είναι άπλώς δύο διάλεκτοι τής ίδιας γλώσσας.

Πηγή: ERICH FROMM, ''ΝΑ ΕΧΕΙΣ Ή ΝΑ ΕΙΣΑΙ;'' Μετάφραση ΕΛΕΝΗ ΤΖΕΛΕΠΟΓΛΟΥ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΟΥΚΟΥΜΑΝΗ - ΑΘΗΝΑ 1978