Νίκος Λυγερός - Το Διαχρονικό Πνεύμα του Βυζαντίου

Η διάλεξη του Νίκου Λυγερού με θέμα: "Το Διαχρονικό Πνεύμα του Βυζαντίου". Αίθουσα διαλέξεων Ιερού Ναού Γενεσίου Θεοτόκου Μπεντεβή. Ηράκλειο, Κρήτη. Κυριακή 22 Φεβρουαρίου 2015.

Θα ήθελα να σας ευχαριστήσω και για την φιλοξενία και για την υποδοχή και ειδικά αυτή τη μέρα, γιατί το χάρηκα και εγώ, είναι ουσιαστικά η πρώτη φορά που το βλέπω με αυτό το φωτισμό ειδικά και νομίζω ότι έγινε μια αναφορά που ήταν πολύ σωστή, εφόσον αυτή μας οδηγεί στην Ανάσταση. Θα μιλήσουμε, λοιπόν, για το Βυζάντιο και το Διαχρονικό του Πνεύμα. Άρα χάρηκα που έγινε μια αναφορά ήδη ότι το Βυζάντιο δεν πέθανε μόνο εκείνη την ημέρα, γιατί δυστυχώς για τους περισσότερους Έλληνες το Βυζάντιο πέθανε στις 29 Μαΐου του 1453, την Τρίτη το πρωί και έχουμε την εντύπωση ότι μετά δεν έγινε τίποτα. Άρα για να το πω λίγο πιο λαϊκά, τουλάχιστον στην αρχή, είναι σαν να έχετε ένα παππού που έχει ζήσει 100 χρόνια και το μόνο που θυμάστε από αυτόν, μάλλον για να υπάρχει αναλογία να είναι 110 χρόνια, και το μόνο που θυμάστε από αυτόν είναι πώς ήταν την τελευταία μέρα. Και λέτε «την τελευταία μέρα ήταν χάλια». Ε ναι, αφού ήταν η τελευταία μέρα. Το θέμα είναι ότι δεν αξιολογούμε ότι έζησε 110 χρόνια. Εδώ με το Βυζάντιο πολλοί από τους δικούς μας ξεχνούν ότι έζησε 11 αιώνες. Άρα ένα πρώτο θέμα που πρέπει να αγγίξουμε είναι το εξής, πολλοί από εμάς έχουν μια αρνητική εικόνα για το Βυζάντιο, λέγοντας ότι υπήρχαν διάφορα προβλήματα εσωτερικά και ότι τελικά δεν ήταν τόσο αποτελεσματικό. Εμείς στην στρατηγική, γιατί δεν αναφερθήκατε στη στρατηγική, υπάρχει και το «Στρατηγικόν» από αυτοκράτορα, που το χρησιμοποιούμε δυστυχώς μόνο στις ξένες σχολές στρατιωτικές και όχι στην Ελλάδα. Άρα αυτό που έχει σημασία είναι το εξής, όταν το κοιτάζεται αυτό σαν όλο πλαίσιο πρέπει να αναρωτηθείτε αμέσως αν το Βυζάντιο ήταν τόσο άχρηστο και τόσο μη αναποτελεσματικό, πώς γίνεται να κατέχει το παγκόσμιο ρεκόρ διάρκειας. Άρα είναι πολύ απλό, ή ήταν όντως έτσι, αλλά τότε σημαίνει ότι όλοι οι εχθροί του ήταν κατώτεροι, ή μάλλον η εικόνα μας δεν είναι σωστή και πρέπει να την διαμορφώσουμε. Ένα πρώτο πράγμα που πρέπει να καταλάβουμε στο Βυζάντιο είναι ότι το Βυζάντιο είναι στο πλαίσιο του Χρόνου το ανάλογο από τον Μέγα Αλέξανδρο στο πλαίσιο του χώρου. Δηλαδή αυτό που μας εντυπωσιάζει με τον Μέγα Αλέξανδρο είναι ότι ένας άνθρωπος σε δέκα χρόνια κατέκτησε μια τόσο μεγάλη περιοχή. Αν όμως κοιτάξουμε τι έγινε μετά, υπήρχαν διάδοχοι που δεν ήταν διάδοχοι, γιατί αμέσως καταστράφηκε όλο το έργο. Ενώ με το Βυζάντιο μπορούμε να πούμε ότι δεν θα επιλέξουμε ένα ειδικό πρόσωπο ή έναν ειδικό αυτοκράτορα, θα μας δυσκολέψει, θα πρέπει να πάρουμε διάφορους, αλλά αυτό που είναι η προσφορά του Βυζαντίου είναι το συλλογικό. Δηλαδή στο Βυζάντιο για να αντέξεις 11 αιώνες πρέπει να υπάρχει μια αλληλουχία, μια συνοχή και μια συνέχεια. Αν θέλετε όπως είναι η έννοια της σκυταλοδρομίας. Αυτό που θα αποτελέσει αυτή την συνέχεια είναι η εκκλησία, είναι η πίστη για να το πω πιο πνευματικά. Δηλαδή όλοι αυτοί οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι ανήκουν στον ίδιο χώρο και ακόμα και όταν πέθαιναν και ερχόταν άλλος, αυτός συνέχιζε αυτό το έργο, θεωρώντας ότι είναι η κύρια Αποστολή του. Τώρα σε επίπεδο στρατηγικής, για να καταλάβετε και τον τίτλο. Στο πιο χαμηλό επίπεδο στην στρατηγική μιλάμε για την τακτική, μετά μιλάμε για τους άνδρες, έχουν πάει στο στρατό ξέρουν αυτές τις λέξεις. Δυστυχώς μέσα στην κοινωνία μπερδεύουμε συχνά την τακτική με την στρατηγική. Άρα πιο πάνω από την τακτική υπάρχει το επιχειρησιακό, πιο πάνω είναι η στρατηγική και τώρα θα μπω σε νέα χωράφια που είναι η Υψηλή Στρατηγική, η Διαχρονική Στρατηγική και η Στρατηγική της Ανθρωπότητας. Άμα εξετάσουμε το Βυζάντιο σαν ένα πλαίσιο στρατηγικό και αναρωτηθούμε σε ποιο επίπεδο βρίσκεται, θα δυσκολευτούμε να μειώσουμε το ρόλο του και να το βάλουμε μόνο στα δύο πρώτα επίπεδα. Σε επίπεδο στρατηγικής υπάρχει όντως αυτή η

ανάγκη της διαχρονικότητας. Και τώρα πρέπει να αναρωτηθούμε το εξής, όπως το έχει και κάθε άνθρωπος, είναι ότι όταν έχουμε μόνο ένα πλαίσιο το οποίο είναι εφήμερο, γεννιόμαστε θνητοί, πώς μπορούμε να καταφέρουμε να έχουμε την έννοια της διαχρονικότητας. Αυτό γίνεται μέσω του έργου που παράγουμε και την έννοια της συνέχειας. Στο Βυζάντιο από την αρχή, αναφερθήκατε πολύ σωστά σε αυτόν τον διαχωρισμό, και ότι δεν ήταν έτοιμο το πλαίσιο για να υπάρξει κάτι το αντίστοιχο στη Δύση και να κάνουμε μια συμμετρία. Αυτό όμως που είναι πολύ σημαντικό είναι ότι το Βυζάντιο δεν ήταν μόνο ένα κράτος, έγινε μια Αυτοκρατορία. Το βλέπετε ακόμα και συμβολικά, μάλιστα κάθεστε ουσιαστικά με αυτό το σύμβολο στην πλάτη σας, είναι ο δικέφαλος αετός. Κάθε καρέκλα που βρίσκεται εδώ έχει ένα δικέφαλο αετό. Παρεμπιπτόντως, δεν έχει ακριβώς το συμβολισμό του Βυζαντίου με το οποίο μπερδευόμαστε μερικές φορές, θεωρούμε ότι οποιοσδήποτε δικέφαλος αετός είναι του Βυζαντίου. Δεν είναι ακριβώς έτσι. Έχει μεγάλη σημασία τι κρατάει δεξιά και τι κρατάει αριστερά για να μην μπερδευόμαστε. Άρα σε αυτό το πλαίσιο, όπως βλέπετε, υπάρχει μια διπλή προσέγγιση του κόσμου που είναι ο δικέφαλος και αυτό οφείλεται στο γεγονός της επιλογής της Πόλης. Αυτό μας δίνει ένα πρώτο στίγμα. Να ξέρετε ότι στην Ελλάδα έχουμε μόνο μία Πόλη που λέμε Πόλη. Και παρόλο που έχουμε και άλλες πόλεις που έγιναν πρωτεύουσες της Ελλάδος, ακόμα και το Ναύπλιο, ακόμα και η Αθήνα, δεν πήραν ποτέ τη θέση της Πόλης. Για όσους πιστεύουν ότι το πλαίσιο μας είναι καθαρά εκκλησιαστικό, το οποίο θα ήταν λανθασμένο εφόσον είμαστε κοσμικοί, εννοώ εγώ, πρέπει να θυμάστε ότι ακόμα και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης την ώρα της Επανάστασης έλεγε: «Εγώ δίνω αναφορά μόνο στην Πόλη». Άμα το σκεφτείτε ορθολογικά και σκεφτείτε ότι υποτίθεται τέλειωσε το 1453 είναι λίγο παράλογο να ακούσετε από κάποιον που ζει το 1821 ότι δίνει αναφορά σε ένα μέρος το οποίο είναι Κατεχόμενο. Αυτό σημαίνει, όμως, ότι υπάρχει αυτό το κριτήριο της διαχρονικότητας ήδη και μετά από τόσους αιώνες θεωρούν ότι παραμένει αυτή η Πόλη. Πολύ συχνά μιλάμε για την Κωνσταντινούπολη, αλλά δεν βλέπουμε τα δομικά της στοιχεία. Η Κωνσταντινούπολη έχει σχέση με δύο θάλασσες και όχι μόνο με μία. Αυτό δεν είναι μια επιλογή τυχαία. Και να ξέρετε αυτό που λέμε στην στρατηγική είναι ότι όταν ένας χώρος βρίσκεται σε δύο χώρους συνήθως είναι για να ελέγχει και τους δύο, για να αποτελέσει μια γέφυρα, αλλά ταυτόχρονα για να επεκταθεί και στους δύο. Άμα κοιτάξετε όλοι τώρα την Μεσόγειο και θα σας κάνω μια ερώτηση, αν θέλετε ύπουλη, είναι η εξής: η Κωνσταντινούπολη θα μπορούσε να ήταν αλλού στη Μεσόγειο; Βλέπετε φαίνεται παράξενη αυτή η ερώτηση, αλλά τι θέλω να σας πω. Για να κρατήσετε 11 αιώνες πρέπει να σκεφτείτε πολύ καλά πού θα καθίσετε. Άρα, π.χ. για να κάνω κάτι που μπορεί να σας βοηθήσει, άμα προσέξετε στην τουρκοκρατία αυτό που άνθιζε στον εκκλησιαστικό χώρο ήταν τα μοναστήρια. Χωρίς τουρκοκρατία ήταν οι εκκλησίες. Για ποιο λόγο; Γιατί οι εκκλησίες ήταν πιο προσβάσιμες, άρα μπορούσε κάποιος να τις χτυπήσει πιο εύκολα, ενώ τα μοναστήρια έτσι όπως είναι δομημένα είναι πιο απομακρυσμένα και πιο προστατευμένα. Και εδώ τώρα ο Δημήτρης μας πήγε σ’ ένα ανάλογο χώρο, όταν το βλέπετε πώς είναι, μιλάω για την Σπηλιώτισσα, αμέσως καταλαβαίνετε ότι δομικά είναι διαφορετικό. Άρα αυτό που έχουμε στον Ελληνισμό και στο Βυζάντιο είναι «αν θες να διατηρηθείς μέσα στον Χρόνο, πρέπει να είσαι ακίνητος μέσα στον χώρο». Θα το προσεγγίσω λίγο πιο λαϊκά. Φανταστείτε, πολλοί από εμάς, δυστυχώς, δίνουν μεγάλη σημασία στην ιδιοκτησία τους, στο σπίτι τους, σε αυτά που φτιάχνουν, συνήθως λένε ότι το κάνουν για τα παιδιά τους, αλλά άμα το σκεφτείτε ορθολογικά και σας πω ότι θέλω να βάλετε κάτι που είναι πολύ σημαντικό για σας και θέλω αυτό να διατηρηθεί τουλάχιστον δύο αιώνες. Πού θα το βάζατε; Θα βλέπατε ότι δεν θα το βάζατε στο σπίτι σας, γιατί είναι πολύ σπάνια τα σπίτια που έχουν δύο αιώνες, ενώ θα το βάζατε στην εκκλησία, όπου δεν είναι καθόλου σπάνιο να έχουμε εκκλησίες που έχουν δύο αιώνες. Τι σημαίνει αυτό; Το σημείο αναφοράς, αυτό το ακίνητο σημείο μάς επιτρέπει να δημιουργήσει ένα διαχρονικό πλαίσιο, όσο ελκύει τους ανθρώπους. Εδώ είναι ακριβώς το ίδιο, άμα ξανακοιτάξετε λοιπόν την Μεσόγειο θα δείτε ότι υπάρχουν μόνο δύο σημεία, δύο

ιδιομορφίες σε όλη την Μεσόγειο και είναι το Γιβραλτάρ και η Κωνσταντινούπολη. Το Σουέζ δεν υπήρχε τότε, γιατί ανοίχτηκε το 1869. Άμα το λέγατε τώρα σε κάποιον θα μιλούσαμε για τρία σημεία με τα δεδομένα. Είναι πάρα πολύ σημαντικό όταν βρίσκεστε πάνω σε μια σκακιέρα να είστε στην γωνία. Όταν είμαστε κοινωνικοί θεωρούμε ότι το πιο σημαντικό είναι να είμαστε στο κέντρο. Μας δυσκολεύει να μας βάζουν στον τοίχο και θεωρούμε ότι είναι ακατάλληλο να μας στριμωχνούν στην γωνία. Ενώ η στρατηγική λέει ακριβώς το αντίθετο. Λέει είναι επικίνδυνο να είσαι στο κέντρο, γιατί είσαι στόχος, είναι καλό να έχεις την πλευρά, γιατί έχεις στρατηγικό βάθος, αλλά το καλύτερο είναι να είσαι στην γωνία, γιατί εκεί θα κρατηθείς. Το σημαντικό για μας, όσο αφορά σ’ αυτό το πνεύμα, είναι το εξής: πολλοί από μας μπορούν να κάνουν πολλές επιθέσεις, ελάχιστοι από μας μπορούν να κρατήσουν τις θέσεις τους. Είναι σπανιότατοι αυτοί που μπορούν να παραμείνουν στον ίδιο χώρο αναλλοίωτοι. Η Κωνσταντινούπολη θα μπορούσε να είναι μόνο σ’ ένα άλλο σημείο, αλλά για λόγους ιστορικούς το πιο κοντινό σε μας είναι αυτό. Μπορείτε να το εξετάσετε και μ’ ένα διαφορετικό τρόπο σε σχέση με τα Ιεροσόλυμα, που για μας είναι ακόμα πιο Ιερό λόγω της τοποθεσίας και της γέννησης του Χριστού. Μιλάω για την περιοχή. Αυτό όμως που έχει σημασία είναι το εξής, η Κωνσταντινούπολη αποφάσισε να είναι σε μια γωνία. Άμα σκεφτείτε ότι αυτή η στρατηγική επιλογή οδήγησε στην ύπαρξη μιας Αυτοκρατορίας που είχε μια διάρκειά 11 αιώνες, τότε θα καταλάβετε ότι όντως ήταν πολύ καλή επιλογή. Δεν έχουμε κάτι το ανάλογο, μπορεί να έχουμε κάτι το ανάλογο, αν θέλετε, για εκκλησίες οι οποίες όμως δεν έχουν μια έννοια πολιορκητικής. Δηλαδή, εννοώ με αυτό ότι η Κωνσταντινούπολη από την δράση της γινόταν και στόχος, άρα έπρεπε να αντιμετωπίσει τις επιθέσεις. Αυτό που βλέπουμε λοιπόν στο διαχρονικό πνεύμα του Βυζαντίου είναι ότι αυτό που έχει σημασία δεν είναι να βρεθείς σ’ ένα χώρο, είναι να παραμείνεις σ’ αυτό το χώρο. Άμα το σκεφτείτε ορθολογικά θα δείτε ότι η Κωνσταντινούπολη είναι σε μια γωνία ενός τριγώνου όπου οι δύο πλευρές είναι θάλασσα και η τρίτη είναι τοίχος. Το ξέρετε μπορούμε να το δούμε ακόμα και τώρα, έχει μεγάλη σημασία. Από την άλλη πλευρά, αν θέλετε την Ασιατική μπαίνουμε σε μια άλλη κατηγορία. Ποια είναι η ιδέα; Είναι αυτό το σημείο είναι σχεδόν σαν γέφυρα, αλλά δεν είναι γέφυρα, άρα είναι καθαρά αμυντικό. Πρέπει να καταλάβουμε ότι αυτό το σημείο, δηλαδή της Κωνσταντινούπολης, ανήκει στην ευρύτερη Θράκη και αποτελεί μια γωνιά πολύ ισχυρή, σταθερή ανά τους αιώνες, αλλά ακόμα και τοποστρατηγικά και χρονοστρατηγικά.

Θα ήθελα να σκεφτείτε πώς βλέπετε τα πράγματα σε μια εκκλησία. Άμα σας ρωτούσα ποιο είναι το πιο σημαντικό σημείο σε μια εκκλησία; Έχετε την απάντηση. Άμα σας ρωτούσα ποιο είναι το πιο ανθεκτικό σημείο σε μια εκκλησία. Μπορεί και να μην έχετε την απάντηση. Άμα σας ρωτούσα ποιο είναι το σημείο που θα παραμείνει σε μια εκκλησία; Βλέπετε εδώ δυσκολευόμαστε, γιατί έχουμε την τάση να κοιτάζουμε την εκκλησία μόνο συγχρονικά και όχι διαχρονικά. Όμως, εδώ βέβαια η εκκλησία μας είναι πιο πρόσφατη όπως μου το έμαθαν, άρα φανταστείτε τώρα ότι έχουμε πάει σε μια εκκλησία, στον Άγιο Θωμά. Όταν μπαίνουμε σε αυτή την εκκλησία είναι δύσκολο να μην νιώσουμε την ιστορία. Όχι μόνο επειδή είναι τρίκλιτη, επειδή έχει αυτή τη δομή, αλλά επειδή καταλαβαίνουμε αμέσως ότι είναι μια πολλαπλότητα. Έχει πολλά πράγματα από πολλά κομμάτια διαφορετικά. Στην πραγματικότητα αυτή η εκκλησία θυμίζει ψηφιδωτό, πολλές ψηφίδες ανά των αιώνων που δημιουργήθηκαν στον ίδιο χώρο. Είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα που βλέπουμε ουσιαστικά σ’ ένα βιβλίο. Το βιβλίο είναι ακίνητο, είναι μικρό, έχει όμως συμπυκνωμένη γνώση σ’ ένα πολύ μικρό χώρο. Και γι’ αυτό περνάμε ώρες με τα βιβλία. Με το Βυζάντιο περάσαμε αιώνες. Η ανθεκτικότητα της επιλογής προέρχεται από την έννοια της γωνίας. Η γωνία είναι πολύ δυνατή μόνο από την μια πλευρά, όχι από την άλλη. Αλλά σας υπενθυμίζω ότι ακόμα κι όταν είχαμε πολιορκίες στο Βυζάντιο, τις είχαμε από πίσω και όχι από μπροστά. Γιατί από μπροστά είναι τα δύο θαλάσσια σκέλη του τριγώνου. Αν σκεφτείτε, λοιπόν, ότι επέλεξαν μια

περιοχή η οποία ακουμπάει δύο θάλασσες, η οποία προστατεύεται με δύο θάλασσες και η οποία έχει πολύ μικρή περιοχή. Μια πολύ μικρή περιοχή εφάπτεται πάνω σε αυτήν, όσο αφορά στη ξηρά. Αυτό σημαίνει τι; Ότι έχουν δημιουργήσει μια γωνία που μοιάζει, θα το λέγαμε πιο απλά, με αιχμή του δόρατος. Το θέμα είναι η αιχμή του δόρατος έχει αξία μόνο όταν υπάρχει δόρυ, αλλιώς είναι ένα κομμάτι μεταλλικό και τίποτα άλλο. Ένα πράγμα που δεν διευκρινίζουμε και νομίζω ότι έχετε μεγαλύτερη αρμοδιότητα, αλλά είναι απλώς για να σας προβληματίσω, λέω τώρα στους κληρικούς, άμα σας ρωτούσα ακόμα και στον Αρχιεπίσκοπο, ποια είναι η πιο ισχυρή επίθεση που δέχτηκε το Βυζάντιο; Μπορεί και να μην συμφωνούσατε, στην αξιολόγηση εννοώ. Είναι μια δύσκολη και είναι πιο τεχνική ερώτηση, αλλά έχει άμεση σχέση μ’ εσάς και μ’ εμάς βέβαια, αλλά έμμεσα, γιατί εσείς μας βοηθάτε να είμαστε κοντά. Ποιό θα λέγατε; Σας αφήνω την επιλογή.

- Ναι.

- Εγώ θ’ έλεγα ότι το 1204, αυτή ήταν η χειρότερη επίθεση την οποία δέχτηκε το Βυζάντιο.

- Ωραία. Εσείς;

- Συμφωνώ, με τους Σταυροφόρους.

- Συμφωνείτε, ναι, και εσείς;

- Πολιορκία των Αβάρων.

- Ωραία. Εγώ σας αφήνω, αυτά είναι δικές σας επιλογές. Απλώς μετά θα σας πω τι κοιτάζουμε στο θέμα της στρατηγικής.

Στην πραγματικότητα η χειρότερη από τις επιθέσεις που δέχτηκε το Βυζάντιο είναι οι εικονοκλάστες. Και αυτό δεν το καταλαβαίνουμε αμέσως, όταν το εξηγούμε μετά καταλαβαίνουμε. Θα σας πω πολύ απλά, φανταστείτε ότι οι εικονοκλάστες είχαν κερδίσει, ας πούμε, υπόθεση θεωρητική. Τι θα είχε μείνει από το Βυζάντιο; Δηλαδή ας πούμε τι θα είχαν καταστρέψει το 1204 αν είχαν κερδίσει οι εικονοκλάστες; Άμα το σκεφτείτε γιατί αυτή η επίθεση είναι η πιο ισχυρή που δέχτηκε και άμα το σκεφτείτε και πάλι, θα δείτε ότι χρειάστηκε πολλούς αιώνες το Βυζάντιο για να το ξεπεράσει. Δεν το ξεπέρασε σαν μια μάχη, ένα πόλεμο. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ξαφνικά σε μια εποχή βρισκόμαστε με ανθρώπους οι οποίοι είναι «υποτίθεται» δικοί μας, από τα δικά μας Θέματα και έχουν επηρεαστεί, θεωρώντας ότι πρέπει να βγάλουμε τις εικόνες. Το να βγάλουμε τις εικόνες είναι κάτι που είναι πολύ σημαντικό θρησκευτικά, πολύ συμβολικό ανθρώπινα, και βέβαια και πολύ ύπουλο στρατηγικά. Γιατί; Γιατί ξαφνικά στην αρχή, δεν θα σας κάνω όλη την ανάλυση, στην αρχή θεωρούσαμε ότι, εντάξει δεν είναι και απαραίτητο να βάλουμε και εικόνες, μετά είπαμε μήπως να βγάλουμε μερικές, μετά είπαμε μήπως να τις αντικαταστήσουμε και μετά είπαμε μήπως να τις εξαφανίσουμε. Κάθε φορά κοιτάζαμε αν ο λαός μας, το έθνος μας το άντεχε ή όχι. Έχει ενδιαφέρον να σκεφτείτε ότι από τα Θέματα που αντιστάθηκαν το περισσότερο στους εικονοκλάστες είναι και η Ελλάδα. Δηλαδή πρέπει να σκεφτείτε, γι’ αυτό το λέω ότι είναι από τα χειρότερα, ότι οι Έλληνες της Ελλάδας αναγκάστηκαν, ένιωθαν, ότι έπρεπε να επιτεθούν την Πόλη για να μην φύγουν οι εικόνες. Αυτό δεν είχε γίνει ποτέ στην ιστορία του Βυζαντίου και δεν ξαναέγινε ποτέ. Άρα ερχόμαστε από μια επιρροή από Θέματα που είναι κοντά στις περιοχές που έχει αναπτυχθεί άλλη θρησκεία, και ξαφνικά όταν βρισκόμαστε με αυτοκράτορες που προέρχονται από αυτά τα Θέματα σιγά-σιγά προσπαθούν να αλλοιώσουν αυτό το πλαίσιο και να θεωρήσουμε ότι δεν έγινε και τίποτα. Σας το λέω αυτό, γιατί μερικές φορές ακούμε, ακόμα και τώρα, ότι θα’ ταν καλό να βγάλουμε εικόνες. Στην αρχή αυτό εμφανίζεται απλώς σαν μια ιδέα, μια άποψη. Μετά μας εξηγούν ότι μπορεί να βγουν εικόνες από μια περιοχή, μετά βγαίνουν από μια άλλη περιοχή και στο τέλος καταντάμε να μην έχουμε καθόλου. Άρα εδώ το θέμα ποιο είναι; Το θέμα είναι ότι το Βυζάντιο έχει αλλάξει συνεχώς γεωμετρία, άρα ανάλογα με τις επαφές που είχε το Βυζάντιο, είχε βέβαια και επιρροές. Αυτές οι επιρροές μπορεί να είναι αρνητικές και τελικά να οδηγούν σ’ ένα αποτέλεσμα θετικό. Τι εννοώ μ’ αυτό; Αν υπάρχει μια μεγάλη

αντιπαλότητα δημιουργείται ο ακριτικός κύκλος. Όλοι οι ακρίτες του Βυζαντίου θεωρούν ότι πρέπει να προστατέψουν την Πόλη. Επειδή υπάρχει αντιπαλότητα.

Όταν έχουμε την εντύπωση ότι δεν έχει αντιπαλότητα, τότε οι ακρίτες δεν παίζουν πια τον ρόλο του προστάτη, γιατί έχουν την εντύπωση ότι είναι το ίδιο. Το πρόβλημα μας, λοιπόν, με το Βυζάντιο είναι το εξής, και θα το αναλύσει πολύ σωστά και ο Clausewitz, ότι σ’ ένα στρατηγικό σχήμα το χειρότερο δεν είναι απαραίτητα ο εχθρός, αλλά οι τριβές. Και μερικές φορές στη στρατηγική δημιουργούμε τριβές στο σύστημα για να έχει εσωτερικές τριβές και να καταρρεύσει από μόνο του, ενώ δεν του έχουμε κάνει επίθεση. Αυτό λοιπόν είναι η έννοια της φθοράς. Αυτή η φθορά είναι το ανάλογο από αυτό που έγινε με τις εικόνες. Ήταν μια εσωτερική φθορά. Κάθε αιώνα που πέρασε το Βυζάντιο αυτό που πρόσεχε πάρα πολύ είναι πώς να διαχειριστεί τις εσωτερικές φθορές. Και βλέπετε ότι τα κατάφερε, γιατί άμα το σκεφτείτε καλά ο Μέγας Αλέξανδρος δεν τα κατάφερε. Κατάφερε να διαχειριστεί καλά τους εχθρούς, αλλά όχι τις εσωτερικές φθορές και όταν δεν είχε πια τους εχθρούς, οι εσωτερικές φθορές έγιναν τόσο ισχυρές που ουσιαστικά η αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου κατέρρευσε, ενώ το Βυζάντιο άντεξε. Το άλλο στοιχείο που είναι πάρα πολύ σημαντικό, το ξέρουμε ακόμα και με την Βυζαντινή μουσική, δυστυχώς πολλοί από μας δεν καταλαβαίνουν ότι η Βυζαντινή μουσική είναι η συνέχεια, είναι το ίχνος του Βυζαντινού πνεύματος. Δεν είναι κάτι το ξεχωριστό, και μάλιστα μπερδεύονται ειδικά μετά την αλλαγή που έγινε στην μέθοδο, μπερδεύονται με την έννοια του βυζαντινού και του εκκλησιαστικού. Αυτά τα δύο ταυτίζονται τόσο πολύ που ας πούμε εμείς δεν λέμε εκκλησιαστική μουσική, λέμε κατευθείαν Βυζαντινή μουσική. Όμως το Βυζάντιο δεν ήταν μόνο εκκλησιαστικό. Πρέπει να ξέρουμε ότι έχουμε πολλές μουσικές, υπάρχουν αυτές οι καταγραφές, έχουμε ακόμα και τις λεγόμενες παρτιτούρες, ότι όταν το Βυζάντιο ήταν αυτοκρατορία υπήρχαν συνθέσεις από μουσικούς που αφορούσαν κατευθείαν τον αυτοκράτορα και πώς έμπαινε ο αυτοκράτορας μέσα στην Πόλη, πώς έμπαινε μέσα στην Αγία Σοφία. Κάτι που μπορεί να σας αγγίξει μ’ έναν τρόπο πιο συναισθηματικό, θέλω να φανταστείτε, αυτό είναι γραμμένο ιστορικά, ποιος ήταν ο σκοπός και ποια ήταν η επιτυχία για τον αυτοκράτορα να μπαίνει μέσα στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας, ποιος ήταν ο στόχος του; Ο στόχος του ήταν να είναι σαν τον ναό που δεν υπήρχε πια στα Ιεροσόλυμα και να έχει αναστηθεί ουσιαστικά αυτός ο ναός στην Κωνσταντινούπολη. Ο στόχος ήταν να είναι τόσο σημαντικό, έτσι ώστε να έχουμε ουσιαστικά την δεύτερη Πόλη. Άρα πάλι είχαμε την έννοια της συνέχειας, όσο αφορά στο χριστιανικό στοιχείο και αυτό συχνά το ξεχνάμε, γιατί ταυτίζουμε το Βυζαντινό με το εκκλησιαστικό και ξεχνάμε ένα κομμάτι του Βυζαντινού, που δεν ήταν ακόμα εκκλησιαστικό, παρόλο που είχε ως στόχο μια εκκλησιαστική εκτέλεση. Άρα αυτό το σχήμα άμα το σκεφτούμε τώρα, όσοι από εσάς, δεν μιλάω για τους κληρικούς γιατί βέβαια το κάνουν εξαρχής, όσοι από εσάς ασχολούνται με Βυζαντινή μουσική και λέω και για τους ψάλτες, δεν ξέρω κατά πόσο είναι συνειδητοποιημένοι ότι ασκούνται πάνω στο ίχνος του πνεύματος του Βυζαντίου, ενώ υποτίθεται δεν υπάρχει ακόμα πια αυτό το σώμα. Το Βυζάντιο μας δείχνει ότι το πιο σημαντικό είναι η ψυχή και όχι το σώμα. Αν ασχοληθείτε λοιπόν μόνο με το σώμα θα έχετε την τάση να λέτε ότι το Βυζάντιο τέλειωσε, άμα ασχοληθείτε με την ψυχή, θα καταλάβετε ότι όλοι εμείς όταν είμαστε σε μια εκκλησία, όταν είμαστε μέσα στις αγιογραφίες, όταν υπάρχει ψαλμωδία, όταν ακολουθούμε αυτό που μας δείχνουν οι εκκλησιαστικοί στην ουσία συνεχίζουμε αυτή την πορεία της ψυχής του Βυζαντίου, διότι όχι μόνο δεν το έχουμε ξεχάσει, αλλά ζει μέσα μας. Άμα σας έλεγα ότι χωρίς εσάς δεν θα υπήρχε το Βυζάντιο, μπορεί και να καταλαβαίνατε ακόμα περισσότερο την ευθύνη που έχουμε να συνεχίσουμε αυτό τον ρόλο. Έτσι το διαχρονικό στοιχείο του Βυζαντίου φαίνεται ακόμα και μέσα στην παράδοσή μας. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό, γιατί νομίζουμε αρχικά ότι είναι απλώς μια περίοδος της ιστορίας μας. Άμα κοιτάξετε τις άλλες περιόδους που έχουμε στην ιστορία μας δεν υπάρχει καμία άλλη στην οποία

αναφερόμαστε τόσο συχνά και τόσο ζωντανά. Οι άλλες μπορεί να είναι αρχαιολογικής περιόδου, μπορεί να είναι βέβαια χρονικά πιο πρόσφατες, μπορεί να είναι ακόμα και τουρκοκρατία, αλλά όταν αναφερόμαστε στο Βυζάντιο ουσιαστικά είμαστε οι συνεχιστές του Βυζαντίου. Άρα πρέπει να σκεφτούμε το εξής, ότι πριν και μετά το 1453 γίνεται κάτι το πολύ σημαντικό και πρέπει να αναρωτηθούμε πώς έγινε, υπήρξε η συνέχεια της βυζαντινής μουσικής, υπήρξε η συνέχεια της αγιογραφίας. Και ρωτάω, άμα δεν είχαμε εικόνες και δεν είχαμε πια πρόσβαση στους ίδιους χώρους λόγω κατοχής, ποιο θα ήταν το πάτημα μας; Ποιο θα ήταν το στήριγμά μας; Ξέρετε, πολλές εκκλησίες έχουν δημιουργηθεί ως αντίγραφα, είναι εκκλησίες που έχουμε ένα σύστημα αναφοράς και μετά ξαναερχόμαστε πάνω σ’ αυτό. Το ίδιο γίνεται βέβαια και με την αγιογραφία, αλλά προσέξτε δεν είναι μόνο αντίγραφο, είναι συνέχεια, είναι σκυταλοδρομία. Άρα άμα βγάλετε την αγιογραφία και βγάλετε τους ύμνους από το Βυζάντιο, θα ήθελα να μου πείτε τι θυμάστε; Θα δείτε ότι ξαφνικά θα ξαναμπείτε στο κεφάλι ενός μικρού παιδιού που κάνει το μάθημα της ιστορίας, που δεν καταλαβαίνει γιατί τού λένε τόσες ημερομηνίες και θεωρεί ότι απλώς είναι μια περίοδος. Όταν ξαναβάζετε αυτά τα στοιχεία, που είναι ζωντανά μέσα μας, ουσιαστικά έχουμε ένα σύστημα αναφοράς, το οποίο είναι διαχρονικό, γιατί το Βυζάντιο ως σώμα έκανε 11 αιώνες, αλλά σκεφτείτε το ως ψυχή. Πόσους αιώνες είναι ακόμα παραπάνω από τους 11; Και αυτό να ξέρετε άμα θέλετε να δείτε κάτι το ανάλογο, άμα πάτε στην Κίνα για μεγάλες δυναστείες θα δείτε ότι δεν έχουν καμία διαχρονικότητα, αλλά έχουν ιστορικότητα. Και εδώ είναι πάλι κάτι που μας αφήνει άφωνους, άμα το σκεφτείτε ορθολογικά, το Βυζάντιο είναι τόσο διαχρονικό που δυσκολευόμαστε να πούμε τι είναι ιστορικά. Δηλαδή άμα σας πω το Βυζάντιο για σας ποια περιοχή είναι; Μα ακόμα και οι ειδικοί από εσάς, και σίγουρα υπάρχουν θα ρωτήσουν αμέσως «Μα Νίκο για ποια περίοδο μιλάς;» Γιατί τότε ήταν έτσι , μετά έτσι, μετά έσπασε κι αυτό. Ρωτάω τώρα, τελικά τι χαρακτηρίζει το Βυζάντιο στο χώρο; Το μόνο που το χαρακτηρίζει στον χώρο είναι η Πόλη. Όλα τα άλλα έχουν αλλάξει τόσες φορές μέσα τους αιώνες, αλλά εμείς συνεχίζουμε να το λέμε Βυζάντιο. Σημαίνει ότι το Βυζάντιο ασχολήθηκε περισσότερο με τον Χρόνο παρά με τον χώρο και γι’ αυτό το λόγο κράτησε τόσο πολύ. Άμα το σκεφτούμε ορθολογικά, νομίζω ακόμα και στις σχέσεις μας. Θα το πω αλλιώς. Προτιμάτε να έχετε Αλεξανδρινές σχέσεις ή Βυζαντινές σχέσεις; Άμα έχετε Αλεξανδρινές σχέσεις είναι πολύ καλό για μία μέρα. Άμα έχετε Βυζαντινές σχέσεις είναι πολύ καλό για να ζήσετε μαζί. Και επιπλέον όπως ξέρετε όταν είμαστε σε Βυζαντινές σχέσεις δεν αποφασίζουμε να ζήσουμε μαζί, αποφασίζουμε να πεθάνουμε μαζί, που είναι εντελώς διαφορετικό. Άρα αυτή η έννοια της διαχρονικότητας το βλέπουμε και στις εκκλησίες μας, το βλέπουμε και με τους παπάδες μας. Με ποια έννοια; Σημασία δεν είναι να είναι ο παπάς τάδε, σημασία είναι να υπάρχει παπάς. Αυτό που στενοχωρεί ένα χωριό δεν είναι να λείπει ο παπάς τάδε και έχει έρθει άλλος, είναι να μην έχει καθόλου. Άμα το σκεφτείτε όμως τι σημαίνει; Σημαίνει και το ξέρετε ακόμα και για τον παπά δεν μπορεί να είναι μόνος του στην εκκλησία, πρέπει να υπάρχει κάποιος άλλος, ειδικά για την λειτουργία, άρα αυτό σημαίνει ότι δίνουμε σημασία ακόμα και σε μια μονάδα. Όσο είναι ο παπάς μέσα στην εκκλησία, τότε έχουμε την ψυχή του Βυζαντίου μ’ ένα σώμα. Άμα δεν έχει παπά, δεν έχουμε πια σώμα, και γι’ αυτό υποφέρει ένα χωριό όταν δεν έχει πια καθόλου παπά. Όταν δεν έχει εκκλησία το πρώτο πράγμα που κάνει είναι φτιάχνει εκκλησία. Πόσες φορές οι Έλληνες και πόσες εκκλησίες έχουμε φτιάξει στην ιστορία μας; Σας το λέω τώρα και για το εξωτερικό, επειδή έχουμε εδώ τον Αρχιεπίσκοπο, γνώρισα και τον Αρχιεπίσκοπο της Αυστραλίας, μα γι’ αυτόν είναι πάρα πολύ σημαντικό να υπάρχουν εκκλησίες και είναι οι Έλληνες που σιγά σιγά, δραχμή δραχμή, θα λέγαμε τότε, έφτιαξαν εκκλησίες πραγματικά άμα τις δείτε μερικές φορές είναι στη μέση του πουθενά και λέτε πώς τα κατάφεραν. Ακόμα κι άλλες εκκλησίες όπως έχουμε και στο Σινά, το ξέρετε πολύ καλά ότι είμαστε στα όρια της ερήμου, σαν εκκλησιαστικό χώρο. Αυτό σημαίνει τι; Ότι αυτό που μαθαίνουμε από το Βυζαντινό πνεύμα είναι το εξής και μπορεί να σας φανεί παράξενο. Μην επιλέγεις το εύκολο, γιατί θα σε βγάλουν εύκολα από το εύκολο. Επέλεξε το

δύσκολο, γιατί θα σε βγάλουν δύσκολα από το δύσκολο. Άμα το δείτε αυτό σαν σχήμα μπορεί να σας φανεί παράξενο, άμα κοιτάξετε τα Μετέωρα, θα πείτε καλά γιατί πήγαν εκεί πάνω, κάτω δεν είχε τόσο χώρο. Ναι αλλά πήγαν εκεί πάνω και μπορεί να αναρωτηθείτε τώρα γιατί πήγαν εκεί πάνω γιατί είναι ακόμα εκεί, αν είχαν επιλέξει να είναι κάτω δεν θα υπήρχε κανένας. Άρα μερικές φορές στη ζωή μας είμαστε Βυζαντινοί, με ποια έννοια; Ότι επιλέγουμε τις δύσκολες τοποθεσίες, συνεχίζουμε την έννοια του Ελληνισμού, για να έχουμε διάρκεια. Είμαστε ένας λαός του Χρόνου και όχι ένας λαός του χώρου. Και γι’ αυτό το λόγο δίνουμε μεγάλη σημασία στις ανθρώπινες μονάδες, γιατί είμαστε λίγοι και όταν είμαστε λίγοι πρέπει να είμαστε σπάνιοι για να παραμείνουμε. Εγώ αυτό που βλέπω, και το συζητούσαμε και το πρωί, όταν δημιουργείται μια εκκλησία, οι άνθρωποι την ενορίας στην αρχή είναι τρεις και ο κούκος και όμως το παλεύουν, κάνουν πράγματα που είναι απίστευτα και μετά εμείς, εφόσον μας έχουν φτιάξει ήδη την εκκλησία είμαστε και μίζεροι. Μπορεί να χτίστηκε από αυγά και εμείς τώρα αναρωτιόμαστε, εφόσον έχει χτιστεί, τι μπορούμε να κάνουμε. Μα το πιο δύσκολο το έκαναν οι άλλοι. Εμείς πρέπει να το συνεχίσουμε. Και όμως βλέπετε ότι όταν έχετε αυτό το πνεύμα και είστε ικανοί να αρχίσετε από το τίποτα, εννοώ στον χώρο, αυτό προέρχεται από την δύναμη του Χρόνου. Αυτοί που άρχισαν και που χτίζουν αυτές τις εκκλησίες, το λέω για να μην κοιτάξω μόνο τα στρατηγικά σχήματα, είναι αυτοί που αποφάσισαν ότι θα συνεχίσουν την θρησκεία τους, θα συνεχίσουν, λόγω της πίστης, το έργο της συνέχειας και το κάνουν υλοποιώντας ένα όραμα να κάνουν μια εκκλησία. Μόλις έχω μια εκκλησία ουσιαστικά έχω δημιουργήσει ένα φάρο που εκπέμπει φως. Αυτό εδώ θα τους επιτρέψει να έχουν ένα σύστημα αναφοράς και είναι ακριβώς αυτό που έγινε με την Κωνσταντινούπολη. Θα ήθελα να σκεφτείτε αν το Βυζάντιο θα ήταν το Βυζάντιο αν η Κωνσταντινούπολη είχε μετακινηθεί; Γιατί μερικοί από εσάς δεν συνειδητοποιούν πόσο σημαντικό είναι να μην μετακινηθείς. Σας υπενθυμίζω ότι όταν είχαμε διάφορες κατοχές στην Ελλάδα ξαφνικά η κυβέρνηση πήγαινε αλλού, έφευγε, ακόμα και στη Αίγυπτο. Εντάξει; Δεν σας λέω θεωρητικά πράγματα. Και τώρα πρέπει να αναρωτηθείτε πώς αυτοί άντεξαν 11 αιώνες στο ίδιο σημείο; Ακόμα και με τόσες πολιορκίες, με τόσες επιθέσεις. Στην πραγματικότητα, επειδή πίστευαν ότι έχουν ένα ρόλο να παίξουν στη συνέχεια του ελληνικού έθνους και όχι μόνο για τον εαυτό τους.

Άρα το Βυζαντινό πνεύμα είναι πολύ αλτρουιστικό, κοιτάζει τον άλλον, υπάρχει μέσω των άλλων και αυτό του έδωσε την ιδιότητα του διαχρονικού. Διότι ουσιαστικά όταν κοιτάζετε μόνο τον εαυτό σας είναι πολύ απλό, όταν πεθαίνετε, δεν έχει πια κανέναν. Όταν κοιτάζετε τους άλλους ακόμα κι όταν πεθάνετε, υπάρχουν οι άλλοι. Άρα στο Βυζάντιο έχουμε τους άλλους άλλους. Έχουμε αυτούς που συνεχίζουν το έργο των άλλων, γιατί θεωρούν ότι είναι σημαντικό όχι να έχουν αυτοί κάποια κυριαρχία, αλλά να είναι οι συνεχιστές ενός έργου που έχει μια αξία που είναι μεγαλύτερη από το ον τους. Αυτό είναι δύσκολο να το αντιληφθούμε. όταν φτιάχνουμε ας πούμε μια εκκλησία και είμαστε από τους πρώτους, από τους ιδρυτές, θεωρούμε ότι είναι πολύ σημαντικό αυτό που γίνεται εκείνη την στιγμή. Όταν μπαίνετε σε μια εκκλησία που έχει 10 αιώνες αμέσως είμαστε τόσο μικροί και καταλαβαίνουμε αμέσως ότι θα είναι εδώ ακόμα 10 αιώνες και ότι η διάρκεια της ύπαρξής μας θα είναι μια λεπίδα μέσα σε αυτό. Άρα το θέμα είναι αν θα κάνουμε τις κινήσεις μας πράξεις, κι αν αυτές οι πράξεις θα αποτελέσουν έργο. Γιατί αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι το εξής, όταν κάνετε κινήσεις και δεν είναι πράξεις, δεν προσφέρουν τίποτα. Μόνο οι κινήσεις που είναι πράξεις προσφέρουν έργο. Γιατί είναι ουσιαστικά μη αναστρέψιμες. Παράγουν ένα έργο. Όταν υπάρχουν τέτοιες πράξεις, τότε το έργο συνεχίζεται και διασχίζει τους αιώνες μ’ ένα τρόπο φυσιολογικό. Θα ήθελα να σκεφτείτε το εξής, μπορείτε να μου πείτε ένα άλλο πολιτισμικό γεγονός που έχει διάρκεια 11 αιώνες; Μπορείτε να σκεφτείτε ανά αιώνες; Εμείς σκεφτόμαστε τις ημέρες. Όταν μιλάμε για το πρόγραμμα της βδομάδας είναι ήδη ένα θέμα, άμα σας πω ας πούμε το 2021 τι θα κάνετε; Μόνο και μόνο που θα κάνω την ερώτηση θα

την βρείτε παράξενη. Μπορώ να σας πω ότι στο Βυζάντιο δεν κοίταζαν μόνο τι θα κάνουν το 2021, κοίταζαν και πιο πέρα. Όταν φτιάχνεις μια εκκλησία σαν την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, δεν την φτιάχνεις για να κάνεις μια γιορτούλα, για να κάνεις ένα πανηγύρι. Την φτιάχνεις για να είναι εδώ. Όταν προσπαθούν να κάνουν κάτι καλύτερο από αυτή την εκκλησία δίπλα δεν τα καταφέρνουν, ενώ υπάρχουν αιώνες διαφορά. Όταν την βλέπετε ακόμα και τώρα και μπαίνετε μέσα στην Αγία Σοφία είναι δύσκολο να μην αισθανθείτε το βυζαντινό Πνεύμα, παρόλο που της έχουν βάλει μερικά μπιχλιμπίδια. Άρα όσοι στενοχωριούνται για τα μπιχλιμπίδια, θα τα ονομάσω έτσι για να μη πω άλλη λέξη πιο βαριά, όλα αυτά βγαίνουν. Όλα αυτά βγαίνουν, η εκκλησία μένει. Άρα να κλείσω με αυτόν τον τρόπο, να θυμάστε ότι άμα θέλετε να δώσετε κάποιο ραντεβού σε κάποιον μετά από αιώνες και θέλετε μια καλή επιλογή, στο πνεύμα του Ελληνισμού και του Χριστιανισμού, η Αγία Σοφία είναι μια χαρά. Ενώ άλλες περιοχές μπορεί να δυσκολευτείτε να τον ξαναβρείτε τον άλλον, γιατί μπορεί να μην υπάρχουν καν. Άρα αυτό που θέλω να σας πω είναι το εξής, το πνεύμα του Βυζαντίου μας δίνει μία τόσο μεγάλη δύναμη σε διαχρονικό πλαίσιο που μπορούμε να καταλάβουμε ότι εμείς είμαστε κομμάτια του Χρόνου. Είμαστε ψηφίδες σ’ ένα ψηφιδωτό του Χρόνου και δεν είμαστε απλώς οι Έλληνες του 2015. Έχουμε ευθύνες, έχουμε ένα τεράστιο παρελθόν, έχουμε μέλλον. Δεν πειράζει αν γκρινιάζουμε, δεν πειράζει, και στο Βυζάντιο γκρίνιαζαν. Μάλιστα είχαν και ένα κώδικα και από εκεί έχετε ακριβώς τον στίχο τον πολίτικο. Εσείς εδώ έχετε τις μαντινάδες και στην Κύπρο έχετε άλλα, τσατιστά. Είναι για να εκτονωθεί. Άρα από την άλλη πλευρά πρέπει να καταλάβουμε ότι αυτές οι γκρίνιες είναι φυσιολογικές. Το θέμα είναι τι κάνουμε μετά με το έργο. Από την άλλη πλευρά, την άλλη άλλη πλευρά μην μπερδεύετε π.χ. θα το κάνω μεταφορικά, τις μαντινάδες με τον Ερωτόκριτο. Άρα μερικοί μπερδεύουν το Βυζάντιο με το κεφάλαιο της ιστορίας στο βιβλίο της ιστορίας. Δεν είναι έτσι. Είναι ιστορία, διότι το Βυζάντιο έγραψε ιστορία. Ενώ άλλες περιόδους τις έγραψε η ιστορία. Άρα ας είμαστε εμείς όλοι υπεύθυνοι για το τι είμαστε μετά από τόσες θυσίες, στρατηγικές, κινήσεις, πράξεις, πνεύμα και θα δείτε ότι κι εμείς μπορούμε να συμβάλουμε σ’ αυτό το πνεύμα και με την παράδοση μας την εκκλησιαστική και με τον ρόλο της εκκλησίας, και χαίρομαι και το λέω εδώ ειδικά, γιατί ξέρω ότι υπάρχει και ένας, εσείς το ονομάζετε κοινωνικό ρόλο, εγώ το ονομάζω ανθρώπινο. Γιατί οι κοινωνίες είναι της λήθης, η Ανθρωπότητα είναι της Μνήμης. Η εκκλησία βοηθάει στην εξέλιξη, όταν είναι κοντά στην Ανθρωπότητα. Όταν είναι κοντά στην κοινωνία, γίνεται κοσμική. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι εδώ παράγεται ένα έργο, το οποίο βοηθάει τους ανθρώπους, βοηθάει αυτούς που έχουν δυσκολία , γιατί ο ρόλος της εκκλησίας σε σχέση με το μοναστήρι είναι να βοηθάει και τους ανθρώπους που δεν είναι του χώρου. Κι αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό. Υπάρχει μια εξωστρέφεια. Αυτό είναι ένα στοιχείο που έχουμε στο Βυζάντιο, η εξωστρέφεια, πηγαίνουμε προς τα έξω. Δεν κάθισε το Βυζάντιο μόνο στην Πόλη, παρόλο που θεωρούσε ότι ήταν πολύ σημαντικό. Αλλά άμα κοιτάξετε όλο τον κύκλο με το Ακριτικό άσμα, και επειδή σας είπα για τον Ερωτόκριτο, αυτό ήταν για να σας καλοπιάσω, επειδή είμαστε εδώ. Άρα υπάρχει και ο Διγενής Ακρίτας, είναι ακριβώς αν θέλετε το ανάλογο, ακόμα πιο παλιό, όπου δυστυχώς μερικές φορές το ξέρουμε μόνο αποσπασματικά. Θα ήθελα λοιπόν να σας παρακαλέσω, αν θέλετε να κάνετε μια άσκηση, η Ασκητική είναι για πιο μετά, διαβάστε μια φορά τον Διγενή Ακρίτα, για να δείτε τι λέει, τι γράφει, εκείνο τον αιώνα και είναι ένα κείμενο που έχει ακόμα νόημα για μας. Όπως ακριβώς εδώ στην Κρήτη, άμα σας πάρω τώρα και σας βάλω ένα έλεγχο, είναι σίγουρο ότι θα μου πετάξετε μερικούς στίχους από τον Ερωτόκριτο. Από τον Διγενή Ακρίτα; Θα δυσκολευτούμε. Ωραία. Αυτό γίνεται για ποιο λόγο; Επειδή μερικοί από τους δικούς μας, και σήμερα είχα και την χαρά να δω και τον Ross Daly, που μερικοί από εσάς να τον βλέπουν εξωτερικό, αλλά να ξέρετε πόσο εσωτερικός είναι σε σχέση με μας. Μερικοί από τους δικούς μας έχουν συνθέσει μουσική που βοήθησε τον λαό να θυμάται τους στίχους. Άμα το σκεφτείτε, είναι ακριβώς το ανάλογο από την Βυζαντινή μουσική. Και η Βυζαντινή μουσική μάς επιτρέπει με τους Βυζαντινούς ύμνους να

θυμόμαστε πράγματα, που άμα σας ρωτούσα, εκτός βέβαια από τους ειδικούς, από πότε τα τραγουδάμε αυτά; Θα δυσκολευόσασταν να πείτε μια ημερομηνία. Άμα το σκεφτείτε λοιπόν ότι είμαστε ένας λαός που έχει ύμνους, που έχουμε εδώ κι αιώνες και ο καθένας από εμάς που το λέει βοηθάει στη συνέχεια τους, τότε θα καταλαβαίναμε πόσο σημαντικό είναι όχι μόνο η ζωή μας και η ύπαρξη μας, αλλά το έργο που παράγουμε σε σχέση με τους άλλους. Αυτό ήθελα να σας πω για το Βυζαντινό πνεύμα και την διαχρονικότητα του.

Ευχαριστώ και πάλι. Να’ στε καλά.

Μέρος Β΄

- Να παρακαλέσω τον ομιλητή να καθίσει στη θέση του και να κάνουμε μια μικρή κουβέντα.

- Εκεί;

- Ναι, ναι. Ξέρω ότι η βραδιά απόψε δεν είναι για συζήτηση, δεν είναι για να καταναλώνουμε χρόνο, αλλά νομίζω πως είναι πολύτιμη ευκαιρία και καλό θα είναι να δοθεί αυτή η δυνατότητα σε όποιον θέλει να ρωτήσει σχετικά με τα τόσα, υπέροχα, εξαίρετα πράγματα τα οποία ακούσαμε στην ομιλία αυτή. Ας πάρουμε πολύ λίγο χρόνο, για να μην καταναλώσουμε τον χρόνο σας σε μια τέτοια βραδιά, που δεν επιτρέπει οπωσδήποτε να λείπει κανείς από το σπίτι του, αλλά νομίζω πως θα ήταν καλό έστω και μια - δυο ερωτήσεις και μια - δυο απορίες και μια - δυο εντυπώσεις, έστω πολύ λίγο να ακουστούν. Νομίζω ότι είναι πολύτιμη η ώρα αυτή. Βλέπω ήδη, αμέσως η Μαρία.

- Καλησπέρα.

- Καλησπέρα.

- Ευχαριστούμε για την ομιλία και για το πνεύμα της ομιλίας σας. Εγώ θέλω να σας πω, η κόρη μου πάει Ε' Δημοτικού και κάνει Βυζαντινή Ιστορία. Η ιστορία έχει γραφτεί απλά αναφορά ιστορικών γεγονότων. Εγώ θα ήθελα να σας παρακαλέσω..

- Εννοείτε το βιβλίο της ιστορίας.

- Το βιβλίο, ναι, ναι το βιβλίο της ιστορίας. Εγώ θα ήθελα να σας παρακαλέσω αν χρησιμοποιούσατε μια από τις ιδιότητες που έχετε και εκπροσωπείτε, να γραφτούν ξανά τα βιβλία, κυρίως της Ιστορίας, στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, δεν ξέρω κατά πόσο θα ήταν εφικτό αυτό, για να μεταδοθεί αυτό το πνεύμα στα παιδιά και στην νέα γενιά που είναι, θα έλεγα, πάρα πολύ μακριά από αυτό, έως ισοπεδωτική, αν μου επιτρέπεται αυτός ο όρος να χρησιμοποιήσω.

- Ναι, απλώς θα ήθελα να σας πω κάτι, και σας απαντάω και απευθύνομαι σε όλους βέβαια. Ξέρετε ένα παιδί που είναι στην Ε´ Δημοτικού υπήρχε και το 12ο αιώνα και δεν ήταν καν στην Ε´ Δημοτικού. Θέλω να πω ότι η ίδια ηλικία υπήρχε κι αν νομίζετε ότι αυτά τα παιδιά ήταν πιο ενσωματωμένα σε αυτή την πρακτική, δεν ισχύει. Αυτό που έχει σημασία δεν είναι μόνο το βιβλίο, είναι και ο Δάσκαλος. Άμα ο Δάσκαλος έχει ένα βιβλίο που είναι πολύ καλά γραμμένο και με τα κριτήρια σας και μπορούμε και να βοηθήσουμε, γιατί μπορώ να σας πω την αλήθεια ότι έχετε δίκιο. Συχνά στα βιβλία της ιστορίας, ειδικά για το Βυζάντιο, ξεχνάμε μερικές έννοιες πολύ σημαντικές οι οποίες είναι η στρατηγική, οι οποίες είναι η πολιορκητική, οι οποίες είναι η εκκλησιαστική. Και όταν έχουμε ένα κατεβατό από ημερομηνίες δεν βλέπουμε πώς τις συνδέουμε. Άρα το παιδάκι που είναι στην Ε´ ή στην ΣΤ΄ Δημοτικού, φανταστείτε πώς τις βλέπει. Πάνω κάτω όπως το είπατε έμμεσα, θα πω εγώ την λέξη, το βλέπει σαν αγγαρεία. Το βλέπει ότι πρέπει απλώς να μάθει ημερομηνίες. Άρα είναι σαν να τού λέτε ότι αυτές είναι σημαντικές και δυστυχώς πολύ συχνά οι γονείς λένε στο παιδί είναι σημαντικό να το ξέρεις, αλλά χωρίς να του εξηγούν γιατί. Άρα του λένε μόνο ημερομηνίες, ελπίζω να προσέξατε εκτός από μία, έκανα εξεπίτηδες να μην βάλω καμία ημερομηνία σε αυτή την διάλεξη, γιατί αλλιώς θα έκανα ακριβώς το ίδιο. Γιατί κάθε ημερομηνία έχει ένα υπονοούμενο και άμα δεν το ξέρουμε, δεν ξέρουμε πως συνδυάζεται με άλλη. Βλέπω ότι υπάρχει λίγη λογική, δηλαδή δεν συνδυάζουμε τα γεγονότα. Κατά συνέπεια, τα παιδιά δεν ξέρουν σε τι οφείλεται τι, αυτό όμως μπορεί να γίνει. Επανέρχομαι, λοιπόν, στον Δάσκαλο. Ο Δάσκαλος, και εδώ και αυτοί εδώ είναι Δάσκαλοι. Όχι δάσκαλοι στο σχολείο θεσμικά, αλλά είναι Δάσκαλοι με την έννοια ότι διδάσκουν ως υπεύθυνοι. Εγώ δεν θέλω να διδάσκω μόνο την ύλη, επειδή είναι το πρόγραμμα. Πρέπει να διδάξω κάποια ενέργεια, κάποιο πνεύμα. Αυτή η πνευματικότητα και γραμμένο, δηλαδή και να είναι καλά γραμμένο το βιβλίο, δεν μιλάω για αυτούς που διαβάζουν με δυσκολία, λέω να είναι καλά γραμμένο το βιβλίο, άμα δεν έχετε τον Δάσκαλο που είναι εμπνευσμένος και είναι φωτισμένος, θα έχετε απλώς ένα βιβλίο. Άρα για να μην έχετε αυτό το θέμα, να θυμάστε ότι υπάρχουν βιβλία εκτός των σχολικών που είναι αξιόλογα, στα οποία μπορείτε να βρείτε πηγές. Το θέμα ποιο είναι; Είναι σπάνια για τα παιδιά. Άρα μπαίνουμε πάλι σ’ ένα πρόβλημα πώς να διδάξουμε εκλαϊκευμένα γνώσεις τεχνικές, που είναι σημαντικές, σ’ ένα παιδί, αν δεν μπορούμε να το περάσουμε από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και να γίνει αποδεχτό. Το θέμα είναι ότι για να έχουμε λιγότερο ύλη λέμε όλο και περισσότερα πράγματα, τα οποία είναι ανούσια και δεν δίνουμε σημασία σε μερικά ουσιαστικά, τα οποία είναι στίγματα της ιστορίας, ιδιομορφίες πάνω στις οποίες μπορούμε να χτίσουμε με σύνθεση, με στρατηγική, με ανάλυση ενός νοητικού μοντέλου μια θεώρηση και μετά να πειραματιστούμε για να μπορέσουμε να δούμε κάτι το πολύ απλό. Δηλαδή, κάνουν βυζαντινή ιστορία τα παιδιά, έχουν πάει στο μουσείο το βυζαντινό; Έχουν δει βυζαντινά αντικείμενα ή θεωρούν απλώς ότι είναι γραμμές πάνω σ’ ένα βιβλίο; Τα συνδυάζουν αυτά τα βυζαντινά δεδομένα του βιβλίου με την εκκλησία ή πηγαίνουν στην εκκλησία επειδή απλώς τους έχουν πει ότι είναι καλό για να είσαι καλό παιδί; Απλώς; Και διαβάζουν το βιβλίο για να είναι πάλι καλό παιδί; Άρα έχουμε γεμίσει καλοσύνη χωρίς σκέψη, ενώ είναι το ίδιο. Μπορεί, λοιπόν, με το βιβλίο της βυζαντινής ιστορίας, να δει το παιδί διαφορετικά μια βυζαντινή εκκλησία. Αλλιώς αυτό που μου είπατε μου θυμίζει μερικούς αρχιτέκτονες, που σε κάποια φάση στο μάθημα κάνουν και βυζαντινή αρχιτεκτονική και δεν ξέρουν να πουν τίποτα άλλο, λες και είναι απλώς ένα κατασκεύασμα, δεν μπαίνουν ποτέ οι άνθρωποι, δεν υπήρχαν καθόλου αγιογραφίες, απλώς η δομή ήταν σταυρός κλπ . Για μένα αυτό είναι το πιο σημαντικό και νομίζω ότι αυτό είναι η διαφορά μεταξύ παιδείας και εκπαίδευσης. Εδώ όλα αυτά που είπαμε αφορούν την παιδεία και δύσκολα θα τα βρείτε στην εκπαίδευση, γιατί η εκπαίδευση είναι υποχρεωτική ενώ, απ’ ότι φαίνεται η παιδεία είναι μάθημα επιλογής.

- Τώρα τους είχατε πει δύο ερωτήσεις. Πολλαπλασιάζονται.

- Καταλαβαίνω ότι η βραδιά είναι βραδιά, αλλά νομίζω ότι δεν έχουμε κάθε μέρα τέτοιον ομιλητή εδώ και καλό είναι να εκφραστούμε.

- Σεβασμιότατε την ευχή σας, Πατέρες την ευχή σας. Νίκο καλωσόρισες. Ονομάζομαι Χασουράκης Κωνσταντίνος, θα ήθελα να σου κάνω την εξής ερώτηση. Ο Μέγας Κωνσταντίνος κάνει άρση της έδρας της Ρώμης, πάει στη Νέα Ρώμη, ιδρύει το Βυζάντιο. Αυτό η παράδοση μας λέει ότι έγινε, φωτισμένος από τον Κύριο. Δηλαδή άγγελος Κυρίου υπέδειξε και τα σύνορα της Πόλης. Σήμερα φτάνουμε σε ανθρώπους με οξύτατο πνεύμα όπως εσάς να κάνουν αναλύσεις με στρατηγικά σχέδια για το πώς φτιάχτηκε η Πόλη. Θα ήθελα την άποψη σας πάνω σ’ αυτό, θεωρείτε ότι τότε ο Μέγας Κωνσταντίνος ή υπόλοιποι διάδοχοι εξέτασαν το Βυζάντιο, την Νέα Ρώμη στρατηγικά ή ήτανε φωτισμένοι από τον Θεό και μας δίνεται σήμερα αυτή η δυνατότητα εμείς να το αναλύσουμε στρατηγικά;

- Το θέμα είναι ότι το βάζετε σαν αντιπαράθεση. Ξέρετε, όταν σας φωτίζει ο Θεός, δεν σημαίνει ότι δεν σας λέει στρατηγική. Άρα υπάρχει ο φυσικός φωτισμός και ο τεχνητός. Άρα μπορεί κάποιον να τον φωτίσετε και να μη ξέρει τι κάνει και μπορεί κάποιον να τον φωτίσετε και να ξέρει τι κάνει. Η αντιπαράθεση για μένα δεν ισχύει, με ποια έννοια; Πολύ συχνά όταν αναλύουμε εκ των υστέρων την ίδρυση ενός μοναστηριού λέμε "πώς το έκαναν εδώ;" και συνήθως έχουμε "βρέθηκε μια εικόνα, που την είδε ένας βοσκός κατά λάθος", τέλος πάντων έχουμε αυτό το σχήμα που εμφανίζεται πολύ συχνά. Αυτό είναι σίγουρα, λέμε ότι δεν έχει καμία σχέση με την στρατηγική. Έτσι δεν είναι; Εφόσον ήταν κατά λάθος. Ρωτάω τώρα, θεωρείτε ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος είναι βοσκός; Θεωρείτε ότι δεν έχει διαβάσει τίποτα; Θεωρείτε ότι στο Βυζάντιο δεν ξέρουμε τίποτα από την στρατηγική για την Σαλαμίνα, για τις Θερμοπύλες, για τον Μαραθώνα; Δεν τα ξέρουμε όλα αυτά; Άρα είναι μερικά πράγματα, θα σας το πω πολύ απλά, οι Σπαρτιάτες όσο καλοί και να ήταν, άμα τους βάζατε σε μια πεδιάδα θα είχαν πεθάνει όλοι πολύ νωρίς. Άρα αυτό που σκέφτηκαν είναι να μπω σε μια γωνία. Άμα είμαι ισχυρός και μπορώ να αντέξω, στην γωνία θ’ αντέξω, γιατί ως αντίπαλο θα έχω ελάχιστους. Αυτό που λέω, είναι πολύ απλά ότι, όταν μερικές φορές λέμε "μας φωτίζει ο Θεός", είναι ένας τρόπος απλώς να πούμε ότι όντως μας βοήθησε να σκεφτούμε, όχι απλώς να μας πει "πήγαινε εκεί". Γιατί αυτό που δεν θέλει ο Θεός είναι δούλους, θέλει ανθρώπους. Ο Θεός μας βοηθάει να σκεφτούμε, αλλιώς θα ήταν εντολή όχι Φώτιση. Άρα, ξανά λέω στην αρχή, μην το βλέπετε σαν μια αντιπαράθεση και μην το βλέπετε ότι επειδή το εξηγούμε λίγο πιο στρατηγικά σημαίνει ότι δεν τον φώτισε ο Θεός. Καθόλου. Εγώ όταν βλέπω, ας πούμε, ένα παπά να ασχολείται με την εκκλησία του με αγάπη και με μεράκι κλπ. Θα δείτε ότι μερικές επιλογές που κάνει για την διατήρηση των εικόνων μπορεί να είναι καταστροφικές και αυτό δεν διορθώνεται εύκολα. Άρα πρέπει να τον φωτίσει ο Θεός, γιατί είναι κάτι το ιερό, από την άλλη δεν του λέει "μην σκέφτεσαι καθόλου". Γιατί ξέρετε περιμένουμε πολλά από τον Θεό, αλλά κι αυτός περιμένει από μας. Άρα ο συνδυασμός, εγώ νομίζω πολύ απλά ότι η φώτιση είναι η φώτιση για την αναγκαιότητα της πράξης, αλλά η πράξη παραμένει ελεύθερη. Και γι’ αυτό είναι ανθρωπινή. Ο Θεός σ’ αυτό το σημείο δεν είναι κάποιος που μας εξαναγκάζει, είναι κάποιος που μας απελευθερώνει και βλέπουμε τα πράγματα μ’ ένα βλέμμα πιο καθαρό, που μετά εμείς εκ των υστέρων μπορούμε να πούμε ήταν πολύ στρατηγική επιλογή. Αλλά όχι να αντικρούει το ένα το άλλο.

- Να πω ότι σέβομαι και σκέφτομαι τον Χρόνο, δεν θέλουμε να υποχρεώσουμε κανέναν, αν υπάρχουν άνθρωποι που πρέπει να φύγουν, να νιώθουν ελεύθερα. Νομίζω ότι είναι πολύτιμο έναν τέτοιο ομιλητή να τον αξιολογήσουμε, όχι να τον εκμεταλλευτούμε, να τον αξιολογήσουμε. Έτσι, λοιπόν, αν υπάρχουν από μας άνθρωποι που πρέπει να φύγουν, να νιώθουν εντελώς ελεύθερα, αλλά νομίζω είναι απαραίτητο να αξιολογήσουμε και να αξιοποιήσουμε αυτήν την ώρα μετά τα όσα ακούσαμε.

Να συνεχίσουμε λίγο, εγώ προσωπικά θα το ήθελα αυτό, και μάλιστα θα ήθελα να σας έκανα μια ερώτηση. Είμαι κατάπληκτος απ’ όσα είπατε και ήθελα να σας ρωτήσω ποιο είναι το όραμά σας για την ομιλία αυτή; Δηλαδή τι θα θέλατε να δώσετε σε ‘μας εδώ, που με πάρα πολύ αγάπη σας ακούμε και σας δεχόμαστε, τι θα θέλατε έτσι να είναι ο στόχος της αποψινής ομιλίας, έτσι τι θα θέλατε να δείτε σ’ αυτό το χώρο αυτήν την ώρα;

- Ξέρετε, εγώ ακολουθώ αυτό που είπε και ένας Άγιος, για να είσαι ευτυχισμένος, πρέπει να ζητάς αυτό που έχεις. Εγώ τους έχω ήδη έτσι. Αυτό που ακούω, τις ερωτήσεις που μου κάνουν είναι ερωτήσεις που θέλω ν’ ακούσω. Δεν θέλω τίποτα παραπάνω από αυτούς. Θέλω να είναι ελεύθεροι, να σκέφτονται, να πιστεύουν, αλλά όλα αυτά τα κάνουν ήδη. Απλώς, αν επιμένετε από το βλέμμα σας, θέλω να μη γονατίζουν εύκολα. Αυτό.

- Συνεχίζουμε.

- Α τώρα έχουν πολλαπλασιαστεί ακόμα. Ωραία. Είστε ωραίοι πάντως.

- Καλησπέρα σας κύριε καθηγητά, Ειρήνη είναι το όνομα μου.

- Καλησπέρα σας.

- Αναφερθήκατε και μάς είπατε ότι το Βυζάντιο δεν είναι μόνο εκκλησία, επίσης μιλήσατε για την διαχρονικότητα του Βυζαντίου, έτσι προβληματίζομαι και θα ήθελα την άποψη σας γύρω από το εξής. Θεωρείτε ότι ο ελληνικός λαός, ως χριστιανοί ορθόδοξοι, είναι αυτοί οι συνεχιστές, οι κληρονόμοι, επίσης οι άνθρωποι που θα φέρουν αυτό το χρέος στο βυζαντινό πνεύμα και στη διαχρονικότητα ή απανταχού χριστιανοί ορθόδοξοι ή πιθανώς κι άλλα έθνη, λαοί, ξέχωρα από την εκκλησία μας;

- Αλλά να είναι χριστιανοί ορθόδοξοι;

- Ναι.

- Ωραία.

- Ευχαριστώ.

- Να είστε καλά. Πρώτα απ’ όλα, γιατί στην αρχή υπήρχε ένας διαχωρισμός, εννοώ το βυζαντινό και το εκκλησιαστικό, μην το πάρετε στραβά. Άμα δω εγώ, ας πούμε, μια βυζαντινή γέφυρα, δεν θα πω ότι είναι εκκλησιαστική. Άρα υπάρχουν κτήρια της εποχής που έχουν έναν καθαρά κοσμικό ρόλο, απλώς θέλω να σας πω ότι στο Βυζάντιο ο ρόλος της εκκλησίας ήταν τόσο σημαντικός που έχουμε σιγά σιγά ταυτίσει το εκκλησιαστικό με το βυζαντινό και δεν μας ενοχλεί. Είναι το ίδιο που έχουμε και στο ελληνικό κράτος, δεν υπάρχει διαχωρισμός. Σ’ άλλα κράτη υπάρχει, είναι το κράτος κι άλλο η εκκλησία. Σ’ εμάς δεν υπάρχει, ακόμα και στο Σύνταγμα έτσι όπως είναι φτιαγμένο. Άρα βλέπετε ότι αυτός ο διαχωρισμός σ’ εμάς είναι τεχνητός. Άρα για το Βυζάντιο είναι ακόμα πιο σπουδαίος, γιατί σ’ εμάς ο διαχωρισμός θα ήταν τεχνητός, αλλά μπορεί τεχνητά ν’ αλλάξει. Στο Βυζάντιο δεν μπορεί ν’ αλλάξει. Το άφησε έτσι η ιστορία. Το θέμα τώρα είναι κατά πόσο εμείς αλλοιώνουμε αυτό το μήνυμα; Άρα το να είμαστε συνεχιστές, βέβαια είμαστε συνεχιστές, αλλά προσέξτε μερικές φορές κάποιος σας λέει "εγώ γεννήθηκα Έλληνας, είμαι χριστιανός". Αλλά βέβαια δεν κάνει τίποτα για την Ελλάδα και δεν κάνει τίποτα για την εκκλησία. Αλλά λέει "εγώ είμαι χριστιανός ορθόδοξος". Εμένα δεν με πειράζει που το λέει, ούτε θεωρώ ότι δεν είναι δικός μας, αλλά δεν περιμένω τίποτα από αυτόν, γιατί άμα το κάνει μόνο αυτό, δεν φτάνει. Για μένα πρώτα από όλα θυμάστε και τον Αριστοτέλη λέει ότι " Έλληνας είναι αυτός που έχει ελληνική παιδεία". Γιατί αυτός που δεν έχει παιδεία καθόλου, και Έλληνας να είναι, ξέρετε τι είναι, είναι βάρβαρος. Γιατί αυτός πολύ εύκολα μπορεί να χτυπήσει κτήρια, εκκλησίες, επειδή απλώς θεωρεί ότι είναι η ελευθερία του, είναι η άποψή του. Όταν δεν του έχετε μάθει, άμα θέλετε να δείτε τι είναι βάρβαρος είναι πολύ απλό, πάρτε ένα πολύ μικρό παιδί. Το πολύ μικρό παιδί πολύ γρήγορα μπορεί να είναι βάρβαρος π.χ. του δίνετε ένα βιβλίο έχει πάνω εικόνες, ζωγραφίζει πάνω στις εικόνες. Βέβαια δεν θα του πούμε ακριβώς βάρβαρος με την έννοια που εννοούμε, αλλά ρωτάω αν το ίδιο το παιδάκι που είναι 5 χρονών κάνει το ίδιο στα 25 ή κάνει το ίδιο και μπαίνει στην εκκλησία και κάνει το ίδιο. Βλέπετε αυτό το πράγμα σε σχέση με τον Χρόνο οφείλεται στην έννοια της παιδείας, άμα ξέρει ότι είναι σημαντικό, εγώ το βλέπω και με τις εικόνες μας. Όταν, επειδή κυκλοφορώ πολύ στην Ελλάδα κι αλλού, μού δείχνουν εικόνες και μού λένε ποιας εποχής είναι ή φαίνεται από την τεχνοτροπία, εντάξει δηλαδή δεν είναι μόνο το θέμα ότι πιστεύω στην εικόνα, είναι ότι όταν βλέπω ότι μια εικόνα είναι από τον 14ο αιώνα και είναι ακόμα σαν να είναι άθικτη ή όταν πηγαίνεις, βέβαια είστε γυναίκα δεν είναι καλό παράδειγμα, το λέω για τους άντρες, όταν πηγαίνεις στο Άγιο Όρος και βλέπεις αυτά που βλέπεις, είναι δύσκολο να μην σ’αγγίξει. Και είναι εδώ. Δηλαδή πηγαίνεις και βλέπεις μία εκκλησία και νιώθεις ότι πριν 500 χρόνια, πριν 700 θα μπορούσες να ήσουν πάλι εδώ και να κοιτάς αυτά τα ίδια πράγματα. Αυτό το πράγμα σ’ αγγίζει, το θέμα είναι τι κάνεις. Άρα, λοιπόν, αυτό που έλεγα όσο αφορά στο Έργο. Άμα δεν παράγετε κανένα Έργο και δεν βοηθάτε καθόλου τη συνέχεια του Ελληνισμού και του Χριστιανισμού, γιατί το διεκδικείτε; Γιατί θα πείτε στο παιδί σας, δεν πειράζει. Δηλαδή, Εκκλησία δεν πάω, Ελληνικά δεν διαβάζω,δεν είναι ανάγκη να ασχοληθείς με την Ιστορία. Σημασία έχει ξέρω ‘γω, να παίζεις τέννις. Μετά αν φτάσετε σε πολύ υψηλό επίπεδο, θα είναι αστείο, ξέρετε γιατί; Γιατί θα παίζετε τέννις στο όνομα της Ελλάδος. Θα φοράτε ένα σταυρό και δεν θα ξέρετε τι είναι. Άρα, θα σας δώσω ένα άλλο παράδειγμα βαρβαρότητας. Μερικές φορές τα παιδιά τoυς βάζουν να ζωγραφίσουν την Ελληνική σημαία. Την κάνουν όπως μπορούν, μιλάω για τα πολύ μικρά. Και μερικές φορές οι δασκάλες τους αφήνουν να κάνουν όσες λωρίδες θέλουν. Λέγοντας ότι είναι μικρά. Δεν καταλαβαίνω, άμα είναι μικρά τούς μαθαίνετε ότι είναι τόσες οι λωρίδες. Άμα βάλετε παραπάνω, δεν έχει πια νόημα, άμα βάλετε παρακάτω, πάλι δεν έχει νόημα. Είναι σαν να μου λεν, τους λέω αστειευόμενος βέβαια, τους λέω δεν πειράζει άμα κάνετε ένα σταυρό μόνο με 3. Δηλαδή αντί να κάνετε 4, να πείτε εντάξει αυτός είναι σταυρός, εντάξει δεν το έκανα ολόκληρο. Θα πει όχι, δεν μοιάζει. Ναι ωραία, με τις λωρίδες, έχουμε σκοτωθεί για να απελευθερωθούμε και να βάλουμε "Ελευθερία ή Θάνατος" και ο άλλος θα μου βάλει "Ελευθερία ή Θα", έχει σβήσει τις λωρίδες. Τι σημαίνει πια αυτό; Άρα, λέω ότι μερικά πράγματα που είναι σημαντικά, το βλέπω όταν μαθαίνουν τα μικρά τα παιδιά, απλώς πώς να κάνουν τον σταυρό τους. Άμα προσέξετε σε πολύ μικρά παιδιά, ο δάσκαλος κάθεται ανάποδα για να μην μπερδευτούν, γιατί έχουν την τάση να τον κάνουν σαν καθρέφτη. Αν εμείς δίνουμε τόση μεγάλη σημασία ακόμα και σε αυτές τις λεπτομέρειες, πιστεύετε ότι είναι σημαντικό σε ποια σειρά το κάνουμε; Μετά άμα δω εδώ ένα παιδί που είναι με 3 δάχτυλα ή με 1 δάχτυλο ή κάνει τον σταυρό του έτσι, δεν θα του πείτε τίποτα; Άρα, βλέπετε ότι σε μερικά πράγματα θεωρούμε ότι είναι λίγο πιο σημαντικά, τού τα μαθαίνουμε, εγώ δεν λέω ότι τα μαθαίνει με την πρώτη. Αλλά άμα το αφήσετε εντελώς και στο τέλος ο Αρχιεπίσκοπος δει μέσα στην Εκκλησία του κάποιον να κάνει το σταυρό του μόνο με τον αντίχειρα, μην μου πείτε ότι δεν θα του κάνετε μια παρατήρηση. Παρόλο που φαίνετε να είναι μια λεπτομέρεια. Είναι ότι επειδή δεν ξέρει την τριάδα. Κοιτάξτε την διαφορά, επειδή είμαι και μαθηματικός, η τριάδα δεν είναι το ίδιο με το τρία. Ούτε το 3 είναι ίδιο με το 1,1,1. Και μετά το εξηγούμε και θεολογικά, έχει μια βάση. Βέβαια, δεν λέω ότι ξαφνικά θα κάνετε θεολογία στο παιδί 5 χρονών για να του πείτε ότι πρέπει να έχει τριάδα στα δάχτυλά του. Αλλά λέω ότι σιγά σιγά μπορεί να μπει μια βάση.

Άρα, αυτό που έχει σημασία είναι αν εμείς είμαστε ενεργοί Χριστιανοί Έλληνες ή όχι. Στο εξωτερικό αυτό που μπορείτε να δείτε με τους Έλληνες της διασποράς κατά μέσο όρο είναι πιο παραδοσιακοί από εμάς. Για ένα πολύ απλό λόγο, είναι ότι άμα χάσουν και αυτό δεν ξέρεις καν τι είναι να είσαι Έλληνας. Ενώ εμείς, πάνω κάτω, επειδή είμαστε εδώ, είναι πιο εύκολο. Φαντάζομαι θα το έχετε ζήσει όταν έχετε πάει. Άρα αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι μερικοί δεν αποχωρούν εντελώς γιατί αφομοιώνονται, αλλά κατά μέσο όρο βλέπουμε αυτό το φαινόμενο. Γι’ αυτό σας λέω, ένα πολύ απλό παράδειγμα για να σας μπερδέψω. Μου λέτε, μπορεί να είναι ξένος. Εγώ τώρα ρωτάω, αυτός που είναι παντρεμένος με μία κυρία, που η κυρία είναι Ελληνίδα 4ης γενιάς, ο άλλος είναι Αυστραλέζος, η κυρία βαφτίζει το παιδί, στην Ελληνική Χριστιανική Ορθόδοξη Εκκλησία και εσείς του λέτε "δεν είναι". Και αυτό το παιδί μετά μεγαλώνει, σας το κάνω ακραίο επίτηδες, και γίνεται παπάς. Γίνεται ένας από αυτούς. Τι θα πούμε;

Σημασία για μένα έχει το εξής: Ότι υπήρχε μια συνέχεια, ότι δεν αφομοιώθηκαν και δεν έχασαν τα πάντα και ξαφνικά αυτό το παιδί θεώρησε ότι μπορεί να προσφέρει ένα Έργο ακόμα μεγαλύτερο σ’ αυτό το χώρο. Γι’ αυτό σας λέω, το Ελληνικό και Χριστιανικό στοιχείο, ο συνδυασμός που το έχουμε εμείς είναι η ακολουθία, αν θέλετε, από 2 ρεύματα τα οποία έχουν συνδεθεί. Και έχει μεγάλη σημασία το βλέπετε και με την Καινή Διαθήκη.

-Καλησπέρα, ήθελα και εγώ να ευχαριστήσω για την ωραία διάλεξη που μας κάνατε απόψε για το Βυζάντιο. Ευχαριστήθηκα ιδιαίτερα για την αναφορά σας στη Βυζαντινή μουσική, επειδή ασχολούμαι και χάρηκα που την είδατε μέσα στην διαχρονικότητα του Βυζαντινού πνεύματος. Ήθελα όμως να ρωτήσω, η Ελλάδα είναι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, είναι στην Ευρώπη, γνωρίζουμε το "ανήκομεν εις την Δύση", γνωρίζουμε όμως ποια είναι η αντίληψη των Ευρωπαίων ή ποια ήταν για το Βυζάντιο. Εμείς ως Ελληνες τι κομίζουμε στην Ευρώπη από το Βυζαντινό παρελθόν μας ή από το Βυζαντινό παρόν μας και τι μπορούμε να κομίσουμε; Και το δεύτερο, χρησιμοποιήσατε διαρκώς την λέξη, την χρησιμοποιούμε και εμείς, "Βυζάντιο". Μήπως πρέπει να την αλλάξουμε κάποια στιγμή με την λέξη "Ρωμιοσύνη"; Γιατί υπάρχει, γνωρίζετε την όλη ιστορία και το θέτω ως ερώτημα.

-Εσείς είστε από την δεξιά πλευρά ε; Εννοώ για τον ψάλτη, μην το παρεξηγήσετε. Τι θέλω να πω μ’αυτό, και οι 2 ερωτήσεις είναι ωραίες και είναι και οι 2 ύπουλες. Αλλά ξέρετε, έχετε πέσει πάνω μου, άρα προσέξτε να μην είναι και οι απαντήσεις. Πρώτα απ’όλα θα αρχίσω με την δεύτερη. Στην πραγματικότητα το Βυζάντιο είναι ξεκάθαρο σαν έννοια, αλλά είναι τόσο ξεκάθαρη που την μπερδεύουμε. Το ερώτημά σας, αν θέλετε να είστε λίγο πιο ύπουλος, θα ήταν αν πρέπει την Κωνσταντινούπολη να την λέμε "Βυζάντιο" ή "Κωνσταντινούπολη". Και αν θέλετε να μου κάνετε αυτή την ερώτηση που δεν μου κάνατε, θα σας απαντούσα "Βυζάντιο". Διότι είναι αυτό που έλεγα, αν έχουμε καθαρά το Βυζαντινό πνεύμα, αυτό που έχει σημασία είναι η Πόλη. Η Πόλη, όχι η Κωνσταντινούπολη, η Πόλη. Γιατί εννοούμε ότι δεν είναι η πόλη του Κωνσταντίνου μόνο, είναι και η συνέχεια. Ας πούμε όταν έχουμε "Αλεξανδρούπολη", που είχαμε πολλές πόλεις με τον Αλέξανδρο, έγιναν, έσβησαν, γεννήθηκαν άλλες, ξεχάστηκαν. Εδώ λοιπόν με την Πόλη είναι αυτή η ιδέα. Άρα το Βυζάντιο σε σχέση με το Ρωμιός, Ρωμιοσύνη, στην πραγματικότητα είναι πιο μικρό, το Ρωμιός και Ρωμιοσύνη. Πρώτα από όλα είναι πιο πρόσφατο, δεν είναι τόσο διαχρονικό, και το βλέπετε, θα σας δώσω ένα παράδειγμα γιατί είμαι και μεταφραστής. Οταν μεταφράζουμε ας πούμε τη "Ρωμιοσύνη" στα Γαλλικά μεταφράζετε Grécité. Γιατί λειτουργώ και στα δικαστήρια το λέμε μονο Grécité. Άμα κοιτάξετε Romanité είναι άλλο. Γιατί οι Γάλλοι το Ρωμιός θα το μετατρέψουν σε Γραικός, το οποίο έρχεται από τους Ιταλούς, ούτε καν από τους Γάλλους, είναι από πριν, ενώ ας πούμε αν ήμασταν από την πλευρά της Τουρκίας θα ήταν Ίωνες, άρα θα έλεγε Ionité. Τι θέλω να πω με αυτό; Θέλω να πω ότι δεν είναι σωστή η μετάφραση ούτως η άλλως, άρα με το Βυζάντιο το καλό είναι ότι δεν το μεταφράζει κανένας, λέμε όλοι Βυζάντιο. Άρα επανέρχομαι τώρα στην πρώτη ερώτηση. Στην πρώτη ερώτηση είναι τι μπορούμε να προσκομίσουμε, το πρώτο πράγμα του τι μπορούμε… Το πρώτο πράγμα που δεν ξέρουν οι περισσότεροι Έλληνες είναι ότι δεν ξέρουν καν τι συμβολίζει η Ευρωπαϊκή σημαία. Άμα ρωτήσετε χωρίς να τους προετοιμάσουμε και τους πούμε τι συμβολίζουν τα αστέρια στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στη σημαία θα δείτε ότι δεν απαντάν πρώτα απ’ όλα. Θα δείτε ότι θα μπερδευτούν με την Αμερικάνικη, δηλαδή θα θεωρήσουν ότι τα αστέρια είναι οι πολιτείες, άρα θα θεωρήσουν ότι τα αστέρια είναι οι χώρες που είναι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, πόσο αστείο είναι αυτό; Πολύ αστείο, γιατί στην Ευρωπαϊκή Ένωση ήμασταν 6, 9, 10, 12, 15, 25, 27 και 28 όπως βλέπετε είναι ακριβώς ο ίδιος αριθμός. Άρα στην πραγματικότητα δεν ξέρουμε ότι τα 12 αστέρια είναι οι 12 Απόστολοι, τόσο απλά. Άρα το θέμα είναι ότι αν εμείς δεν το ξέρουμε που μπήκαμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση από το 1981, ποιος θα μας το μάθει; Σας δίνω ένα άλλο παράδειγμα για να καταλάβετε που το πάω. Άμα σας πω πόσες είναι οι λωρίδες στην Αμερικάνικη σημαία, ξέρετε; Ποιος ξέρει; Πείτε μου απλά έναν αριθμό, ποιος ξέρει; Δεν ξέρουν. Ωραία, δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι φιλοαμερικάνοι πάντως. Άρα είναι 13. Άρα στην πραγματικότητα είναι 13 επειδή είναι οι 13 που αντιστάθηκαν εναντίον των Άγγλων, όταν έκαναν την πρώτη επανάσταση το 1776. Εμείς τώρα, άμα δεν το ξέρουμε, θα θεωρήσουμε ότι μπορεί να είναι κάτι του τύπου "ελευθερία ή θάνατος" στα αγγλικά. Καμία σχέση. Και λέω λοιπόν συχνά στους στρατιωτικούς, άμα στους Αμερικανούς κοιτάζετε πιο πολύ τις λωρίδες παρά τα αστέρια, θα καταλαβαίνατε ότι είναι πιο κοντά με εμάς λόγω επανάστασης. Άρα οι Αμερικανοί να ξέρετε ότι ακόμα και το Τέξας, που είναι πολύ ακραίο, τη σημαία την αλλάζει και βάζει ένα αστέρι, αλλά ακόμα και το Τέξας που βάζει ένα αστέρι βάζει 13 λωρίδες και βέβαια είναι παράλογο, γιατί θα έπρεπε να βάζει τουλάχιστον 14, αλλά δεν το ξέρουν αυτό. Τι θέλω να πω. Το πιο βασικό σε αυτή τη σημαία είναι αυτό. Το πιο βασικό στη σημαία της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι οι 12 Απόστολοι. Άρα αν δεν το πιστεύετε, είναι πολύ απλό, θα δείτε ότι αυτός που το επινόησε το είδε στον Καθεδρικό Ναό στο Στρασβούργο και είδε την Παναγία με ένα φωτοστέφανο, το οποίο αποτελείται από 12 αστέρια, τότε του ήρθε η ιδέα να βάλει αυτό και στην αρχή η σημαία της Ευρωπαϊκής Ένωσης έπρεπε να έχει στο κέντρο ένα σταυρό, αλλά μετά είπαν εντάξει. Έχουν βάλει ήδη τα 12 αστέρια, ήδη το χρώμα για τους δυτικούς, το μπλε, είναι το χρώμα της Παναγίας, άρα βάζοντας την Παναγία και τα 12 αστέρια βλέπετε πως το βάζουν. Εγώ θέλω να σας απαντήσω αλλιώς, φανταστείτε τώρα έναν εχθρό μας, δηλαδή που δεν θέλει ούτε την Ελλάδα, ούτε την Ευρωπαϊκή Ένωση, και είναι απ’ έξω και θέλω να το φανταστείτε να βλέπει δύο σημαίες, από τη μια την Ευρωπαϊκή και από την άλλη την Ελληνική. Ξέρετε τι βλέπει; Βλέπει το Χριστό, την Παναγία και τους 12 Απόστολους. Ε, άμα είναι από άλλη θρησκεία θα δείτε ότι το βλέπει κάπως παράξενα. Το πιο αστείο είναι ότι εμείς δεν το ξέρουμε. Άμα το σκεφτείτε και πάτε στο εξωτερικό θα δείτε αυτό που εμείς βλέπουμε συνεχώς, τα προγράμματα ΕΣΠΑ κλπ, που βλέπουμε δύο σημαίες, μα εμάς μάς φαίνεται τόσο φυσιολογικό που δεν καταλαβαίνουμε ότι για τους εχθρούς μας δεν είναι φυσιολογικό. Άρα πάνω σε αυτό μπορούμε να πούμε το εξής, η προσφορά μας ακόμα και για το ευρώ. Κάποιος ζήτησε για την οικονομία, άρα θυμάστε πρώτα ήμασταν 15, όταν μπήκε το ευρώ εμείς αναγκάσαμε τους Ευρωπαίους, όλους τους άλλους, να είναι γραμμένο στα Ελληνικά "ευρώ". Αυτό ήταν ένα θέμα διαπραγμάτευσης, γιατί μπορούσαν να πουν οι άλλοι "καλά ρε παιδιά στο ευρώ δεν το διαβάζετε στα ξένα"; Και βέβαια το διαβάζουμε, άμα κοιτάξετε τις πινακίδες που έχουμε εδώ, θα δείτε τι διαβάζουμε στα ξένα. Άρα έχει ενδιαφέρον, γιατί εμείς που αποδεχόμαστε τόσο εύκολα να έχουμε πινακίδες στα ξένα, εμείς τους επιβάλλαμε μέσα στο ευρώ να είναι γραμμένο με ελληνικά γράμματα. Ξαφνικά συν ότι το ευρώ λέγεται ευρώ, είναι ελληνική λέξη. Τεράστιο θέμα. Στην πραγματικότητα για μένα τι μπορεί να προσφέρει ο Ελληνισμός. Ο Ελληνισμός έχει προσφέρει στους Ευρωπαίους τον Ουμανισμό. Ο Ουμανισμός δεν θα υπήρχε χωρίς Ελληνισμό. Η συνέχεια του Βυζαντίου, που μετά εμφανίζεται με την Αναγέννηση, είναι ότι σε εμάς είναι μια συνέχεια. Η Αναγέννηση δεν είναι μια συνέχεια. Η Αναγέννηση είναι μια ανακάλυψη και επανακάλυψη ότι υπήρχε κάτι πριν, το χάσαμε για αρκετούς αιώνες και επειδή άλλοι το συνέχισαν το ξαναβρήκαν, καταλάβατε. Έχει μεγάλη σημασία. Άρα εγώ νομίζω ότι ήδη έχουμε αποδείξει ότι ήμασταν συνεχιστές και ότι μεταφέραμε το Ελληνικό Πνεύμα και το μεταφέραμε και έδωσε αυτό που ονομάζουμε Ουμανισμό. Αυτό που ονομάζουμε ξέρετε ανθρωπιστική βοήθεια είναι απλώς ο Ουμανισμός και για να καταλάβετε τώρα πως το βλέπω είναι ότι ο ελληνισμός είναι από τους σπάνιους –ισμούς που είναι θετικοί για όλη την Ανθρωπότητα. Γιατί προσφέραμε. Το βλέπετε στο εξωτερικό, όταν λέτε ότι είστε Έλληνας, έχετε μια θετική ανταπόκριση. Ναι, μην τα μπερδεύετε τώρα με τα οικονομικά αυτή την περίοδο. Μην σας χαλάει επειδή τώρα έχουμε δυσκολίες αλλά σας λέω παλιά και διαχρονικά, και θα γίνεται το ίδιο και μετά, έχουμε λοιπόν αυτό το πολύ θετικό στοιχείο της μνήμης, της γλώσσας, του πολιτισμού, όχι μόνο μιας κοινωνίας του πολιτισμού, της διαχρονικότητας. Το Βυζάντιο να ξέρετε ότι όπως έκανα στη Γαλλία, όταν μπαίνετε σε ένα σπίτι και βλέπετε ότι είναι πολύ πλούσια διακοσμημένο κι έχει ας πούμε φαγητό, φαίνεται ωραία, ξέρετε ποια είναι η έκφραση στα γαλλικά; "C'est Byzance !". "Είναι Βυζάντιο". Καταλάβατε, δηλαδή οι Γάλλοι χρησιμοποιούν τη λέξη Βυζάντιο για να πουν ότι, τι ωραία που είναι όλα αυτά. Ενώ εμείς μόνοι μας, εμείς θεωρούμε ότι είναι αυτοί που τυφλώνουν τα μάτια, που κάνουν διάφορα που κόβουν αυτό, ο φίλος… τα αδέρφια… οι κόρες… Ευτυχώς που δεν τους τα λέμε κιόλας.

- Όμως ο όρος βυζαντινισμός που είναι αρνητικός;

- Σωστά. Αλλά ξέρετε, να σας πω κάτι; Ο Ελλαδισμός είναι θετικός ή αρνητικός; Λοιπόν επειδή έχετε δίπλα σας Κύπριο, θα βοηθήσει. Όταν πηγαίνετε στην Κύπρο και λέτε Έλληνας, εσείς του λέτε είμαι Έλληνας, απαντάει είστε Ελλαδίτης, γιατί κι εγώ είμαι Έλληνας. Aυτό στην αρχή μας νευριάζει, γιατί δεν έχουμε προσαρμοστεί να μιλάμε με κάποιον που μας λέει κάθε φορά "μα εσύ δεν είσαι Έλληνας, είσαι Ελλαδίτης, γιατί κι εγώ είμαι Έλληνας". Δεν υπάρχει διαχωρισμός. Αυτό σημαίνει τι, ρωτάω, όταν μας λένε Ελλαδίτες είναι θετικό ή αρνητικό; Λέω απλώς, όχι αυτός ξέρει, λέμε κι άλλα, λέμε καλαμαράδες με δύο συλλαβές μπροστά. Λοιπόν η ιδέα ποια είναι; Προσδιορίζουμε μόνο γεωγραφικά, ενώ λέει Έλληνες είμαστε κι εμείς κι έχουν απόλυτο δίκιο. Άρα οι Έλληνες οι Ελλαδίτες που έχουν πάει στην Κύπρο όταν επανέρχονται το χρησιμοποιούν αυτό το καταλαβαίνουν, γιατί είναι αυτό. Ο Ελλαδισμός για τον Κύπριο είναι αρνητικό, ξέρετε γιατί; Γιατί σημαίνει ότι θα δώσει προτεραιότητα στην Ελλάδα και μπορεί την Κύπρο να την παραιτήσεις. Ενώ εμείς εδώ είμαστε του Ελληνισμού, δεν θα μας άρεσε να παρατήσουμε την Κύπρο, θα θεωρούσαμε ότι είναι ένα κομμάτι που έχει φύγει. Δεν λέω ότι είμαστε το ίδιο κράτος. Εντάξει; Μη μπερδεύεστε. Λέω απλώς καθαρά ο Ελληνισμός. Ο Ελληνισμός λοιπόν είναι μόνο θετικό, το Ελλαδισμός μπορεί και να έχει μια αρνητική χροιά, όπως άμα πείτε "αυτός είναι νεοέλληνας". Ξέρετε τι εννοούμε με νεοέλληνας; Δεν εννοούμε περιγραφικά τους νεοέλληνες, εννοούμε αυτούς που έχουν ξεχάσει τα πάντα και λένε εγώ είμαι τώρα. Άμα πείτε...Πείτε του δίπλα, "είσαι νεοκύπριος", κοιτάξτε την φάτσα του μετά. Θα σας πει αμέσως, μα δεν μπορείς να μου το πεις αυτό, ενώ άμα του πείτε μα εγώ περιγράφω την πραγματικότητα, δεν είσαι της αρχαίας Κύπρου, όμως βλέπετε ότι με το θέμα αυτό μπορεί να τροποποιηθεί. Είμαστε εντάξει; Ο κύριος που... άλλη ερώτηση. Ωραία. Ναι.

- Να ‘μαστε πάλι, κύριε Λυγερέ. Λέγομαι Στρατής, είμαι μηχανολόγος, ηλεκτρολόγος, μέσα στην ΔΕΗ δουλεύω, ασχολούμαι ερασιτεχνικά με την ιστορία. Θα ήθελα να αναφερθώ σ’ ένα βιβλίο ενός διαπρεπούς Αμερικανού βυζαντινολόγου του Colin Wells, ο οποίος υπήρξε μαθητής του μεγάλου βυζαντινολόγου του Σπύρου Βρυώνη του Έλληνα . Είχε γράψει ένα βιβλίο Σαλπάροντας απ' το Βυζάντιο, πώς μια χαμένη αυτοκρατορία διαμόρφωσε όλο τον κόσμο Sailing from Byzantium: How a Lost Empire Shaped the World. Ο βυζαντινός πολιτισμός διαμόρφωσε όχι μόνο την Δυτική Ευρώπη, μέσω της Αναγέννησης, αλλά και την Ανατολική Ευρώπη. Διαμόρφωσε την ρώσικη ορθοδοξία, η οποία εξελίχθηκε σε πανίσχυρη Ρωσική Αυτοκρατορία, διαμόρφωσε ακόμα και το ισλαμικό χαλιφάτο, δηλαδή τον Αραβικό πολιτισμό, την Αραβική γέννηση και τα γράμματα, τα λέει πολύ διεξοδικά μέσα ένα πολύ ωραίο βιβλίο. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι πολλοί βυζαντινολόγοι δεν θεωρούσαν το ισλάμ κάτι το εντελώς ξένο, το εντελώς εχθρικό, το έβλεπαν σαν μια αίρεση, θρησκευτική αίρεση όπως ήταν ο Αρειανισμός..

- Νεστοριανισμός.

- ..και διάφορες άλλες αιρέσεις του Βυζαντίου, βυζαντινοί και άραβες είχαν φονικές μάχες, τρωγόταν, αλλά υπήρχαν και πολλά συμπεθεριά όμως, υπήρχε πνευματική ώσμωση μεταξύ του αραβικού και βυζαντινού πολιτισμού. Οι περίφημοι μεταφραστές, μετέφρασαν τα περίφημα έργα των αρχαίων Ελλήνων της Βαγδάτης της Κόρδοβας, ήταν όλοι ελληνομαθείς. Αν δεν υπήρχε βυζαντινός πολιτισμός δεν θα υπήρχε ούτε αραβική αναγέννηση ούτε αραβικός πολιτισμός, θα ήταν οι άραβες μια ζωή βάρβαροι. Στην συνέχεια αναφερθήκατε στον Διγενή Ακρίτα. Ο Διγενής Ακρίτας ήταν σύμφωνα με την παράδοση ελληνο-άραβας. Ήταν γιος του Σύρου χαλίφη της Συρίας και της κόρης του βυζαντινού αυτοκράτορα, κάνανε συμπεθεριά. Επίσης αναφερθήκατε στο έτος της εικονομαχίες. Οι εικονομάχοι είχαν επηρεαστεί πάρα πολύ από το Ισλάμ, το οποίο Ισλάμ απαγορεύει αυστηρώς τις εικόνες. Από αυτούς έχουν επηρεαστεί βασικά. Θέλω να πω είναι πολύ ωραίο βιβλίο δείχνει την οικουμενικότητα του Βυζαντίου, όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά σχεδόν σε όλο τον κόσμο. Ευχαριστώ.

- Ωραία, αφού συμφωνούμε δεν...

- Εγώ τοποθέτηση έκανα.

- Ναι, ναι, καλά κάνατε. Θέλω να πω είναι ακριβώς αυτό που θέλαμε πούμε. Το εκτόπισμα του Βυζαντίου δεν περιορίζεται μόνο σ’ αυτό που θεωρούμε κλασικά την περιοχή την ευρωπαϊκή έχει πάει πολύ πιο πέρα.

- Καλησπέρα.

- Καλησπέρα.

- Στέλλα ονομάζομαι, ήθελα να σας ρωτήσω αν πιστεύετε αν η εκκλησία στον τόπο μας σκέφτεται μέσα στους αιώνες για τον Ελληνισμό.

- Εννοείτε για την Ελλάδα;

- Για τον Ελληνισμό.

- Στην πραγματικότητα η εκκλησία έχει δύο στοιχεία, άρα έχει το τοπικό που μπορεί να είναι πολύ τοπικό, να είναι ακόμα και το Κρητικό που λέω, μπορεί να είναι το εθνικό και μπορεί να είναι το διαχρονικό. Στην πραγματικότητα έχουμε και τα δύο, δηλαδή μπορεί να έχουμε ανθρώπους της εκκλησίας που σκέφτονται μόνο το τοπικό. Έχουμε άλλους που σκέφτονται μόνο το εθνικό, έχουμε άλλους που σκέφτονται μόνο το διαχρονικό. Άρα στην εκκλησία μέσα έχετε ανθρώπους που έχουν αυτές τις τρεις τάσεις. Τώρα άμα με ρωτήσετε για την εκκλησία μας είναι μόνο το διαχρονικό. Σας στεναχώρησα; Σας βλέπω έτσι...

- Όχι, δεν ήταν ύπουλη ερώτηση.

- Αυτό το κατάλαβα, ήταν απο εκεί. Εσείς ήρθατε από αριστρεά τώρα, δεν είστε ψάλτης. Πάντως να ξέρετε, ότι υπάρχει και η ορολογία "βυζαντινά λάθη" στην πληροφορική. Τα "βυζαντινά λάθη" είναι τα λάθη που δεν είναι τα λάθη, αλλά οι δείκτες που δείχνουν πού είναι τα λάθη. Ας πούμε λέω αυτή η πόρτα είναι λάθος. Εντάξει; Και το λάθος είναι το δάκτυλο, είναι ο δείκτης που είναι το λάθος. Άρα εσείς διαβάζετε το πρόγραμμα, λέτε λάθος γραμμή 211, βλέπετε τι γραμμή 211 και λέτε μα δεν έχει λάθος και το λάθος ήταν το 211. Άρα το έχουμε ενσωματώσει αυτό και αυτό δεν έχει σχέση με τον Βυζαντινισμό, έχει σχέση με τις δύσκολες διαπραγματεύσεις, που στο τέλος δεν ξέρουμε ακριβώς τι θέλουμε και αυτό είναι ακριβώς αυτό που προστάτεψε το Βυζάντιο. Εγώ το λέω λίγο πιο λαϊκά, συνήθως οι Έλληνες δεν ξέρουν τι θέλουν. Ευτυχώς, γιατί έτσι ούτε οι εχθροί ξέρουν τι θέλουμε. Γιατί όταν το λέμε πολύ ξεκάθαρα τι θέλουμε, μερικές φορές μας κάνουν και επίθεση. Αλλά εδώ για να κάνετε επίθεση, άμα ρωτήσετε εδώ όλους τους Έλληνες και τους πείτε τι θέλετε, εδώ να δείτε τι θέλουμε. Άρα αυτό μας προστατεύει διαχρονικά και κάπου κάπου όλοι μαζί θέλουμε ένα πράγμα και συνήθως είναι όταν μας έρχεται ένας εχθρός, τότε εκεί πέρα είμαστε "ως εδώ και μη παρέκει" και προστασία. Αλλιώς, για να το πω λίγο πιο φιλοσοφικά, να θυμάστε, και απαντάω πάλι στον κύριο και στον διπλανό του χωρίς να μου κάνει ερώτηση, είναι όταν εμείς εφηύραμε την δημοκρατία για να περνάει ο χρόνος, για να συζητάμε. Γιατί είναι ο μόνος τρόπος, άμα δεν περνάει ο Χρόνος δεν μπορούμε να επενδύσουμε στον χρόνο. Αυτοί που λένε ότι είναι πολύ σημαντικό να παίρνουμε αμέσως αποφάσεις, συνήθως παίρνουν λανθασμένες. Η δημοκρατία έχει το καλό ότι το συζητάμε, χάνουμε Χρόνο, όπως κάθε Δάσκαλος όταν διδάσκει στον μαθητή του και μετά επενδύουμε Χρόνο για να παράγουμε ένα έργο. Άρα η εφεύρεση της δημοκρατίας είναι ακόμα πιο παράξενη απ’ ότι νομίζετε, διότι η δημοκρατία βασίζεται στην έννοια της πλειοψηφίας και ο Ελληνισμός ήταν πάντοτε της μειοψηφίας. Πρέπει να έχεις πολύ γερά κότσια να είσαι της μειοψηφίας και να πεις θα κάνω ένα σύστημα που σημασία έχει η πλειοψηφία. Και το πιο ωραίο είναι ότι το καταφέραμε. Αυτό κι αν είναι προσφορά στην Ανθρωπότητα.

- Αναφερθήκατε στην γλώσσα, είστε αισιόδοξος σήμερα για την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας;

- Καθίστε, καθίστε, όχι για να μην πέσετε ξερή όταν θα απαντήσω.

- Ακούω από τους νέους ότι όλη η ελληνική γλώσσα εκφράζεται με μια λέξη.

- Είναι τρισυλαβική με τρία "α" φαντάζομαι. Άρα είναι πολύ απλό, στην ιστορία την Ανθρωπότητας ποτέ δεν υπήρξαν τόσοι Έλληνες που μιλάνε ελληνικά, πρώτον. Δεύτερον, στην ιστορία της Ανθρωπότητας οι γονείς πάντα βρίσκουν ότι τα παιδιά δεν μιλάν καλά ελληνικά. Άμα ξέρατε πόσο κείμενα έχουμε διαβάσει από πολλούς αιώνες που λένε οι γονείς, τα παιδιά δεν ξέρουν να διαβάζουν, μετά, η εκπαίδευση είναι χάλια, άμα το κοιτάξετε ας πούμε από τον Καραθεοδωρή, που πέθανε το 1950 το γράφει ήδη. Άμα το κοιτάξετε από τον Κοραή λέει τα ίδια. Άμα το κοιτάξετε από τον Σολωμό λέει τα ίδια, άρα στην πραγματικότητα τι γίνεται, ο καθένας μας έχει μια κουλτούρα που δεν έχει αμέσως το παιδί. Το παιδί το παλεύει, συνήθως λειτουργεί κοινωνικά, δηλαδή λειτουργεί με φαινόμενα μόδας, εμείς έχουμε την εντύπωση ότι όλα αυτά θα εξαφανιστούν λόγω των υπολογιστών, σας υπενθυμίζω ότι όταν βγήκαν οι υπολογιστές μπορούσαμε να γράψουμε μόνο στα αγγλικά. Μόνο και δεν λέω καν άλλη γλώσσα. Μετά μπήκαν οι άλλες γλώσσες που τις αναγνώριζαν οι υπολογιστές, μετά μπήκαν τα διακριτικά σημεία, δηλαδή ο τονισμός. Τώρα γράφουμε και στα ελληνικά και στέλνουμε μηνύματα στα ελληνικά, ενώ πριν, πάρτε λίγο τους πανεπιστημιακούς, βάλτε τους 20 χρόνια πριν δεν υπήρχε ένας. Αλλιώς θα είχατε αυτό το greeklish, τέλος πάντων. Το οποίο από βαρβαρότητα στη γλώσσα είναι ότι πρέπει. Τι θέλω να πω με αυτό. Αυτά εξελίσσονται και θα δείτε ότι μετά, για να μην πω ότι έχουμε ήδη ακόμα και στις ιστοσελίδες, θα είναι γραμμένο με ελληνικά γράμματα, ακόμα και με τόνο, γιατί; Γιατί τα πράγματα εξελίσσονται και ξαναεπιτρέπουν αυτό που δεν ξεχάσαμε. Το μόνο πρόβλημα, το αληθινό, δεν είναι αυτό. Είναι να μην ξεχάσουμε ότι είμαστε Έλληνες. Εμείς, όχι οι άλλοι. Γιατί όσο εμείς δεν ξεχνάμε, απαιτούμε, θέλω να γράφεται ελληνικά. Άμα όμως δεν γράφει κανένας; Άρα η ιδέα είναι ότι το λεξιλόγιο των ελληνικών δεν ήταν ποτέ τόσο μεγάλο. Ποτέ. Άμα πάρετε ένα λεξικό και κοιτάξετε το λεξικό του Μπαμπινιώτη και κοιτάξετε το μέγεθος, θα πείτε, μα είναι δυνατόν, ξέρω τόσες λέξεις; Και βεβαίως. Άρα ο γλωσσικός πλούτος των ελληνικών είναι τεράστιος, το θέμα είναι πόσες λέξεις λέμε εμείς από αυτόν τον τεράστιο πλούτο. Αυτό δεν το κάνουν μόνο τα παιδιά. Εσείς μιλήσατε γι’ αυτή η λέξη, άμα σας βγάλω τις γυναίκες και τους άντρες, σαν άλλες δύο λέξεις ελληνικές, θα δείτε σε τι ποσοστό θα είναι αυτό που θα λέει ο ομιλητής. Άρα σημασία δεν έχει αυτό που νομίζετε. Σημασία έχει ότι σιγά σιγά τα παιδιά ξαναμπαίνουν στην ανάγνωση. Διαβάζουν κείμενα που μας ξαφνιάζουν, μας έρχονται από το σχολείο με κείμενα που έχουν μελετήσει, αποσπασματικά μερικές φορές, αλλά σου λένε μαμά θέλω να αγοράσεις αυτό το βιβλίο, εσείς δεν το έχετε διαβάσει ποτέ, αυτό υπάρχει. Άρα μην το βλέπετε μόνο με αυτό τον τρόπο, να το βλέπετε λίγο πιο στρατηγικά, στην εποχή που ζείτε δεν έχει συμβεί ποτέ αυτό στην Ελλάδα, ποτέ. Ποτέ δεν είχαμε τόσους ανθρώπους να μιλάνε ελληνικά. Άρα ας το αξιοποιήσουμε αυτό, ας το εκμεταλλευτούμε, γιατί αυτό που έχει σημασία είναι και ο πλούτος μας σε διάφορα επίπεδα. Το λεξιλόγιο, όταν τους ακούμε στην εκκλησία, είναι μερικοί από εσάς που μπερδεύονται, έτσι δεν είναι; Κι εγώ μπερδεύομαι μερικές φορές. Άμα έχω διαβάσει το κείμενο πριν, δεν με μπερδεύουν, άμα δεν το έχω διαβάσει, ειδικά όταν μπαίνει ο ψάλτης, λέω τώρα πως το είπε αυτό; Αλλά βέβαια άμα ξέρω πάνω κάτω τι λέει, το πιάνω πιο εύκολα. Μετά στη συνέχεια με βοηθάει απ’ το απλώς την ανάγνωση και γι’ αυτό στην ιστορία και η έννοια της μουσικής βοήθησε στο κράτημα. Κράτησα. Π.χ. όταν έχουν το ισοκράτημα φαίνεται να είναι εντελώς, πώς να το πω, χαμηλού επιπέδου. Στην πραγματικότητα όταν έχετε μια χορωδία κι έχετε ανθρώπους που μπορούν να το κάνουν σοβαρά, τότε είναι άλλο. Εμένα μου σηκώθηκε η τρίχα και μόνο που το είπα. Άμα τραγουδούσαν μόνο, χωρίς αυτήν την έννοια, δεν θα είχατε τον ίδιο ήχο, άρα αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό και γι’ αυτό σας λέω, αλλιώς θα μπορούσαν να μου πουν -και ο ψάλτης θα μπορούσε να μου πει- ξέρεις, Νίκο, τώρα οι νέοι ψάλτες δεν ξέρουν αυτά που ξέρουμε. Ε, βέβαια, πώς να ξέρουν αυτά που ξέρετε. Αλλά μετά σιγά σιγά τους τα μαθαίνεις. Ε, στην ιστορία της Ελλάδος δεν είχαμε ποτέ τόσους ψάλτες. Εγώ δεν λέω ότι είναι όλοι ποιοτικοί, αλλά σε μάζα. Μετά οφείλεται σε εμάς να αποδεχτούμε και να τους πιέσουμε να γίνουν όλο και καλύτεροι, έτσι ώστε όταν τους ακούμε μέσα να μας ευχαριστεί, γιατί είναι πολύ σημαντικό αυτό. Δεν είναι απλώς μια παράσταση, πρέπει να υπάρχει αυτή η ευχαρίστηση που προέρχεται από την πίστη, η οποία όμως λόγω της τεχνικότητας δεν μας ενοχλεί με λάθη που θα πετάξει ξαφνικά ή μας βγάζει απ’ έξω. Γι’ αυτό σας λέω το ίδιο και για την γλώσσα, εγώ το βλέπω και το λέω μπροστά στους κληρικούς, με ενοχλεί πάρα πολύ οι μικρές προσευχές που κάνουμε στα παιδιά και φαίνονται σαν να είναι τραγουδάκια και στο τέλος δεν ξέρουν τι λένε. Φαντάζομαι ότι το καταλαβαίνετε. Λέω πολύ απλά, άμα έχουμε να θυμηθούμε μία προσευχή, όχι δύο, μία, δεν έχουμε τετρακόσιες, είναι το "Πάτερ ημών", το λέει η Διαθήκη, άρα λέω προτιμώ να έχω ένα παιδί που στην αρχή να μου λέει το πρώτο, ας το θεωρήσω ότι είναι μόνο στίχος, εντάξει; Μετά σιγά σιγά μαθαίνει, παρά ένα παιδί που τραγουδάει ό, τι να ‘ναι και μου λέει στο σχολείο μας είπαν να λέμε αυτό. Γιατί όταν θα κάνετε το Πάτερ ημών την ώρα που θα φάτε και σε κάποια φάση πείτε στο παιδί "πες εσύ το Πάτερ ημών" δεν ξέρει, άρα θα σας πει το τραγουδάκι. Εγώ πάντως στο τραγουδάκι αναγκάζομαι να κρατηθώ. Προσπαθώ να είμαι σοβαρός, αλλά είναι σαν να έχω ένα ψάλτη που τραγουδάει ότι να ‘ναι και προσπαθώ να παρακολουθώ τι λέει ο παπάς. Ε, σε κάποια φάση με μπερδεύει. Εδώ είναι ακριβώς το ίδιο. Ακόμα και να πει λιγότερα το παιδάκι δεν πειράζει, μπορεί να συμπληρωθεί. Αλλά άμα λέει ένα τραγουδάκι; Αυτό για μένα είναι το πιο σημαντικό, είναι να μην υπάρχει εκφυλισμός. Άρα όχι απλώς να λέμε τη γλώσσα μας, γιατί όταν λέμε τη γλώσσα μας με εκφυλισμό νοητικό τότε δεν λέμε αυτά που μας έχει διδάξει ο Χριστός, λέμε τραγουδάκι. Αυτό είναι επικίνδυνο.

-Χαίρεται ,κύριε Λυγερέ. Θέλω να σας πω, επειδή στην ομιλία σας χρησιμοποιήσατε την τέχνη τη Βυζαντινή, την αγιογραφία και την ψαλτική και ήταν κι άλλες τέχνες τότε, στο απάνθισμά τους όλες. Οι τέχνες είναι πραγματικά τροφός για την ψυχή και για το πνεύμα και βοηθάνε και στη μεταξύ επικοινωνία του όλου των ανθρώπων, όλων των μερών του, πιστεύετε ότι θα άξιζε τον κόπο ως Ελληνισμός και ας μας έκλεβαν την ιδέα, ας μας έκλεβε την ιδέα η Ανθρωπότητα, ο Ελληνισμός να συνεννοούμασταν, να δημιουργούσαμε πάλι εργαστήρια που να αναδεικνύονταν οι λαϊκές τέχνες όλες, η αγιογραφία, η εγκαυστική που ήταν παλαιότερη, όλες οι λαϊκές τέχνες που τότε βρέθηκαν στο απάνθισμά τους ή θα ήταν κάτι τέτοιο κενοδοξία και ματαιότητα και δεν θα είχε κάποιο ουσιαστικό ρόλο, γιατί εγώ πιστεύω ότι εάν καλλιεργούσαμε τη σχέση μας με τις τέχνες είναι κι ένα εσωτερικό ταξίδι αυτό κι ένα ταξίδι στο δημιουργό μας και κάτι μεστό περιεχομένου, εσείς πώς το βλέπετε κάτι τέτοιο;

-Άρα πρώτα απ’ όλα δεν το βλέπω σαν ματαιοδοξία, αλλά επιμένω στο εξής, μου ζητάτε κάτι που έχει γίνει, δηλαδή οι αγιογραφίες υπάρχουν σε όλο τον κόσμο, υπάρχουν εργαστήρια με αγιογράφους που συνεχίζουν αυτή την παράδοση και θα σας πω κάτι που μπορεί να σας ξαφνιάσει, εμένα το πρώτο πράγμα που με άγγιξε, όταν ανακάλυψα τη βυζαντινή τέχνη και την αγιογραφία, είναι ότι δεν υπογράφουν. Αυτό, τεράστιο θέμα, δηλαδή λέει, κι έχει σχέση με την πρώτη ερώτηση, λέει ότι πρώτα απ’ όλα νηστεύω, δεν είναι το μυαλό μου μόνο, είναι το χέρι μου. Εγώ κάνω κάτι και στο τέλος δεν βάζω υπογραφή, γιατί δεν είναι μόνο δικό μου, αυτό έχει τεράστια σημασία είναι αυτό που σας έλεγα, δεν έχει σημασία τη λειτουργία να την κάνει ένας παπάς με αυτό το όνομα αλλά να την κάνει παπάς, εδώ είναι το ίδιο. Ο αγιογράφος όταν δεν εκφυλίζεται και δεν είναι απλώς αντιγραφέας, κι εννοώ με την χειρότερη έννοια της αντιγραφής, γιατί εγώ έχω δει απ’ όλα, επειδή ασχολούμαι με αυτές τις τέχνες, όταν βλέπω κάποιον που να μου βάλει με προβολέα πάνω στον τοίχο, βλέπω χαμογελάτε, δεν λέω περισσότερα για να μην στεναχωρήσω αυτούς που δεν το ξέρουν. Εντάξει, αυτό λέγεται στην καλύτερη έννοια τεχνίτης, αλλά όχι καλλιτέχνης. Όταν ξανασηκώνω ένα σχέδιο ή δημιουργώ ένα άλλο έχει μεγάλη διαφορά, όταν κοιτάζουμε λοιπόν την αγιογραφία πολύ συχνά λόγω αυτού του εκφυλισμού πολλοί λεν η αγιογραφία δεν έχει εξέλιξη. Είναι λάθος, γιατί όταν βλέπετε αγιογραφία και ξέρετε μπορείτε να πείτε ποιος αιώνας ήταν, άρα θέλει να πει ότι κάτι έχει αλλάξει. Άμα δεν σας αρέσει αυτό είναι άλλο θέμα, αλλά υπάρχει. Μπορώ να σας πω ότι σε αυτό τον τομέα το έχουμε ήδη πετύχει, η έννοια της αγιογραφίας και η έννοια της εικόνας έχει μείνει και στο εξωτερικό, το λεν ακριβώς εικόνα, γιατί θεωρούν ότι είναι κάτι το οποίο υπάρχει. Το πιο ενδιαφέρον για μένα είναι όταν οι ξένοι έρχονται στην Ελλάδα αγοράζουν και εικόνες. Αυτό είναι τεράστιο θέμα, είναι τεράστιο θέμα, μην νομίζετε ότι είναι κάτι απλό, ενώ για μας αρχικά είναι μόνο και μόνο θρησκευτικό, το επίπεδο, η τεχνογνωσία, η τεχνοτροπία έχει φτάσει σε ένα επίπεδο που αγγίζει κι άλλους που μετά από αυτό το πρώτο βήμα μπορεί να ενδιαφερθούν, να διαβάσουν περισσότερα πράγματα και να τους αγγίξει βαθύτερα. Άρα αυτό το έχουμε κάνει, μην ανησυχείτε, απλώς αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι να μην θεωρούν οι Έλληνες ότι απλώς αντιγράφουν τους άλλους. Π.χ. επειδή είμαστε στην Κρήτη, με εκνευρίζει πάρα πολύ το θέμα με τον Θεοτοκόπουλο. Δηλαδή οι ίδιοι οι Κρητικοί δεν το προωθούν τόσο πολύ είναι, ο Έλληνας ζωγράφος και αγιογράφος με την μη κλασσική έννοια, ο πιο γνωστός του κόσμου, όλη του τη ζωή υπέγραφε Δομίνικος Θεοτοκόπουλος κι εμείς τον λέμε El Greco. Προσέξτε El Greco δεν είναι σωστό σε καμία γλώσσα, γιατί αν ήταν στα ιταλικά θα ήταν Il Greco, άμα ήταν στα ισπανικά θα ήταν El Griego, άρα έχει ενδιαφέρον, γιατί οι Ιταλοί τον ονόμαζαν "Ο Έλληνας", αυτό όμως που καθιερώθηκε ήταν από τους Ισπανούς ότι είναι ο Έλληνας μέσω των Ιταλών, δηλαδή απ’ όλο αυτό που έμεινε, κι έχει σχέση με τη δικιά σας την πρώτη ερώτηση, είναι παρόλο που πήγε και ξαναπήγε, όλοι αποδέχτηκαν ότι αυτός είναι Έλληνας. Κι όταν είμαστε εδώ και κάνουμε την επέτειο, τα εγκαίνια κλπ εφόσον είστε εδώ, εντάξει; Σε πόσες εκδηλώσεις πήγατε πέρσι που αφορούν το Θεοτοκόπουλο; Πόσες εκδηλώσεις έγιναν εδώ, είναι κι ο αρχιεπίσκοπος, δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω ένα λεξιλόγιο, αλλά τελειώνει με –πετεινίτσα. Κάνουμε ένα οποιοδήποτε πράγμα και κάνουμε μια επέτειο, λέμε τα 20 χρόνια και λες ποιος το ξέρει αυτό το πράγμα. Εδώ μιλάμε για 200, 400 χρόνια, είναι πασίγνωστος σε όλο τον κόσμο και κάνουμε τρεις εκδηλώσεις και μετά πηγαίνουμε στο εξωτερικό και κάνουν δεν ξέρω τι μπορούν να κάνουν για τον Θεοτοκόπουλο. Άρα λέω απλώς ότι δεν πρέπει εμείς να ξεχάσουμε τι έχουμε προσφέρει στην Ανθρωπότητα κι επειδή είπατε ας μας κλέψουν, να ξέρετε ότι εμείς κλέβουμε για να δώσουμε ως Ελληνισμός. Θυμάστε ότι εμείς έχουμε και τους κλέφτες που έκαναν ολόκληρη επανάσταση. Αυτό δεν είναι κλέψιμο, αλλιώς θα μπορούσαμε να πούμε ότι κι ο Προμηθέας είναι κλέφτης, εμείς προσφέρουμε. Ο Ελληνισμός αν είναι αγαπητός στην Ανθρωπότητα είναι γιατί είναι δώρο. Δώρο του Χρόνου στην Ανθρωπότητα. Είναι "πάρε". Έχει τεράστια σημασία. Είμαστε της εξωστρέφειας. Θέλετε να σας αποδείξω ότι είμαστε της εξωστρέφειας; Όταν έρχεται ένας ξένος κι έχει χαθεί, αρχίζουμε να του μιλάμε τουλάχιστον σε δεκαπέντε γλώσσες, βέβαια δεν ξέρουμε καμία από αυτές εντελώς ξεκάθαρα, αλλά θα τον βοηθήσουμε. Εμείς μερικές φορές πάμε στο εξωτερικό, μιλάμε πολύ καλά μια γλώσσα και δεν καταλαβαίνουμε τι μας λεν. Μιλάνε μόνο μία. Τι θέλω να σας πω; Μας αρέσει να βοηθάμε και να μην το ξέρουμε καλά θα τον βοηθήσουμε, αυτό. Άρα μπορώ να σας πω ότι έχω πάρα πολλά παραδείγματα από ανθρώπους που μου λεν πήγα στην Ελλάδα δεν ήξερε να μου εξηγήσει, μπαίνει στο αυτοκίνητο μου λέει ευθεία, κάνει έτσι και πηγαίνει και φτάνει και μετά του λες που πας; Και σου λέει καμία σχέση, πηγαίνει αλλού. Αυτό λοιπόν. Η φιλοξενία, το φιλότιμο είναι κάτι πολύ σημαντικό και το έχουμε δώσει. Νομίζω ότι έχουν αποφασίσει ότι τελείωσε.

Αρχιεπίσκοπος:

-Καθίστε μισό λεπτό δεν θα σας καθυστερήσω. Καθίστε αν θέλετε. Πρώτα απ’ όλα να σας ευχαριστήσω και να σας συγχαρώ ταυτόχρονα που δείξατε και δείχνετε τόσο ενδιαφέρον σε έναν τέτοιον ομιλητή, γιατί μπορούσατε εφόσον είπα όποιος θέλει να φύγει και δεν έφυγε απ’ ότι κατάλαβα μόνο ένας-δύο. Αυτό θεωρώ πάρα πολύ σημαντικό, δηλαδή προσωπικά θεωρώ ότι ο λαός μας, όλοι εσείς, είστε ό, τι καλύτερο που ακούσατε μεν την εκλεχτή ομιλία, αλλά δεν μείνατε μόνο σε αυτό, αλλά και να ακούσετε κι έναν καλό Δάσκαλο και διδασκαλία κλπ. Αλλά το ενδιαφέρον θεωρώ πολύ σημαντικό. Το ενδιαφέρον, η προθυμία, η αγωνία να ακούσω τούτο να μάθω το άλλο, να προτείνω. Αυτά να ξεκινήσω από εσάς συγχαρητήρια, άπειρες ευχαριστίες, εγώ είχα διαισθανθεί ότι θέλετε όλοι και να ρωτήσετε και να ακούσετε, γι’ αυτό κι έκανα την πρόταση αυτή. Ο πατήρ Στυλιανός, ο πατήρ Ιωάννης μάλλον είπε να κλείσω κι εγώ είπα να ανοίξω. Και καλύτερο το άνοιγμα. Γιατί το άνοιγμα μας έδωσε τόσα και τόσα πράγματα. Από εσάς, θέλω να έρθω στον εκλεκτό ομιλητή. Είναι τιμή μας. Προσωπικά αισθάνομαι πάρα πολύ χαρούμενος για όσα άκουσα στην ομιλία σας και πιο πολύ για όσα άκουσα στις απαντήσεις σας. Βεβαίως εγώ θα είχα ακόμα πολλές ερωτήσεις, αλλά είναι η ώρα τέτοια κι ο πατήρ Στυλιανός το λέει κι έχει δίκιο ότι δεν πρέπει να καθυστερήσουμε άλλο, όμως αυτά που ακούσαμε από εσάς στην ομιλία και στις απαντήσεις νομίζω είναι υπέροχα και τα χρειαζόμαστε, γιατί πολύ σωστά το είπατε δεν μπαίνουμε στο βάθος, δεν είμαστε σε καλό δρόμο αισθάνομαι εγώ και θα ρωτούσα κιόλας, αλλά δεν ρωτάω, γιατί δεν είμαστε σε αυτό το δρόμο. Όμως αυτό που μας είπατε, αυτό που ακούσαμε από το στόμα σας προσωπικά, το θεωρώ πάρα πολύ σημαντικό και γι’ αυτό θα ήθελα πάρα πολύ να σας ευχαριστήσω και πάρα πολύ να σας συγχαρώ και πάρα πολύ χάρηκα για όσα είπε ο πατήρ Ιωάννης για την ευφυΐα που έχετε, για τις τόσες ικανότητες, αρμοδιότητες και όλα, όλα που ακούσαμε προηγουμένως, έμεινα κατάπληκτος απ’ όλες αυτές τις οδηγίες. Απλώς να πω να είστε υγειής, να έχετε πολλά χρόνια και να δίνετε ακόμα χιλιαπλάσια απ’ όσα δίνετε, γιατί πιστεύω ότι ο Ελληνισμός χρειάζεται ακριβώς αυτού του είδους την προσέγγιση, έτσι να προσεγγίσουμε τον εαυτό μας και τη χώρα μας, με το πνεύμα με το οποίο μιλήσατε απόψε και στην ομιλία σας και στις απαντήσεις σας. Σας ευχαριστούμε και προσωπικά αλλά και όλοι.

Νίκος Λυγερός
http://lygeros.org/talks.php