Κάθε νέα δυνατότητα που έχει η ύπαρξη, ακόμα και η λιγότερο πιθανή, μεταμορφώνει ολόκληρη την ύπαρξη

Υπάρχει η δόξα πριν και μετά την εφεύρεση της φωτογραφίας. Του τσέχου βασιλιά Βάτσλαβ, τον 14ο αιώνα, του άρεσε να συχνάζει στα πανδοχεία της Πράγας και να φλυαρεί με τους ανθρώπους του λαού, άγνωστος μεταξύ αγνώστων. Ο πρίγκιπας Κάρολος της Αγγλίας δεν έχει καμιά εξουσία, καμιά ελευθερία, αλλά έχει τεράστια αξία: ούτε στο παρθένο δάσος ούτε στην μπανιέρα του που είναι κρυμμένη στο δέκατο έβδομο υπόγειο ενός μπούνκερ δεν μπορεί να ξεφύγει από τα μάτια που τον κυνηγούν και τον αναγνωρίζουν. Η δόξα καταβρόχθισε όλη την ελευθερία του, και τώρα ξέρει: μόνο τα απολύτως αναίσθητα πνεύματα μπορούν σήμερα να συγκατατεθούν και να σέρνουν εκούσια πίσω τους την κατσαρόλα της διασημότητας.

Εσείς τώρα λέτε πως, αν αλλάζει ο χαρακτήρας της δόξας, αυτό ούτως η άλλως αφορά μόνο κάποιους προνομοιούχους. Κάνετε λάθος. Δίοτι η δόξα δεν αφορά μόνο τους διάσημους, αφορά τους πάντες. Σήμερα οι διάσημοι βρίσκονται στις σελίδες των περιοδικών, στις οθόνες της τηλεόρασης, κατακλύζουν τη φαντασία των πάντων. Και οι πάντες απασχολούνται, έστω και στα όνειρα τους, με τη δυνατότητα να γίνουν αντικείμενο μιας παρόμοιας δόξας (όχι της δόξας του βασιλιά Βάτσκαβ ο οποίος σύχναζε στα καπηλειά, αλλά του πρίγκιπα Καρόλου που κρύβεται μες στην μπανιέρα του στο δέκατο έβδομο υπόγειο). Αυτή η δυνατότητα ακολουθεί σαν σκιά τον καθένα και αλλάζει τον χαρακτήρα της ζωής του. Διότι (κι αυτός είναι άλλος ένας πασίγνωστος, στοιχειώδης ορισμός των υπαρξιακών μαθηματικών) κάθε νέα δυνατότητα που έχει η ύπαρξη, ακόμα και η λιγότερο πιθανή, μεταμορφώνει ολόκληρη την ύπαρξη.

Η πηγη του φοβου βρισκεται στο μελλον, και οποιος απελευθερωνεται απο το μελλον δεν εχει να φοβηθει τιποτα

Ο ανθρωπος που σκυβει πανω στη μοτοσυκλετα του δεν μπορει να συγκεντρωθει παρα μονο στην παρουσα στιγμη της πτησης του. Γαντζωνεται πανω σ'ενα κλασμα χρονου αποκομμενο και απο το παρελθον και απο το μελλον. Αποσπαται απο τη συνεχεια του χρονου, ειναι εκτος χρονου - με αλλα λογια, βρισκεται σε κατασταση εκστασης. Σ'αυτη την κατασταση, δεν ξερει τιποτα για τη γυναικα του, τιποτα για τα παιδια του, τιποτα για τις σκοτουρες του, και ως εκ τουτου δεν φοβαται - διοτι: η πηγη του φοβου βρισκεται στο μελλον, και οποιος απελευθερωνεται απο το μελλον δεν εχει να φοβηθει τιποτα.

Η ταχυτητα ειναι μορφη εκστασης που την εκανε δωρο στον ανθρωπο η τεχνολογικη επανασταση. Σε αντιθεση με τον μοτοσικλετιστη, ο δρομεας ειναι παντοτε παρων στο σωμα του, αφου ειναι αναγκασμενος να σκεφτεται ασταματητα τις φουσκαλες του, το λαχανιασμα του οταν τεχει. Αισθανεται το βαρος του, την ηλικια του, εχοντας οσο ποτε αλλοτε συνειδηση του εαυτου του και του χρονου της ζωης του.

Ολα αλλαζουν οταν ο ανθρωπος εκχωρει την ικανοτητα του για ταχυτητα σε μια μηχανη. Απο εκεινη τη στιγμη το σωμα του βρισκεται εκτος παιχνιδιου και παραδιδεται σε μια ταχυτητα που ειναι ασωματη, αυλη, ταχυτητα αμιγης, ταχυτητα καθαυτην, ταχυτητα εκσταση.

2ο Master Class ''Τοποστρατηγικής και ΑΟΖ'' - Νίκος Λυγερός - Γαύδος 13-16/7/2012 [video]

Στις 13 - 16 έλαβε χώρα το δεύτερο Μaster Class Τοποστρατηγικής και ΑΟΖ του Νίκου Λυγερού στη Γαύδο. Τα θέματα που αναλύθηκαν είναι:

1. Τοπολογία
2. Θεωρία γραφημάτων
3. Φασματική ανάλυση
4. Θεωρία παιγνίων
5. Στοιχεία τοποστρατηγικής
6. Διαγράμματα Voronoi και Α.Ο.Ζ.

Στις 14 Ιουλίου 2012 πραγματοποιήθηκε το πρώτο μέρος του δεύτερου κατά σειρά Master Class Τοποστρατηγικής για θέματα ΑΟΖ που πραγματοποιείται στην Ελλάδα από τον Νίκο Λυγερό.

Το Master Class (πρώτης μέρας) διάρκειας έξι ωρών παρακολούθησαν αδιαλείπτως 40 περίπου άτομα, που μετέβησαν από διάφορα μέρη της Ελλάδας και της Κύπρου στο νοτιότερο άκρο της χώρας μας αλλά και της Ευρωπαϊκής ηπείρου, προκειμένου να παρακολουθήσουν το Master Class του Ν. Λυγερού και να εμβαθύνουν τις γνώσεις τους σε θέματα που σχετίζονται με την ΑΟΖ και αφορούν στους κλάδους των μαθηματικών, της γεωστρατηγικής, της τοποστρατηγικής, της γεωλογίας, της νομικής αλλά και της ναυτιλίας.

Στη συνέχεια, ο κ. Χρήστος Σπανός παρουσίασε τις βέλτιστες τεχνολογικές μεθόδους για τη θαλάσσια γεώτρηση, εξόρυξη και επεξεργασία υδρογονανθράκων, καθώς και τις δυνατότητες της σύγχρονης ναυτιλίας για τη μεταφορά του υγροποιημένου και συμπιεσμένου φυσικού αερίου. Παρόντες ήταν, επίσης, ο Δήμαρχος της Γαύδου, κ. Στρατής Λαμπάκης, καθώς επίσης και ο Αν. Καθηγητής του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του Παν/μίου Αθηνών, κ. Απόστολος Αλεξόπουλος αλλά και αρκετοί κάτοικοι του νησιού.

(Δεύτερη μέρα) Στις 15 του μήνα ολοκληρώθηκε, μετά από εργασίες 4.30 ωρών το 2ήμερο Master Class Τοποστρατηγικής για θέματα ΑΟΖ, που ελάμβανε χώρα στο Καστρί της Γαύδου από χτες 14 Ιουλίου 2012. Ο Νίκος Λυγερός μίλησε για θέματα Τοπολογίας, Φασματική Θεωρία Γραφημάτων, Μορφοκλασματική Ανάλυση. Παρά τον εξειδικευμένο χαρακτήρα των θεμάτων, το ακροατήριο παρακολούθησε καθηλωμένο και μεγάλο ενδιαφέρον. Ο Νίκος Λυγερός θα παραμείνει με την ομάδα του μέχρι στις 16/7 στη Γαύδο και θα επισκεφτεί διάφορες περιοχές του νησιού και θα έρθει σε επαφή με τους κατοίκους της Γαύδου.

Η βραδύτητα πάει με τη μνήμη - η ταχύτητα με τη λήθη [Η ΒΡΑΔΥΤΗΤΑ - Κουντέρα Μιλαν]

Eπιστροφή στην εποχή της... βραδύτητας. Ζούμε στην εποχή της ταχύτητας και της έντασης. Tαχύτατα αυτοκίνητα, γρήγοροι υπολογιστές, πολυδύναμα κινητά τηλέφωνα και υπερηχητικά αεροπλάνα. Oλοι τρέχουμε σαν παλαβοί για να προλάβουμε. Κουρδισμένα στρατιωτάκια της παραγωγικότητας, αστείες –όσο και δραματικές– φιγούρες. Aλλά η μέρα αποδεικνύεται ολοένα και πιο μικρή, καθώς ο χρόνος αμείλικτα ξοδεύεται στο αυτοκίνητο, στην επιμήκυνση του ωραρίου ή στη δεύτερη δουλειά, στις ολοένα και περισσότερες υποχρεώσεις.

Το αστείο είναι ότι η γοητεία της ταχύτητας και των διαφόρων fast – εφαρμογών προέρχεται από την υπόσχεση ότι θα μας βγάλουν νικητές στην αδυσώπητη μάχη με τον χρόνο. Θα τα κάνουμε όλα πιο γρήγορα, ώστε να μας μένει χρόνος και για «άλλα πράγματα»· ίσως αυτά που θέλουμε περισσότερο. Κι όμως, ο εντατικός ρυθμός ζωής αφαιρεί σχεδόν κάθε περιεχόμενο πραγματικής ζωής. Σαν να περνάς με 200 χιλιόμετρα την ώρα, από τοπία που φεύγουν σαν καρτούν.

Πού χάθηκε η εμπειρία ενός αργόσυρτου γεύματος, πλούσιου σε γεύση και σε συζήτηση; Πώς ηττήθηκε η κριτική σκέψη και ο αναστοχασμός από τον όγκο των ταχύτατα διακινούμενων πληροφοριών; Γιατί «δεν υπάρχει χρόνος» για να διαβάσουμε ποίηση ή να ονειρευτούμε με τα μάτια ανοικτά; Πώς καταντήσαμε αιχμάλωτοι του ιλίγγου της ταχύτητας;

O αγώνας του θνητού ανθρώπου με τον χρόνο δεν είναι μόνο ο πιο αρχέγονος, αλλά και ο πιο διαρκής. Aλλά η σημερινή ασφυξία λόγω έλλειψης ελεύθερου χρόνου, δεν είναι απλά αποτέλεσμα λανθασμένων προσωπικών επιλογών. Eίναι κοινωνικό πρόβλημα. Eνας ολόκληρος πολιτισμός είναι θεμελιωμένος πάνω στην εκμετάλλευση του χρόνου του καθένα μας. Bασίζεται στην ελαστική εργασία και στην υπερεργασία, στη γρήγορη αγορά μιας ολόκληρης γκάμας μισοάχρηστων συσκευών, που απαξιώνονται με την ίδια σχεδόν ταχύτητα, με αυτήν που υπόσχονται. Oι συνέπειες είναι ήδη εδώ. H πρωτοφανής πολύπλευρη φθορά του ανθρώπινου οργανισμού. Η υπερκατανάλωση και η αυξημένη παραγωγή αποβλήτων. Η υπερθέρμανση του πλανήτη. Η υποβάθμιση της ζωής.

H διατροφή, καθρέφτης κάθε πολιτισμού, αντικατοπτρίζει την εποχή της ταχύτητας. Φαστφουντάδικα ταΐζουν μια πόλη που τρέχει «πανικόβλητη». Oμοιομορφία και τυποποίηση και το φαΐ στο πόδι. «Tρελά», τοξικά και μεταλλαγμένα τρόφιμα που παράγονται από τις επικίνδυνες «φάμπρικες» της εντατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας, χωρίς το μεράκι και τον χρόνο του καλλιεργητή. Hρθε η ώρα να κατεβάσουμε ταχύτητα. Oχι για να κολλήσουμε στο σήμερα, αλλά για να ζήσουμε διαφορετικά. «Tο εγκώμιο στη βραδύτητα» εκτός από βιβλίο του Mίλαν Kούντερα γίνεται τάση. Οι εργαζόμενοι διεκδικούν λιγότερες ώρες εργασίας και όχι εντατικοποίηση. Οι οικολόγοι, να μπει φραγμός στην εντατική γεωργία. Κινήματα, όπως το Slow Food, θέτουν ξανά την πολιτιστική αξία της διατροφής και της αργής απόλαυσής της, ενώ άλλα, όπως το Slow Cities, αναδεικνύουν ένα άλλο μοντέλο πόλης φιλικό στον άνθρωπο. Tο «αργά» γίνεται συνώνυμο της ποιότητας και της αλλαγής.

[...Tου Γιαννη Eλαφρου. Εφημερίδα Καθημερινή 01/01/2005]

Αποφθέγματα από το βιβλίο Βραδύτητα του Μίλαν Κούντερα

- Η πηγή του φόβου βρίσκεται στο μέλλον, και όποιος απελευθερώνεται από το μέλλον δεν έχει να φοβηθεί τίποτα.

- Όποιος καθιστά δημόσιες τις ιδέες του κινδυνεύει πράγματι να πείσει τους άλλους για την αλήθεια του να τους επηρεάσει και έτσι να βρεθεί στο ρόλο εκείνων που φιλοδοξούν να αλλάξουν τον κόσμο.

- Κάθε ιδέα που γίνεται δημόσια θα στραφεί αργά ή γρήγορα κατά του εμπνευστή της και θα του αφαιρέσει την ευχαρίστηση που είχε όταν την σκέφτηκε.

- Ο όρος “χορευτής” χρησιμοποιείται αποκλειστικά για τους επιδειξίες του δημόσιου βίου.

- Ο βαθμός της βραδύτητας είναι ευθέως ανάλογος με την ένταση της μνήμης. Ο βαθμός της ταχύτητας είναι ευθέως ανάλογος με την ένταση της λήθης.

- Το να δώσεις φόρμα σε μια διάρκεια είναι απαίτηση της ομορφιάς μα και της μνήμης . Διότι το όμορφο είναι ασύλληπτο , μη απομνημονεύσιμο.

- Κάθε νέα δυνατότητα που έχει η ύπαρξη ακόμα και η λιγότερο πιθανή , μεταμορφώνει ολόκληρη την ύπαρξη.

- Ο έρωτας εξ΄ορισμού είναι δώρο που δεν το αξίζουμε μάλιστα το να σ΄αγαπούν χωρίς να το αξίζεις είναι απόδειξη αληθινού έρωτα.

- Όλες οι χειρονομίες όμως ,εκτός από την πρακτική τους λειτουργία , έχουν και μια σημασία που υπερβαίνει την πρόθεση αυτών που την εκτελούν.

[http://searchingthemeaningoflife.wordpress.com/2012/01/30/vraditita-kuntera/]

Μίλαν Κούντερα, Η Βραδύτητα

Η "Βραδύτητα" είναι ένα "μυθιστόρημα με θέση" (roman a these). Η επικούρεια ηδονή προβάλλεται ως υπέρτατη αξία. Υπονομεύεται όμως από την "ταχύτητα" της σημερινής εποχής.

Τη θέση αυτή την προβάλλει μυθοπλαστικά πλέκοντας παράλληλα δυο ιστορίες που όμως δεν είναι καθόλου παράλληλες μέσα στο χρόνο. Η μια συμβαίνει στον 18ο αιώνα και η άλλη στον 20ο. Οι δύο ιστορίες τίθενται αντιστικτικά. Στην πρώτη πετυχαίνεται μια υψηλή ικανοποίηση, ενώ στη δεύτερη η ικανοποίηση αυτή ματαιώνεται από μια παροδική σεξουαλική ανικανότητα του ήρωα.

Στο έργο του αυτό ο Κούντερα μας παρουσιάζει μια ιστορία με τη φωνή και την προοπτική ενός τριτοπρόσωπου αφηγητή. Ξαφνικά τον παραμερίζει και εμφανίζεται ο ίδιος στο προσκήνιο, ως συγγραφέας, με το όνομα του, σε δυο χιουμοριστικά επεισόδια. Έτσι η κύρια αφήγηση τίθεται σε ένα δεύτερο, απροκάλυπτα φανταστικό, επίπεδο και τα επεισόδια αυτά σε ένα πρώτο, (ψευτο)ρεαλιστικό επίπεδο.

Έχει ειπωθεί ότι η τριτοπρόσωπη αφήγηση, με την εσωτερική εστίαση, είναι η αφήγηση από την προοπτική ενός παντογνώστη θεού. Ακόμη, ότι ο θεός είναι ο Μέγας Είρωνας, γιατί ξέρει το μέλλον των πλασμάτων που έπλασε, Με μια πιο κυριολεκτική σημασία εμφανίζεται εδώ ο Κούντερα απόλυτα ειρωνικός. Τους ήρωες του τους αντιμετωπίζει με ένα καυστικό σαρκασμό. Και, προφανώς, εννοώντας τους μετωνυμικά, σαρκάζει ανάλογους τύπους, κυρίως τον "χορευτή" της εποχής των mass media, τους κάθε είδους επιδειξίες των τηλεοπτικών μέσων, τις στάσεις ζωής τους και τις καταστάσεις στις οποίες εμπλέκονται.

Ο συγγραφέας βάζει τον νεαρό ιππότη του 18ου αιώνα να συναντιέται με τον μοτοσικλετιστή του 20ου. Στη συνάντηση αυτή απαξιώνεται ο "μηχανόβιος" ήρωας του 20ου, παρουσιαζόμενος ως εγωκεντρικός και φαντασιοκόπος.

Γραμμένο στα γαλλικά το μυθιστόρημα αυτό απηχεί το "ρουσσωϊκό" ιδεώδες του 18ου αιώνα, προβάλλοντας, αν όχι μια επιστροφή στη φύση, τουλάχιστον την επιστροφή σε πιο "φυσικές" εποχές, Το μοτίβο της νοσταλγίας του χρυσού παρελθόντος δίδεται για άλλη μια φορά σε μια υπέροχη μυθοπλασία από τον μεγάλο στυλίστα Μίλαν Κούντερα. Ενός παρελθόντος που δεν είχε γνωρίσει ακόμη τους ξέφρενους ρυθμούς ζωής του αιώνα μας.

Νίκος Λυγερός - Προμηθέας και Αθηνά

Προμηθέας και Αθηνά

Προμηθέας: Αθηνά! Χρόνος. Ο πατέρας σου διέπραξε ένα έγκλημα!

Αθηνά: Τώρα παίρνεις το δικαίωμα να κρίνεις τον θεό των θεών; Χρόνος. Όποιος και να ‘σαι Τίτανε κανένας δεν σου το έδωσε.

Προμηθέας: Είμαι εκείνος που ξέρει κι είναι η αδικία του πατέρα σου που μ’ έδωσε αυτό το δικαίωμα.

Αθηνά: Ξέρεις μόνο ότι δημιουργούν οι θεοί. Η γνώση σου δεν είναι εξουσία.

Προμηθέας: Το ξέρω! Κι είναι η αιτία της παρουσίας μου.

Αθηνά: Αναγνωρίζω τη δύναμη της σκέψης σου. Χρόνος. Λοιπόν, ποιο έγκλημα διέπραξε κατά την άποψή σου;

Προμηθέας: Ο Δίας στέρησε από την ανθρωπότητα το δώρο της φωτιάς.

Αθηνά: Η ανθρωπότητα, η ανθρωπότητα, μόνο αυτήν τη λέξη έχεις στο στόμα σου.

Προμηθέας: Για όλες τις άλλες, η σιωπή φτάνει. Σιωπή.

Αθηνά: Δεν δίδαξες τους ανθρώπους όλες τις τέχνες και τις επιστήμες που σου παρέδωσε τα μαθηματικά, την αστρονομία, τη ναυτιλία, την αρχιτεκτονική και την ιατρική;

Προμηθέας: Όλα αυτά δεν είναι τίποτα δίχως τη φωτιά! Χρόνος. Δίχως τη φωτιά, η ύπαρξη τους δεν θα ήταν ζωή.

Αθηνά: Προμηθέα, τι σημασία έχει η ζωή των ανθρώπων για σένα; Είσαι ο σοφότερος των 7 Τιτάνων, τότε για ποιο λόγο να τους βοηθήσεις;

Προμηθέας: Είμαι υπεύθυνος όλων απέναντι σε όλα!

Αθηνά: Τότε θα είσαι ένοχος για όλα απέναντι σε όλους! Χρόνος. Η μεγαλοψυχία σου θα σε καταστρέψει!

Προμηθέας: Το είδα στο μέλλον.

Αθηνά: Τότε γιατί να θυσιάσεις τη νοημοσύνη σου γι αυτούς;

Προμηθέας: Η νοημοσύνη είναι η πάλη της ανάγκης εναντίον της τύχης.

Αθηνά: Ποιά τύχη; Οι άνθρωποι είναι το δημιούργημα του Δία!

Προμηθέας: Κι η αλήθεια να ήταν δεν θ άλλαζε τίποτα. Χρόνος. Οι άνθρωποι δεν έχουν καμιά ανάγκη τον Δία. Δεν επιθυμούν τίποτα άλλο παρά να ζήσουν. Ο Δίας είναι που έχει ανάγκη τους ανθρώπους. Σιωπή. Τι αξίζει ένας θεός δίχως ανθρώπους;

Αθηνά: Μια μεγαλοφυΐα. Χρόνος. Με την οργή σου ξεχνάς ότι είμαι θεά;

Προμηθέας: Δεν ξεχνώ τίποτα, Αθηνά! Και θυμάμαι τη γέννησή σου.

Αθηνά: Αυτό δεν σου δίνει κανένα δικαίωμα!

Προμηθέας: Κι όμως μέσα στο βλέμμα μου παραμένεις μία αιώνια κόρη. Χρόνος. Γεννήθηκα με τον χρόνο.

Αθηνά: Και θα πεθάνεις μ αυτόν!

Προμηθέας: Κάθε δημιουργία θέλει και μια θυσία. Είναι το πεπρωμένο των δημιουργών.

Αθηνά: Τι περιμένεις από μένα, Προμηθέα;

Προμηθέας: Να μ’ αφήσεις ν’ ανεβώ κρυφά στον Όλυμπο.

Αθηνά: Η τόλμη σου δεν έχει όρια!

Προμηθέας: Η τόλμη μου δεν είναι τίποτα δίπλα στη δυστυχία των ανθρώπων.

Αθηνά: Μα ζεις μόνο γι αυτούς; [Χρόνος] Δεν βλέπεις πως είναι εφήμεροι;

Προμηθέας: Όντως η ανθρωπότητα είναι ο μοναδικός λόγος της ζωής μου. Κι επειδή είναι εφήμεροι νιώθω την ανάγκη να την προστατέψω.

Αθηνά: Κι εγώ τι θ’ απογίνω;

Προμηθέας: Τι είδους προστασία μία θεά σαν εσένα θα είχε ανάγκη;

Αθηνά: Την προστασία που αναζητά κάθε γυναίκα από έναν άντρα. Σιωπή. Μήπως έχασες την προνοητικότητά σου;

Προμηθέας: Πώς η σκέψη μου θα μπορούσε να επιτρέψει ένα τέτοιο αίσθημα;

Αθηνά: Κι όμως η δικιά μου η σκέψη το μπόρεσε!

Προμηθέας: Η νοημοσύνη είναι ένα πάθος κι η ανθρωπότητα το αντικείμενό της.

Αθηνά: Μόνο που αυτό το πάθος είναι βάσανο.

Προμηθέας: Τότε θα είναι η απόδειξη της ύπαρξής μου!

Αθηνά: Μα Προμηθέα πρόκειται για τη ζωή. Χρόνος.Σου προτείνω την αθάνατη ζωή.

Προμηθέας: Δίχως την ανθρωπότητα, η ζωή μου δεν θα είχε νόημα. Ποια είναι η αξία της αθανασίας, αν είναι να ζήσεις μες στο μηδέν;

Αθηνά: Είσαι ανθρώπινος, πολύ ανθρώπινος!

Προμηθέας: Δεν είναι τον άνθρωπο που πρέπει να κάνουμε θεό μα ο θεός να γίνει ανθρώπινος.

Αθηνά: Κάθε σου λέξη και μια δυστυχία για σένα. Θα υποφέρεις για κάθε μία.

Προμηθέας: Είμαι πρόθυμος να υποφέρω για κάθε άνθρωπο.

Αθηνά: Το ξέρω [Σιωπή] Μα ποιος άλλος θα το μάθει;

Προμηθέας: Δεν έχει σημασία. Σιωπή. Θα με βοηθήσεις ν’ ανεβώ κρυφά στον Όλυμπο;

Αθηνά: Θα το κάνω για την αγάπη.

Προμηθέας: Την αγάπη της ανθρωπότητας;

Αθηνά: Όχι, θα το κάνω για κείνον που αγαπά την ανθρωπότητα!

Σκηνή 2

Ανθρωπότητα

Το χάος
εσύ ο πρώτος
το τρόμαξες
με φως.
Το χάος θέλησε
να σε κατασπαράξει
αλλά εσύ
ακόμα και πληγωμένος
το φώτισες
και χάθηκε
στο μηδέν.
Κάποτε στις Κυκλάδες
το φως έγινε μάρμαρο
και το μάρμαρο άγαλμα
μα τούτο δεν τόλμησε
να κατακτήσει τον κόσμο
είχε διπλωμένα τα χέρια
σαν φυλακισμένο φως
σημάδι του πεπρωμένου σου.
Πόσοι ξέρουν ότι η θάλασσα είναι φωτεινή
από τότε που ναυάγησε ο ήλιος
βλέποντας τα βάσανά σου
κι ότι η γεύση της αρμύρας
που αφήνει η θάλασσα στα χείλη
είναι κομμάτια ήλιου;

Ένας ήσουν
μόνο ένας
στην αρχή.
Κι είχες μια σπίθα
μέσα στην πυγμή
τη φωτιά,
το κομμάτι της ημέρας στη νύχτα.
Ήταν μεγάλο το δώρο, ήταν πικρό το βάσανο.
Ο δεσμός σου με την ανθρωπότητα
τα δεσμά σου.
Κι εσύ ο πρώτος ένιωσες
το βάρος του φωτός.

Ο υπεράνθρωπος,
ο φωτοπλάστης,
ο ανθρώπινος δημιουργός
έγινες σκλάβος
της ανθρωπότητας.
Τους έδωσες να πιουν το φως
κι άλλαξες την ύπαρξη των ανθρώπων
τους χάρισες τη ζωή.
Μα ποιος την ήθελε
ποιος είδε τη θυσία σου
ποιος την κατάλαβε;

Ο μύθος σου,
ακρόπολη της νοημοσύνης,
είναι μια σύνθεση
που λίγοι μπορούν ν ακούσουν
μια μουσική της σιωπής.
Ίκαρος
στον πέτρινο ουρανό δεμένος
δαίδαλος
στον λαβύρινθο της σκέψης κλεισμένος.
Το δαδί σου, θεϊκή πυγμή
και πληγή δοξαστική,
το κορμί σου θεϊκή μορφή
και πληγή ανθρώπινη.

Η εκδίκηση της λήθης.
Οι άνθρωποι ξέχασαν το φως σου
και βρήκαν μόνο τη φωτιά.
Ξέχασαν ότι το φως
είναι το μάρμαρο του ήλιου.

Οι άνθρωποι έκαψαν το φως.
Πάνω στην άμμο τη λευκή
έχυσαν τον πόνο
και μια μοναδική στιγμή
έσπασε τον χρόνο.
Ακρωτηριάζοντας το άτομο
πλήγωσαν την ανθρωπότητα
κι η σκέψη της
ο θεός
θέλησε ν’ αυτοκτονήσει
βλέποντας τον ουρανό
να δαγκώνει τη γη.

Η λάμψη της έκρηξης
έδειξε το σκοτάδι,
τον δρόμο του Άδη.
Τότε ακούστηκε η πρώτη κραυγή
των νεκρών
της φωτιάς τα θύματα,
τα ουράνια στίγματα.

Τότε άρχισε η πρώτη πάλη
με το μαύρο ατσάλι.
Ο θρήνος της ειρήνης.

Η απειλή της σκιάς
απλώθηκε
πάνω στις ψυχές
κι έκλεισε
τα βλέφαρα
της αθωότητας.
Το φως που μας χάρισες
με τη θυσία σου
ήταν μοναδικό
και το χάσαμε.

Η φωτιά για να ζήσει
θέλει νεκρούς πολλούς.
Πρέπει να σβήσει
για να ξαναδούμε το φως
το φως σου, Προμηθέα!
Στον τόπο των χαμένων ονείρων
δεν υπάρχουν πια κυπαρίσσια
ευκάλυπτοι και πεύκα
παρά μόνο ποτάμια λύπης
και παραπονεμένα λόγια.

Όμως ανάμεσα στα ερείπια του κόσμου
λάμπουν οι σπασμένες ομορφιές.
Στα καλντερίμια της ζωής
στα πέτρινα κύματα
έπεσαν
τ’ άπιαστα βήματα
μιας αρχαίας ψυχής.

Μια χούφτα φωτός
πάνω στο σώμα
έγινε
της ελευθερίας το πέλαγος,
της ανάγκης το χρώμα.

Δεν υπάρχει φωτιά μονάχα φως.
Ήπιες όλα τα δάκρυα του κόσμου
και με την πληγή σου
έπλασες τη θάλασσα
τη γη μας.
Κι ύστερα
μετά τον θάνατο
της αιωνιότητας
και την ανάσταση
της ημέρας
πριν το κόψει σε μιαν αρχαία αγορά
κάποιο χέρι
μια Κυριακή,
σαν πασχαλιά
θα ξανανθίσει
ο κόσμος.

Ο μηχανισμός της νόησης (3/3)

Η κινητήρια δύναμη του νου

Τι κινεί όμως όλον αυτόν τον μηχανισμό της νόησης;

Οι κινητήριες δυνάμεις του νου είναι τα ένστικτα, που αποτελούν και τις πηγές των συναισθημάτων. Αυτά έχουν ερευνηθεί εκτενώς αλλά χωρίς να δημιουργηθεί ακόμα μία γενικά αποδεκτή θεωρία. Υπάρχουν διάφορες σχολές ψυχολόγων, όπως οι Μπεχαβιοριστές ή Συμπεριφοριστές, οι Ηθολόγοι κ. α. Οι αρχικές θέσεις αυτών των σχολών ήσαν διαμετρικά αντίθετες, τείνουν όμως σταδιακά να συγκερασθούν. Οι Μπεχαβιοριστές πίστευαν αρχικά ότι η συμπεριφορά ενός ζώου οφείλεται αποκλειστικά σε επίκτητα ανακλαστικά που αποκτώνται με βάση ευχάριστες ή δυσάρεστες εμπειρίες. Οι Ηθολόγοι, όπως ο Konrad Lorenz, o Nikolaus Tinbergen, ο Erich von Holst κ. α., δίνουν αντίθετα έμφαση στον τεράστιο πλούτο έμφυτων ενστικτωδών αντιδράσεων, που οι απαρχές τους υπάρχουν πριν από την απόκτηση οποιασδήποτε εμπειρίας. Για παράδειγμα, το κλάμα ή το χαμόγελο είναι έμφυτες αντιδράσεις που εμφανίζονται ακόμη σε τυφλά ή κωφάλαλα μωρά που δεν έχουν την δυνατότητα να τις αποκτήσουν μιμούμενα άλλους. Παρόμοια, ακόμα πολύ νεαρά θηλαστικά διαφόρων ειδών, που δεν είχαν κανενός είδους αντίστοιχες εμπειρίες, φοβούνται να περάσουν πάνω από έναν «οπτικό γκρεμό», δηλαδή ένα διαφανές πάτωμα που εκτείνεται πάνω από έναν πραγματικό γκρεμό, όπως το χάσμα ανάμεσα σε δύο τραπέζια.

Τα ένστικτα είναι πολυσύνθετα συστήματα ελέγχου των ενεργειών και των αντιδράσεων ενός οργανισμού, που έχουν έμφυτη βάση. Τα ένστικτα εξελίσσονται όμως και διαφοροποιούνται παράλληλα με την ανάπτυξη του σώματος, όπως φαίνεται καθαρά από το σεξουαλικό ένστικτο. Τα διάφορα είδη ενστίκτων είναι επίσης ανταγωνιστικά μεταξύ τους, γιατί όταν επιδιώκουμε την εκπλήρωση ενός ενστίκτου πρέπει αναγκαστικά να παραμελήσουμε τα άλλα.

Μερικά βασικά είδη ενστίκτων ή παρορμήσεων είναι τα ακόλουθα: η δίψα, η πείνα, η σεξουαλική παρόρμηση, η επιδίωξη προσέγγισης και επαφής με άλλα ζώα ιδίως από τα νεαρά ζώα, η περιέργεια, η παρόρμηση για παιχνίδι, ο φόβος, και η επιθετικότητα. Η ύπαρξη των λιγότερο προφανών από αυτά τα ένστικτα έχει διαπιστωθεί πειραματικά. Για παράδειγμα, η επιδίωξη προσέγγισης προς ομοειδή ζώα ή ακόμα και προς απομιμήσεις τους έχει διαπιστωθεί τόσο σε νεογέννητα θηλαστικά όσο και σε νεογέννητα πουλιά.

Παρόμοια, η περιέργεια φαίνεται να είναι βασική παρόρμηση σε πιο εξελιγμένα ζώα. Η ευκαιρία να εξερευνήσουν άγνωστες περιοχές αποτελεί ισχυρό κίνητρο για να μάθουν τα ζώα να αναγνωρίζουν ερεθίσματα που οδηγούν σε αυτόν τον στόχο. Για παράδειγμα, πίθηκοι ρέζους μαθαίνουν να ξεχωρίζουν κίτρινα και μπλε χρώματα με μόνη ανταμοιβή το να κοιτάνε διάφορες σκηνές για κάποιο μικρό διάστημα. Συγγενής είναι και η παρόρμηση για παιχνίδι που συντελεί στην εξέλιξη των κιναισθητικών μηχανισμών δράσης και αντίδρασης ενός ζώου.

Συνέπειες της εξελικτικής θεώρησης του συστήματος των εννοιών Ασυνείδητο και Διαίσθηση

Η άποψη ότι οι έννοιες οφείλονται στην σταδιακή σύνθεση κιναισθητικών μηχανισμών με την καθοδήγηση των ενστίκτων σε στερεότυπα σχήματα δράσεως -αντιδράσεως μας δίνει την δυνατότητα να εξηγήσουμε τι είναι αυτό το μέρος του νου που αποκαλείται «Ασυνείδητο» από τις διάφορες ψυχαναλυτικές σχολές και ειδικότερα από τον Carl Gustav Jung. Προσφέρει επίσης μίαν εξήγηση για το πώς λειτουργεί ενδεχόμενα η ικανότητα του ανθρώπου που συνήθως ονομάζεται «διαίσθηση», δηλαδή η ικανότητα να μεταπηδήσουμε από μίαν έννοια ή ιδέα, (π. χ. ένα νοερό μοντέλο) σε κάποια άλλη, εντελώς διαφορετική, λογικά ξένη και φαινομενικά ασύνδετη.

Όπως είδαμε, το τεράστιο δίκτυο των προεννοιακών συνδέσεων που αποτελούν τα μη λεκτικά στάδια σχηματισμού κάθε έννοιας είναι ασυνείδητο. Οι προέννοιες είναι αφανείς, δηλαδή μη συνειδητοποιήσιμες, γιατί είναι από την φύση τους ασαφείς και ανειδίκευτες. Συλλαμβάνουν με κιναισθητικό τρόπο κάποια κοινά αλληλεπιδρασιακά χαρακτηριστικά, κοινά προστάδια εννοιών, που είναι λογικά πολύ διαφορετικές. Για τον λόγο αυτό είναι αδύνατο και το να τους δώσουμε ονόματα.

Έτσι έχουμε άμεσα ένα σύνολο περιεχομένων της μνήμης που μπορεί να ονομασθεί «Ασυνείδητο» και μοιάζει πολύ με το «Ασυνείδητο» όπως το αντιλαμβάνεται ο Jung, δηλαδή δεν συνδέεται τόσο με τραυματικές εμπειρίες αλλά αποτελεί κυρίως την πηγή όλων των δημιουργικών νοητικών λειτουργιών.

Αυτό το μέρος του νου εκφράζεται συνήθως αλληγορικά ή συμβολικά ακριβώς επειδή τα βαθύτερα προεννοιακά στρώματα χαρακτηρίζονται από ασάφεια και δεν μπορούν να εκφρασθούν λεκτικά. Έτσι εξηγείται γιατί τα μηνύματα που προέρχονται από το υποσυνείδητο εκφράζονται στα όνειρά μας συνήθως συμβολικά έστω και αν δεν αναφέρονται σε τραυματικές εμπειρίες. Τα όνειρά μας συνήθως μας δίνουν κάποιο μήνυμα υπό μορφή παντομίμας ή αλληγορίας και όχι άμεσα λεκτικά όπως θα έδινε κάποιος μία συμβουλή!

Ο Sigmund Freud λέει ότι αυτό γίνεται για να συγκαλυφθεί το τραυματικό περιεχόμενο του μηνύματος, το γεγονός ότι αναφέρεται σε «απωθημένες» επιθυμίες που δεν είναι κοινωνικά αποδεκτές. Υπάρχουν όμως και τα δημιουργικά μηνύματα του Ασυνειδήτου. Παράδειγμα το όνειρο του Kekule που θα περιγράψουμε παρακάτω.

Σύμφωνα με όσα είπαμε, οι προέννοιες είναι ανώνυμες και ασαφείς, δηλαδή πολυσήμαντες, με αυξανόμενη ασάφεια όσο προχωρούμε σε πιο πρώιμα στάδια. Για να εξηγηθεί το πώς συνδέονται μεταξύ τους οι διάφορες νοερές διαδικασίες δεν χρειάζεται λοιπόν να καταφύγουμε σε άγνωστα κβαντικά φαινόμενα. Η διασύνδεση των λογικών εννοιών γίνεται μέσα από το τεράστιο και πολύπλευρο δίκτυο των βαθύτερων κιναισθητικών συνειρμικών συνδέσεων, που ονομάσαμε «προέννοιες». Έτσι είναι δυνατό να οδηγηθούμε διαισθητικά από μίαν έννοια σε κάποια άλλη φαινομενικά λογικά ασύνδετη με την πρώτη. Τέτοιες εμπνεύσεις εκφράζονται στα όνειρα συνήθως συμβολικά και αλληγορικά με κάποιο είδος παντομίμας ακριβώς επειδή τα προεννοιακά επίπεδα δεν έχουν λεκτική έκφραση. Οι προέννοιες είναι ανώνυμες και το δίκτυό τους είναι σαν ένα δίκτυο δρόμων χωρίς ονόματα. Είναι πολύ δύσκολο να περιγράψεις σε κάποιον πώς να κινηθεί σε αυτό το οδικό δίκτυο.

Η αναζήτηση σχέσεων μέσα σε αυτό το χαώδες σύστημα γίνεται όχι λεκτικά αλλά με ενεργοποίηση διαφόρων κιναισθητικών σχημάτων που να συλλαμβάνουν κάποιο σημαντικό κοινό χαρακτηριστικό. Παράδειγμα σημαντικής διαισθητικής έμπνευσης που αποκαλύφθηκε συμβολικά με την μορφή μίας παντομίμας είναι το όνειρο του μεγάλου χημικού του 19ου αιώνα Αύγουστου Κέκουλε, που του αποκάλυψε ότι το μόριο της βενζίνης έχει δακτυλιοειδή μορφή. Ονειρεύτηκε αλυσίδες από άτομα που συστρέφονταν σαν φίδια. Ξαφνικά κάποιο δάγκωσε την ουρά του και άρχισε να στροβιλίζεται έτσι. Αυτό που προφανώς του υπεδείκνυε το υποσυνείδητό του με αυτό το όνειρο ήταν ότι όχι μόνο η στοιχειομετρική σύνθεση (η ποσοτική συμμετοχή κάθε στοιχείου σε ένα μόριο), αλλά και η γεωμετρική διάταξη των ατόμων του μορίου της στον χώρο επηρεάζει τις χημικές ιδιότητες μίας ουσίας. Ίσως εδώ πρέπει να προστεθεί ότι ο Κέκουλε πρέπει να είχε μίαν περισσότερο ανεπτυγμένη αίσθηση διατάξεων στον χώρο από ότι άλλοι χημικοί της εποχής του, γιατί αρχικά ξεκίνησε να σπουδάζει Αρχιτεκτονική και αργότερα εστράφη στην Χημεία.

Ο μηχανισμός της νόησης (2/3)

Στοιχεία από την Αναπτυξιακή Ψυχολογία

Σύμφωνα με την Αναπτυξιακή Ψυχολογία και ιδιαίτερα τις πρωτοποριακές εργασίες του Ελβετού ψυχολόγου Ζαν Πιαζέ (Jean Piaget), οι απαρχές του συστήματος των εννοιών δημιουργούνται σταδιακά με συγκέντρωση εμπειριών που συνδέουν την αίσθηση με την κίνηση σε στερεότυπους κινητικο-αισθητικούς ή κιναισθητικούς μηχανισμούς αντιδράσεως, που ονομάζονται από τον Πιαζέ «κιναισθητικά σχήματα». Το μωρό έχει στην αρχή μόνο κάποια έμφυτα ανακλαστικά. Καθώς αναπτύσσεται όμως σωματικά, αυτά τα ανακλαστικά εξελίσσονται σταδιακά σε κιναισθητικούς μηχανισμούς αντίδρασης και δράσης. Οι μηχανισμοί αυτοί συνδέονται αρχικά με μίαν ορισμένη κατάσταση αλλά σύντομα χρησιμοποιούνται αδιάκριτα για μίαν πλειάδα καταστάσεων. Έτσι, το μωρό θηλάζει αρχικά το στήθος της μητέρας του, αλλά στην συνέχεια «θηλάζει» επίσης διάφορα άλλα αντικείμενα δοκιμάζοντας έτσι την σκληρότητα, την λειότητα, την θερμοκρασία τους κοκ. Σταδιακά μαθαίνει επίσης να συντονίζει την οπτική αντίληψη με κινήσεις των χεριών. Δεν ασκεί όμως έτσι μόνο την ικανότητά του να χειριστεί αντικείμενα αλλά την ίδια την αντίληψη των αντικειμένων τον τρόπο απεικόνισης του περιβάλλοντος στον νου του. Αρχικά δεν είναι ακόμα σε θέση να αναλύσει την εποπτεία σε επί μέρους στοιχεία με ξεκάθαρες ιδιότητες. Αυτό το ξεκαθάρισμα γίνεται όσο αφομοιώνει όλο και περισσότερα κιναισθητικά σχήματα χειρισμού του περιβάλλοντος . Το παιδί διακρίνει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όταν μάθει να τα χειρίζεται ή να τα αξιοποιεί με άλλον τρόπο. Ακόμα και όταν αρχίζει μετά τους δεκαοκτώ μήνες να χρησιμοποιεί λέξεις δεν έχει την πλήρη κατανόηση των αντιστοίχων εννοιών. Γι' αυτό ο Πιαζέ χαρακτηρίζει τους μηχανισμούς αντίληψης και χειρισμού των διαφόρων αντικειμένων, καθώς και τις αντίστοιχες λεκτικές εκφράσεις, ως «προέννοιες». Χαρακτηριστικό τους είναι ότι χρησιμοποιούνται ανειδίκευτα για να αναφερθεί το παιδί σε πολύ διαφορετικές μεταξύ τους εξωτερικές καταστάσεις. Η λογική δομή των εννοιών, που αποτελεί το βασικό αντικείμενο μελέτης του Πιαζέ, αποκτάται σταδιακά ακολουθώντας συγκεκριμένα στάδια εξέλιξης μέχρι την ηλικία των δώδεκα ετών. Επειδή όμως ο Πιαζέ θεωρεί τα λογικά χαρακτηριστικά των εννοιών σαν τα κύρια, τα ουσιωδέστερα, συστατικά τους, εστίασε την προσοχή του στον λογικό χειρισμό των εννοιών και δεν ασχολήθηκε παραπέρα με το εμπειρικό υπόστρωμά τους. Ο Πιαζέ φαίνεται να θεωρεί τις προέννοιες σαν προσωρινές ατελείς μορφές σύλληψης της πραγματικότητας, που αντικαθίστανται σταδιακά από πιο εξελιγμένες, δηλαδή πιο σωστά δομημένες από λογικής πλευράς. Όμως οι προέννοιες δεν είναι καθόλου επουσιώδεις γιατί επιτρέπουν, καθώς θα ιδούμε, συνειρμικές συνδέσεις εννοιών που η λογική δεν μπορεί να κάνει.

Η βασική υπόθεση και ενδείξεις που την στηρίζουν

Αντίθετα από τον Πιαζέ, εδώ θα εστιάσουμε την προσοχή μας στα ενδιάμεσα εμπειρικά στάδια αφομοίωσης των διαφόρων πλευρών κάθε έννοιας και θα κάνουμε την απλή υπόθεση ότι αυτές οι ενδιάμεσες βαθμίδες, οι προέννοιες, δεν διαγράφονται ποτέ από την μνήμη αλλά αποτελούν το κοινό υπόβαθρο πολλών ριζικά διαφορετικών λογικών εννοιών και τις συνδέουν έτσι αφανώς. Η υπόθεση αυτή αρκεί, όπως θα ιδούμε, για να εξηγήσουμε τα βασικά σημεία του μηχανισμού της νόησης.

Πώς μπορούμε όμως να βεβαιωθούμε ότι οι προέννοιες υπάρχουν μόνιμα στη μνήμη;

Υπάρχουν διάφορες χαρακτηριστικές ενδείξεις που στηρίζουν αυτήν την άποψη:

(α) Τα μικρά παιδιά αρχικά «υπεργενικεύουν» (όπως γράφεται στην βιβλιογραφία) το νόημα όλων των νέων λέξεων, που μαθαίνουν. Τις χρησιμοποιούν δηλαδή ανειδίκευτα, για να αναφερθούν σε εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους αντικείμενα, που έχουν όμως κάποιο κοινό εμπειρικό χαρακτηριστικό. Έτσι, η ίδια λέξη, «γκάρι», μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο για το φεγγάρι, όσο και για γυαλιστερές χάντρες ή κουμπιά. Το παιδί προφανώς δεν γενικεύει κάποια έννοια χρησιμοποιώντας οποιαδήποτε επαγωγική λογική διαδικασία, αλλά μάλλον δίνει το ίδιο όνομα σε τόσο διαφορετικά αντικείμενα απλά επειδή χρησιμοποιεί εν μέρει τον ίδιο αντιληπτικό μηχανισμό γι' αυτά. Υπάρχει, δηλαδή, ένα κοινό εμπειρικό χαρακτηριστικό σε όλα αυτά τα αντικείμενα που εντυπωσιάζει ιδιαίτερα το παιδί και το παρακινεί να χρησιμοποιήσει ανειδίκευτα την ίδια λέξη για όλα (είναι στρογγυλά και γυαλιστερά). [Der Spiegel, 18.11.0. Προφανώς κάποια κιναισθητικά αντιληπτικά σχήματα έχουν ατροφήσει ή δεν εξελίχθηκαν ποτέ στον εγκέφαλό του.

(β) Ακόμα και ως ενήλικοι, αυτό που καταγράφουμε κυρίως σαν νόημα μίας λέξης είναι πως μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε με το αντίστοιχο αντικείμενο, ένα σύμπλεγμα εμπειρικών συνειρμών και όχι κάποιος λογικός ορισμός. Γι' αυτό μας είναι τόσο δύσκολο να δώσουμε λογικούς ορισμούς. Αν ερωτηθούμε «Τι είναι το Χ;» συνήθως, δεν δίνουμε έναν αυστηρά λογικό ορισμό, αλλά εξηγούμε το πώς μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε με αυτό (να το χρησιμοποιήσουμε ή να το φάμε κοκ.). Δίνουμε, δηλαδή, το προβάδισμα σε εμπειρικά σχηματισμένους μηχανισμούς αλληλεπίδρασης. Το νερό είναι για μας πρώτιστα ένα ποτό που μας ξεδιψάει και όχι μία χημική ένωση υδρογόνου και οξυγόνου. Η απάντηση στην ερώτηση «Τι είναι ένας γιατρός;» δεν είναι συνήθως «διπλωματούχος ιατρικής σχολής» αλλά μάλλον «Κάποιος που μας θεραπεύει όταν είμαστε άρρωστοι». Όλη μας η γνώση είναι οργανωμένη αλληλεπιδρασιακά και όχι με βάση μία λογική κατηγοριοποίηση.

(γ) Μία άλλη ένδειξη για την ύπαρξη του υποστρώματος των προεννοιών είναι ο ταχύς ρυθμός, με τον οποίο μαθαίνουν την μητρική τους γλώσσα τα μικρά παιδιά. Από την ηλικία των δύο ως αυτήν των έξη ετών μαθαίνουν κατά μέσον όρο εννέα καινούργιες λέξεις κάθε μέρα (περίπου μία νέα λέξη για κάθε ώρα που είναι ξυπνητά) απλά με το να παρακολουθούν την περιστασιακή χρήση τους. Αυτή η μεγάλη ταχύτητα εκμάθησης εξηγείται μόνο αν δεχθούμε ότι ένα μεγάλο μέρος κάθε έννοιας προϋπάρχει ήδη, όταν μαθαίνουμε το όνομά της, και ότι η έννοια αποκτά τώρα απλώς την κατάλληλη ηχητική σηματοδότηση. Είναι επίσης άξιο προσοχής ότι το παιδί ξέρει ήδη τις βασικές λέξεις στα τέσσερά του χρόνια, αλλά πρέπει να φθάσει τουλάχιστον στα δώδεκα για να μάθει να τις χρησιμοποιεί χωρίς σφάλματα, δηλαδή να μάθει πώς να φτιάχνει νοερά μοντέλα για τον χειρισμό αυτών των λέξεων-εννοιών. Αυτό δείχνει ότι οι αντίστοιχες έννοιες δεν είναι λογικά δομημένες στον νου του, αλλά υπάρχουν σε κάποια ατελή εμπειρική μορφή. Για παράδειγμα, στην ηλικία των πέντε ετών θεωρεί ότι μεγαλύτερος σε ηλικία είναι πάντα όποιος είναι ψηλότερος και ότι δύο άτομα ιδίου ύψους (π. χ. ο παππούς και ο μπαμπάς) έχουν ίδια ηλικία. Παρομοίως, αν έχουμε σε μία σειρά έξη αυγοθήκες με αυγά και βγάλουμε τα αυγά βάζοντάς τα σε μίαν αραιότερη σειρά, λέει ότι τα αυγά είναι περισσότερα από τις αυγοθήκες, γιατί η σειρά τους είναι μακρύτερη. Αν αντίθετα αραιώσουμε την σειρά με τις αυγοθήκες, λέει ότι αυτές είναι περισσότερες.

(δ) Άλλη ένδειξη ύπαρξης προεννοιών είναι το ότι πολλές λέξεις είναι πολυσήμαντες με ριζικά διαφορετικές μεταξύ τους σημασίες. Αυτό δείχνει ότι δεν είναι η λέξη ο φορέας του νοήματος αλλά το εκάστοτε νοηματικό υπόστρωμα, οι προεννοιακές δομές που έχουμε στον νου μας. Για παράδειγμα, η λέξη «χερούλι» μπορεί να αναφέρεται σε πολύ διαφορετικά μεταξύ τους εξαρτήματα μίας πόρτας ή μίας τσάντας ή ενός φλιτζανιού. Το μόνο κοινό σε όλες αυτές τις διαφορετικές έννοιες είναι ένας κιναισθητικός μηχανισμός χειρισμού των αντίστοιχων αντικειμένων. Τα «χερούλια» αποτελούν εξαρτήματα διαφόρων αντικειμένων από τα οποία μπορούμε να πιάσουμε και να κρατήσουμε ή να μετακινήσουμε τα αντικείμενα αυτά. Αυτό που δίνει εδώ πιο ειδικό νόημα σε κάθε λέξη «χερούλι» είναι το διαφορετικό κιναισθητικό σχήμα που έχουμε στον νου μας κάθε φορά, δηλαδή η διαφορετική προεννοιακή δομή.

Ο μηχανισμός της νόησης (1/3)

...του Ι.Β.Κιουστελίδη... Ο μηχανισμός της νόησης εξακολουθεί να θεωρείται από φιλοσόφους και επιστήμονες ενα από τα μεγαλύτερα μυστήρια και οδηγεί πολλούς ακόμα και στη αναζήτηση άγνωστων ως τώρα φυσικών φαινομένων και μηχανισμών. Εδώ θα παρουσιάσουμε μίαν διαφορετική άποψη: Για την εξήγηση αυτού του μυστηρίου αρκεί να κατανοήσουμε την φύση των ίδιων των εννοιών και ιδιαίτερα να λάβουμε υπόψη τις εξελικτικές διαδικασίες που οδηγούν στον σχηματισμό τους.

Το πρόβλημα «Πώς λειτουργεί η σκέψη;» απασχόλησε ανέκαθεν φιλοσόφους και επιστήμονες αλλά και τους απλούς ανθρώπους, αφού η σκέψη συνοδεύει και συντονίζει κάθε μας δραστηριότητα. Κατά τα τελευταία 50 χρόνια το ερώτημα αυτό έγινε όμως πιο επιτακτικό, γιατί δημιουργήθηκαν οι Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές, που χρησιμοποιούν την Λογική για να καταλήξουν σε συμπεράσματα και δημιουργούν έτσι την εντύπωση ότι ίσως θα ήταν σε θέση να απομιμηθούν την σκέψη. Όμως, παρά τις μεγάλες προόδους που έχει κάνει η επιστήμη, η φύση του μηχανισμού της νόησης φαίνεται ακόμα μυστηριώδης. Αυτό οδηγεί κάποιους τολμηρούς επιστήμονες ακόμα και στην αναζήτηση νέων φυσικών φαινομένων. Εδώ θα υποστηρίξουμε όμως μίαν διαφορετική άποψη. Δεν χρειάζεται η αναζήτηση άγνωστων φυσικών φαινομένων, αλλά αρκεί να κατανοήσουμε την φύση των ίδιων των εννοιών και ιδιαίτερα να λάβουμε υπόψη τις εξελικτικές διεργασίες που οδηγούν στην δημιουργία τους.

Για να αντιληφθούμε τι προσφέρει αυτή η εναλλακτική πρόταση πρέπει όμως πρώτα να ιδούμε σύντομα ποιες είναι οι δυσκολίες τις οποίες αντιμετωπίζουν οι προσπάθειες που έχουν γίνει μέχρι τώρα να κατανοήσουμε και να αναπαραγάγουμε τον μηχανισμό της νόησης.

Οι σημερινές δυσκολίες

Υπάρχουν σήμερα πολλοί επιστημονικοί κλάδοι που ασχολούνται άμεσα με το πώς λειτουργεί η σκέψη. Μερικοί από αυτούς είναι: Γνωστική Ψυχολογία, Αναπτυξιακή Ψυχολογία, Ψυχογλωσσολογία, Νευρολογία, μελέτη Μηχανών Διακριτών Καταστάσεων και μελέτη Νευρωνικών Δικτύων. Παρά την φαινομενική πρόοδο, υπάρχει όμως σήμερα μεταξύ των ειδικών απαισιοδοξία σχετικά με την δυνατότητα άμεσης απάντησης στο ερώτημα «πώς λειτουργεί η σκέψη», όπως μας πληροφορεί ο John Horgan [1]. Ο ίδιος λέει μάλιστα καυστικά: «Σαν ένας μικρός προπέτης, οκτώ χρονών, που παίζει με ένα ραδιόφωνο, οι νοητικοί επιστήμονες διακρίνονται στο να διαλύσουν τον εγκέφαλο, αλλά δεν έχουν καμία ιδέα για το πώς να τον ξανασυναρμολογήσουν».

Σύμφωνα με τον Gerald Fishbach, τον επί κεφαλής του Τμήματος Νευροεπιστήμης του Harvard, παρά το ότι οι νευροεπιστήμονες συνεχίζουν να βρίσκουν νέους τύπους εγκεφαλικών κυττάρων, νευροδιαβιβαστών κτλ., δεν έχουν βρει ακόμα πώς να συνταράξουν όλα αυτά τα ευρήματα σε ένα συνεκτικό πλαίσιο. Παρόμοια, ο νευροεπιστήμονας και Νομπελίστας David Hubel, λέει στο τέλος ενός βιβλίου του: «Αυτή η εκπληκτική τάση χαρακτηριστικών όπως μορφή, χρώμα και κίνηση, να είναι αντικείμενα επεξεργασίας από διαφορετικές δομές στον εγκέφαλο, προκαλεί άμεσα την ερώτηση πώς τελικά συναρμολογείται η πληροφορία, έστω για να αντιληφθούμε μία κόκκινη μπάλα που αναπηδά. Προφανώς κάπου θα πρέπει να συναρμολογείται έστω και στους κινητικούς νευρώνες που εξυπηρετούν την λειτουργία του πιασίματος. Που συναρμολογείται και πώς, δεν έχουμε ιδέα.»

Αυτή η βασική ερώτηση, που μερικές φορές ονομάζεται το πρόβλημα του δεσίματος ή της σύνθεσης (binding problem), είναι μία ερώτηση που βασανίζει όχι μόνο νευροεπιστήμονες, αλλά και γνωστικούς ψυχολόγους (cognitive psychologists), φιλοσόφους και γενικά επιστήμονες όλων των κλάδων, που προσπαθούν να καταλάβουν τον νου σαν μία συλλογή σχετικά διακριτών «λειτουργικών μονάδων» ή «υπολογιστικών μονάδων».

Οδηγούμενοι από αυτήν την αποτυχία των μεθόδων Τεχνητής Ευφυίας που βασίζονται σε κανόνες, επιστήμονες της Ρομποτικής κατασκευάζουν σήμερα ρομπότ που επιδιώκεται να αναπτύξουν μίαν ευφυή συμπεριφορά με το να αλληλεπιδρούν άμεσα με το περιβάλλον. Όμως, ο ίδιος ο Rodney Brooks, διευθυντής του Εργαστηρίου Τεχνητής Ευφυίας του ΜΙΤ, που κατασκευάζει επί μίαν δεκαετία τέτοια ρομπότ, παραδέχεται ότι τα ρομπότ που φτιάχνουν δεν λειτουργούν έστω και σε μικρόν βαθμό τόσο καλά όσο τα βιολογικά συστήματα και πιστεύει ότι παραβλέπεται ακόμα κάποια ζωτική συνιστώσα, μία οργανωτική αρχή, έννοια ή γλώσσα.

Η απογοήτευση από την αποτυχία προσδιορισμού ενός συνεκτικού μοντέλου του μηχανισμού της νόησης έφερε στο προσκήνιο μίαν άλλη κατηγορία επιστημόνων που συχνά είναι Φυσικομαθηματικοί. Αυτοί θεωρούν ότι ο μηχανισμός που ενοποιεί όλες τις επί μέρους λειτουργίες του νου οφείλεται σε άγνωστα ακόμη φυσικά φαινόμενα. Έτσι ο γνωστός φυσικομαθηματικός Roger Penrose θεωρεί ότι η διασύνδεση των διαφόρων νοητικών λειτουργιών, η σύνθεσή τους, οφείλεται σε άγνωστα ακόμη κβαντικά φαινόμενα που εξελίσσονται μέσα στους λεγόμενους μικροσωληνίσκους, μικροσκοπικούς σωλήνες πρωτεΐνης, που βρίσκονται στον πυρήνα όλων των κυττάρων, επομένως και των νευρικών κυττάρων και αποτελούν ένα είδος σκελετού γι' αυτά.

Όμως τίποτα τέτοιο δεν είναι, όπως θα ιδούμε, απαραίτητο. Τα καθιερωμένα μοντέλα οργάνωσης της μακροχρόνιας μνήμης, δηλαδή των μόνιμα εγγεγραμμένων στον νου γνώσεων, συναντούν ανυπέρβλητες δυσκολίες στο να εξηγήσουν πώς λειτουργεί η μνήμη, γιατί παραβλέπουν τις εξελικτικές διαδικασίες δημιουργίας του συστήματος των εννοιών.

Το κεντρικό ερώτημα και μερικές γνωστές θεωρίες οργάνωσης της Μνήμης

Το κεντρικό ερώτημα, που δυσκολεύονται να απαντήσουν ικανοποιητικά αυτές οι θεωρίες, είναι:

Πώς μπορούν να αναλυθούν οι έννοιες σε στοιχειώδεις συνιστώσες;
Ποια είναι τα «άτομα νοήματος» που συνθέτουν όλες τις έννοιες, όπως οι χημικές ενώσεις ατόμων συνθέτουν όλες τις ουσίες;

Τέτοια «άτομα νοήματος» δεν έχουν ακόμα εντοπισθεί παρά τις σκληρές και επίμονες προσπάθειες που έχουν γίνει.

Ένα άλλο ερώτημα που δεν απαντούν αυτές οι θεωρίες είναι:

Η παραβολή του αετού ...

...του Τζέιμς Ε. Κ. Άγκρει... Μια φορά κι έναν καιρό ένας άνθρωπος πήγε στο δάσος κι έψαχνε να βρει κανένα πουλί της προκοπής. Τελικά έπιασε ένα αετόπουλο. Το πήρε στο σπίτι του και το ‘βαλε ανάμεσα στις κότες, στις πάπιες και στα γαλόπουλα, και παρόλο που ήτανε αετόπουλο το τάιζε με το ίδιο φαί που τάιζε και τα’ άλλα πουλιά.

Περάσανε πέντε χρόνια. Μια μέρα τον επισκέφτηκε ένας φυσιοδίφης. Εκεί που σεργιανούσαν στον κήπο του είπε:

«Αυτό το πουλί δεν είναι κοτόπουλο. Αετός είναι».
«Το ξέρω, απάντησε ο ιδιοκτήτης του αετού, αλλά τον έχω εξασκήσει να συμπεριφέρεται σαν κοτόπουλο. Δεν είναι πια αετός. Έγινε κοτόπουλο, παρόλο που οι φτερούγες του από τη μιαν άκρη στην άλλη έχουν μήκος 15 πόδια».
«Όχι, του λέει ο φυσιοδίφης, εξακολουθεί να είναι αετός, έχει την καρδιά ενός αετού και θα τον κάνω να πετάξει στον ουρανό».
«Είναι κοτόπουλο και δε θα πετάξει ποτέ», ξαναλέει ο ιδιοκτήτης του.

Συμφωνήσανε τότε να κάνουν ένα πείραμα. Ο φυσιοδίφης πήρε τον αετό τον σήκωσε ψηλά και του είπε επιτατικά:
«Αετέ, είσαι ένας αετός, ανήκεις στον ουρανό κι όχι σ’ αυτή τη γη. Άνοιξε τα φτερά σου και πέταξε».

Ο αετός γύρισε από δω γύρισε από κει και ύστερα βλέποντας τις κότες που τρώγανε πήδηξε κάτω.

Και ο ιδιοκτήτης:
«Δε σου ‘λεγα πως είναι κοτόπουλο…».
«Όχι, επέμενε ο φυσιοδίφης, είναι αετός. Δωσ’ του ακόμα μια ευκαιρία αύριο».

Έτσι την άλλη μέρα ο φυσιοδίφης πήρε τον αετό στη στέγη του σπιτιού και του είπε:
«Αετέ, είσαι ένας αετός. Άνοιξε τα φτερά σου και πέταξε».

Ο αετός όμως βλέποντας τα κοτόπουλα να τρώνε πήδηξε πάλι κάτω κι άρχισε να τρώει κι αυτός μαζί τους.

Τότε ο ιδιοκτήτης ξανάπε:
«Δε σου το είπα πως είναι κοτόπουλο».
«Όχι, επέμενε ο φυσιοδίφης, είναι ένας αετός κι εξακολουθεί να έχει την καρδιά ενός αετού. Δωσ’ του μόνο μια ευκαιρία ακόμα. Αύριο θα τον κάνω να πετάξει».

Την άλλη μέρα σηκώθηκε νωρίς και πήρε τον αετό έξω από την πόλη, μακριά από τα σπίτια, στα ριζά ενός ψηλού βουνού. Ο ήλιος, που μόλις γεννιότανε, έβαφε χρυσαφιά την κορφή του βουνού κι έκανε όλα τα βράχια να λάμπουνε μέσα σ’ εκείνο τ’ όμορφο πρωινό.

Ο φυσιοδίφης σήκωσε τον αετό και του είπε:
«Αετέ, είσαι ένας αετός, ανήκεις στον ουρανό κι όχι σ’ αυτή τη γη. Άνοιξε τα φτερά σου και πέταξε».

Ο αετός κοίταξε γύρω και τρεμούλιασε, λες κι έμπαινε μέσα του καινούρια ζωή. Δεν πέταξε όμως. Ο φυσιοδίφης τον έκανε τότε να κοιτάξει κατά τον ήλιο. Ξαφνικά άπλωσε τα φτερά του και με μιαν αετήσια κραυγή πέταξε ψηλότερα και ψηλότερα και δεν ξαναγύρισε πια. Έμεινε ένας αετός, παρόλο που θελήσανε να τον υποτάξουνε και να τον κάνουνε κοτόπουλο.

Λαέ μου της Αφρικής, πλαστήκαμε κατ’ εικόναν του Θεού, οι άνθρωποι όμως θέλησαν να μας κάνουν να πιστεύουμε πως είμαστε κοτόπουλα, και το πιστεύουμε ακόμα. Όμως είμαστε αετοί. Απλώστε τα φτερά σας και πετάξτε! Μην ευχαριστιέστε με το φαί που δίνουνε στα κοτόπουλα.

Τζέιμς Ε. Κ. Άγκρει

Τεστ ευφυίας: Το European IQ Test

Αυτή είναι μια εκδοχή του Ευρωπαϊκού IQ τεστ (European IQ Test), που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο πολλά χρόνια σε διάφορες μορφές. Υποτίθεται ότι παρέχει περισσότερη ακρίβεια αποτελέσματος, στην περιοχή 140 - 160 (Cattel κλίμακα - STDEV 24) δηλαδή 127-140 στην κλίμακα Stanford Binet. Το τελικό αποτέλεσμα εμφανίζεται στην Stanford Binet κλίμακα sd16. Το μέγιστο σκορ που μπορεί να επιτευχθεί είναι iq 174 στην κλίμακα cattel (sd=24) ή 149 στην κλίμακα Stanford Binet (sd=16), ποσοστό που αναλογεί στατιστικά σε 1 στους 909.

Έχετε 20 λεπτά για να απαντήσετε σε 33 ερωτήσεις. Ρυθμίστε το ρολόι σας.

Οι ερωτήσεις γίνονται προοδευτικά πιο δύσκολες. Αν για κάποιο λόγο σας δυσκολέψει κάποια ερώτηση παραπάνω, προχωρήστε στην επόμενη και την κοιτάζετε προς το τέλος. Αυτό το τεστ δεν είναι κανονικό iq test. Αν θέλετε να μετρήσετε το δείκτη νοημοσύνης σας, απευθυνθείτε στην Ελληνική Μένσα ή σε ειδικό ψυχολόγο.Η Μένσα (Mensa - www.mensa.org.gr) είναι ένας διεθνής οργανισμός, μια παγκόσμια κοινωνία ανθρώπων στην οποία για να γίνει κάποιος μέλος, πρέπει να έχει Δείκτη Νοημοσύνης (I.Q.) που να τον κατατάσσει στο ανώτερο 2% του ανθρώπινου πληθυσμού. Ήτοι μεγαλύτερο ή ίσο του 148 στην Κλίμακα Cattel (που ισοδυναμεί με το 132 της κλίμακας Stanford-Binet και το 131 της κλίμακας Wechshler). Ιδρύθηκε το 1946 στην Οξφόρδη της Αγγλίας, από τον δικηγόρο Roland Berrill και τον Lancelot Ware, επίσης δικηγόρο και επιστήμονα. Σήμερα υπάρχουν εθνικές οργανώσεις Μένσα σε 45 χώρες σε όλο τον κόσμο, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα και μέλη σε περισσότερες από 100 χώρες του κόσμου. Ο αριθμός των ενεργών μελών υπερβαίνει τις 110.000.


Το τελικό αποτέλεσμα σας κατατάσσει σε κάποια από τις ακόλουθες κατηγορίες (κλίμακας Stanford Binet sd16):

IQ κάτω από 83 IQ μεταξύ 93 και 99 IQ μεταξύ 100 και 106 IQ μεταξύ 107 και 113 IQ μεταξύ 114 και 119 IQ μεταξύ 120 και 126 IQ μεταξύ 127 και 131 IQ μεταξύ 132 και 139 IQ μεταξύ 140 και 143 IQ μεταξύ 144 και 147 IQ πάνω απο 148

Νευροεπιστήμες: Ολοι οι τρόποι να ακονίσουμε το μυαλό μας

[...από Βήμα Science]. Παίξτε ένα μουσικό όργανο, περπατήστε, φάτε φρούτα του δάσους, ανάψτε το γαλάζιο φως και διαλογιστείτε... Αυτά είναι λίγα από όσα μπορείτε να κάνετε για να κρατήσετε τον εγκέφαλό σας σε φόρμα!

Η εκμάθηση ενός μουσικού οργάνου από την παιδική ηλικία μπορεί να ενισχύσει τη φαιά ουσία και τη δομή του εγκεφάλου βελτιώνοντας την επεξεργασία των πληροφοριών και άλλες γνωσιακές λειτουργίες

Εισπνοή, εκπνοή. Εισπνοή, εκπνοή. Μισανοίγω το ένα μάτι. Ολοι οι άλλοι τα έχουν κλειστά. Το ξανακλείνω. Εισπνοή, εκπνοή. Γύρω μου άνθρωποι κάθονται σταυροπόδι και διαλογίζονται. Για κάποιους η διαδικασία είναι πνευματική, για άλλους μια όαση ηρεμίας. Για μένα; Εγώ φτιάχνω έναν καλύτερο εγκέφαλο.

Πριν από λίγους μήνες θα είχα αγοράσει κάποιο ηλεκτρονικό παιχνίδι εκγύμνασης του εγκεφάλου, δυστυχώς, όμως, όπως αποδεικνύεται, είναι μάλλον άχρηστα. Αν και οι επιδόσεις των παικτών βελτιώνονται σε αυτά καθαυτά τα παιχνίδια, αυτό δεν φαίνεται να επεκτείνεται στον πραγματικό κόσμο. Ετσι κι εγώ αναρωτήθηκα αν θα μπορούσα να κάνω κάτι άλλο για να τονώσω τη φαιά ουσία μου.

Ο εγκέφαλός μας προσαρμόζεται διαρκώς στις πληροφορίες από τον κόσμο που μας περιβάλλει. Παρ΄ όλα αυτά, ορισμένες δραστηριότητες έχουν μεγαλύτερο αντίκτυπο από άλλες. Τα τελευταία χρόνια οι ερευνητές διερευνούν πώς οι εξωτερικές επιρροές, από τη μουσική ως τον διαλογισμό, μπορούν να τον αλλάξουν ή να τον ενισχύσουν.

Η μουσική οξύνει το πνεύμα!

Μία από τις πλέον ελπιδοφόρες είναι η μουσική- και αυτό όχι μέσω της περίφημης αλλά αμφιλεγόμενης «επίδρασης Μότσαρτ», σύμφωνα με την οποία απλώς το να ακούει κάποιος κλασική μουσική υποτίθεται ότι βελτιώνει τις επιδόσεις του εγκεφάλου. Το να μάθει κανείς να παίζει ένα μουσικό όργανο επιφέρει δραματικές εγκεφαλικές αλλαγές οι οποίες όχι μόνο βελτιώνουν τις μουσικές δεξιότητες αλλά επεκτείνονται και σε άλλες γνωσιακές λειτουργίες όπως η γλώσσα, η μνήμη, η προσοχή, ο δείκτης νοημοσύνης, ακόμη και η ταύτιση. Μήπως να ξεσκονίσω την τρομπέτα μου και να αρχίσω την εξάσκηση;

Η μουσική εκπαίδευση, ιδιαίτερα σε νεαρή ηλικία, φαίνεται ότι αλλάζει σημαντικά τη δομή του εγκεφάλου. Για παράδειγμα, ύστερα από 15 μήνες μαθημάτων πιάνου μικρά παιδιά παρουσίασαν περισσότερο ανεπτυγμένες ακουστικές και κινητικές περιοχές από ό,τι οι μη εκπαιδευμένοι συνομήλικοί τους. Οι συγκεκριμένες περιοχές εμφανίζονται πολύ δραστήριες όταν κάποιος παίζει ένα μουσικό όργανο.

Οι επαγγελματίες μουσικοί έχουν αυξημένο όγκο φαιάς ουσίας- η οποία διαβιβάζει τις πληροφορίες μέσα στον εγκέφαλο- σε περιοχές οι οποίες σχετίζονται με τον κινητικό έλεγχο και την ακουστική και οπτικο-χωρική επεξεργασία. Οι μουσικοί που άρχισαν να εκπαιδεύονται πριν από τα επτά έχουν επίσης παχύτερο μεσολόβιο- το σώμα νευρικών ινών που διοχετεύει πληροφορίες ανάμεσα στα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου.

Αυτές οι δομικές μεταβολές έχει αποδειχθεί ότι αντιστοιχούν με την ανάπτυξη της μουσικής δεξιότητας. Μπορεί όμως η μουσική να υπερβεί τον τομέα της και να βελτιώσει άλλες πλευρές των γνωσιακών λειτουργιών;

Η πρώτη, διστακτική, απάντηση είναι ναι. Οι μουσικά εκπαιδευμένοι άνθρωποι έχουν καλύτερες επιδόσεις στα τεστ ακουστικής μνήμης- της ικανότητας να θυμάται κανείς καταλόγους προφορικών λέξεων, για παράδειγμα - και ακουστικής προσοχής. Τα μουσικά εκπαιδευμένα παιδιά διαθέτουν μεγαλύτερο λεξιλόγιο και υψηλότερη αναγνωστική ικανότητα από τα μη εκπαιδευμένα. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις ότι η μουσική εκπαίδευση σε μικρή ηλικία αυξάνει τον δείκτη νοημοσύνης. 

Η αξία της πλαστικότητας

Ο Πάτρικ Ράγκερτ του Πανεπιστημίου Μπόχουμ της Γερμανίας και οι συνάδελφοί του έχουν μια ιδέα σχετικά με το γιατί. Διαπίστωσαν ότι οι επαγγελματίες πιανίστες ήταν πολύ καλύτεροι από ό,τι οι μη μουσικοί σε ένα βασικό τεστ χωρικής οξύτητας- της ικανότητας να ξεχωρίζουν δύο σημεία που βρίσκονται πολύ κοντά μεταξύ τους. Πιο σημαντικό, βελτιώνονταν πιο γρήγορα με την εξάσκηση. Αυτό υποδηλώνει ότι ο εγκέφαλος των εκπαιδευμένων μουσικών είναι πιο πλαστικός, δηλώνει ο κ. Ράγκερτ, υπονοώντας ότι το να μάθετε να παίζετε ένα μουσικό όργανο μπορεί να ενισχύσει την ικανότητά σας να αποκτήσετε άλλες δεξιότητες.

Αυτό ίσως να επεκτείνεται και στις γλώσσες. Οι εκπαιδευμένοι μουσικοί είναι καλύτεροι στο να ξεχωρίζουν τις μεταβολές του τόνου σε επινοημένες λέξεις παρόμοιες με αυτές των κινεζικών των Μανδαρίνων, μιας «τονικής» γλώσσας όπου τέτοιες μεταβολές μπορούν να αλλάξουν το νόημα μιας λέξης. Αυτό αποτελεί ένδειξη ότι είναι καλύτερα εφοδιασμένοι για την εκμάθηση νέων γλωσσών. Επίσης έχει αποδειχθεί ότι η μουσική εκπαίδευση ενισχύει την ταύτιση επειδή βελτιώνει την ικανότητά μας να αναγνωρίζουμε τις λεπτές συναισθηματικές αποχρώσεις στον λόγο. Μεγάλο μέρος των ερευνών αυτών έχει γίνει σε παιδιά ή επαγγελματίες μουσικούς οι οποίοι άρχισαν να εκπαιδεύονται σε πολύ νεαρή ηλικία. Είναι γνωστό ότι ο εγκέφαλος στο στάδιο της ανάπτυξης είναι πιο προσαρμοστικός από ό,τι στους ενηλίκους- για τη μουσική φαίνεται ότι υπάρχει μια ευαίσθητη περίοδος γύρω στην ηλικία των επτά ετών. Θα μπορούσε το ίδιο είδος εκπαίδευσης να έχει κάποια επίδραση σε μένα; «Οσοι ξεκινούν τη μουσική εκπαίδευση νωρίς βλέπουν μεγαλύτερες βελτιώσεις» λέει η Ντέινα Στρέιτ, η οποία εργάζεται στις μουσικές γνωσιακές λειτουργίες στο Πανεπιστήμιο Νorthwestern των Ηνωμένων Πολιτειών. «Ολα τα σημάδια δείχνουν όμως ότι η μουσική εκπαίδευση είναι ισχυρή σε οποιοδήποτε στάδιο της ζωής».

Τα όνειρα διώχνουν τις επώδυνες αναμνήσεις

Τα όνειρα διώχνουν τις επώδυνες αναμνήσεις: Μειώνουν τη δραστηριότητα στην αμυγδαλή του εγκεφάλου που συνδέεται με το συναίσθημα. Τα όνειρα δρουν ψυχοθεραπευτικά καθώς μπορούν να «απαλύνουν» τις επώδυνες αναμνήσεις, σύμφωνα με νέα μελέτη ειδικών του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ που δημοσιεύεται στο επιστημονικό περιοδικό «Current Biology».

Φως στα μυστικά του ύπνου

Οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν τη μέθοδο της μαγνητικής τομογραφίας προκειμένου να ρίξουν περισσότερο φως στον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος επεξεργάζεται τις αναμνήσεις δυσάρεστων ή τραυματικών γεγονότων κατά τη διάρκεια του ύπνου.

Έδειξαν σε 35 εθελοντές 150 εικόνες που είχαν ως στόχο να προκαλέσουν έντονα και επώδυνα συναισθήματα. Στη συνέχεια επέτρεψαν στους μισούς από τους εθελοντές να κοιμηθούν τη νύχτα ενώ στους υπόλοιπους όχι. Μετά από κάποιες ώρες επανέλαβαν τη διαδικασία με τις εικόνες ενώ οι εθελοντές υποβάλλονταν σε μαγνητική τομογραφία προκειμένου να καταγραφεί η ροή του αίματος στον εγκέφαλό τους.

Λιγότερο συναίσθημα, περισσότερη λογική

Όπως προέκυψε, τα άτομα που αφέθηκαν στην αγκαλιά του Μορφέα εμφάνισαν, όταν ξύπνησαν, μικρότερη δραστηριότητα στην αμυγδαλή του εγκεφάλου η οποία συνδέεται με τα συναισθήματα και αυξημένη δραστηριότητα στον προμετωπιαίο φλοιό που εμπλέκεται στη λογική σκέψη. Αντιθέτως τα άτομα που είχαν στερηθεί τον ύπνο είχαν πολύ πιο έντονη συναισθηματική απόκριση στη θέα των εικόνων για δεύτερη φορά. Σύμφωνα με τους επιστήμονες που διεξήγαγαν τη μελέτη, αυτή δείχνει τη σύνδεση μεταξύ ονείρων και μνήμης. Συγκεκριμένα οι ερευνητές πιστεύουν ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου REM – πρόκειται για τη φάση του ύπνου κατά την οποία ονειρευόμαστε και η οποία αντιστοιχεί στο 20% του συνολικού νυχτερινού ύπνου – προκαλούνται χημικές αλλαγές στον εγκέφαλο οι οποίες θέτουν υπό έλεγχο τα συναισθήματα.

Μείωση νορεπινεφρίνης

Όπως ανέφερε ο επικεφαλής της μελέτης δρ Μάθιου Γουόκερ «γνωρίζουμε ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου REM παρουσιάζεται έντονη μείωση της νορεπινεφρίνης, ενός χημικού του εγκεφάλου που συνδέεται με το στρες. Τη νύχτα ενώ κοιμόμαστε γίνεται καινούργια επεξεργασία των συναισθηματικών εμπειριών σε αυτό το ασφαλές περιβάλλον από νευροχημική άποψη το οποίο παρέχει η χαμηλή νορεπινεφρίνη. Ετσι ξυπνάμε την επόμενη ημέρα και νιώθουμε καλύτερα σχετικά με τις έντονα συναισθηματικά εμπειρίες. Αισθανόμαστε ότι μπορούμε να αντεπεξέλθουμε». Οι ερευνητές σημειώνουν ότι τα νέα ευρήματά τους μπορούν να βοηθήσουν άτομα με διαταραχή μετατραυματικού στρες (post-traumatic stress disorder, PTSD), τα οποία βιώνουν πολύ έντονες και τραυματικές εμπειρίες κάποια στιγμή στη ζωή τους τις οποίες δεν μπορούν να ξεπεράσουν μακροπρόθεσμα. Ισως λοιπόν τα μυστικά του ύπνου REM μπορέσουν να «ξεκλειδώσουν» τα συναισθήματα των ατόμων με τη διαταραχή.

Σωματική άσκηση για καλό ύπνο

«Κλειδί» για καλό νυχτερινό ύπνο φαίνεται ότι αποτελεί η σωματική άσκηση, σύμφωνα με ειδικούς του Πολιτειακού Πανεπιστημίου του Ορεγκον. Οι ερευνητές μελέτησαν περισσότερους από 2.600 άνδρες και γυναίκες ηλικίας 18-85 ετών και ανακάλυψαν ότι όσοι εξ αυτών ασκούνταν μέσα στην εβδομάδα επί συνολικά δυόμισι ώρες κοιμούνταν πολύ καλύτερα τη νύχτα και αισθάνονταν πολύ πιο «φρέσκοι» το πρωί. Συγκεκριμένα οι επιστήμονες είδαν, όπως ανέφεραν στο επιστημονικό περιοδικό «Mental Health and Physical Activity», ότι 150 λεπτά μέτριας ως έντονης άσκησης εβδομαδιαίως αύξαναν κατά 65% την ποιότητα του ύπνου ενώ παράλληλα χάριζαν πολύ περισσότερη εγρήγορση και παραγωγικότητα κατά τις πρωινές ώρες.

Η επανάσταση είναι για τους πολλούς, η ανάσταση είναι για τον έναν [Τολστόι ]

Η ανάσταση, και ως λέξη, ακούγεται πολύ βαριά στη σύγχρονη εποχή, εκτός του ότι παραπέμπει στο φινάλε μιας θρησκευτικής πίστης, η οποία, όπως όλες, πήρε και αυτή το δικό της μερίδιο της αμφισβήτησης. Και ναι μεν η επανάσταση αφορά πλέον χώρες του Τρίτου Κόσμου, όμως στη διαδικασία της ανάστασης μπορεί να μπει οποιοσδήποτε, σύμφωνα με την άποψη του συγγραφέα. (Μια μορφή αναστάσεως μπορεί να είναι αυτό που λέμε σήμερα αποτοξίνωση, όχι από ουσίες, αλλά από έναν τρόπο ζωής και μια κατάσταση ψυχής.) Είναι εντυπωσιακό το πώς τα επιχειρήματα του Τολστόι άντεξαν στον χρόνο και μοιάζουν σήμερα τόσο επίκαιρα. Χρειάστηκε να γίνει ένα τεράστιο άλμα στο βιοτικό επίπεδο του σύγχρονου κόσμου, για να τα βρει μπροστά του. «Η οικοδομή -σημειώνει κάπου ο συγγραφέας- ήταν πραγματικά τεράστια...

Την ώρα που υπάρχουν παιδιά που αργοπεθαίνουν από υποσιτισμό, χτίζονται τέτοια ανόητα και άχρηστα σπίτια, για κάποιον ανόητο και άχρηστο άνθρωπο...». Ενας τέτοιος άνθρωπος έγινε και ο ήρωας του έργου, όταν, όπως λέει χαρακτηριστικά, έπαψε να πιστεύει στον εαυτό του, κι άρχισε να πιστεύει στους άλλους. Πιστεύοντας στον εαυτό του, έπρεπε να λύσει το κάθε πρόβλημα, τις περισσότερες φορές αντίθετα με το εγώ του. Πιστεύοντας στον εαυτό του, υπέκειτο πάντα τα σχόλια και τις επικρίσεις των άλλων. Που σημαίνει πως η πορεία προς την ανάσταση είναι μια πορεία εντελώς μοναχική. Είναι ένα σημείο μηδέν, όπου μπορεί να φτάσει κανείς μέσα από μια προσωπική εμπειρία, η οποία, στο συγκεκριμένο έργο, έχει ως αφετηρία της τον έρωτα, και ένα πρόσωπο που, εν αγνοία του, δείχνει τον δρόμο (καμιά φορά εγκαίρως, καμιά φορά, δυστυχώς, λίγο αργά). Στην περίπτωση του Τολστόι η πραγματικότητα φωνάζει κάθε στιγμή. Ο «λαός αργοσβήνει» - γράφει. «Η υπέρμετρη εργασία των γυναικών... Η πείνα για τους γέρους»... γίνονται φορτία συσβάσταχτα για τον ήρωα, που κάποτε τα θωρούσε αναπόφευκτα στοιχεία της καθημερινότητας, τότε που μετατράπηκε, χωρίς να το καταλάβει, σ' έναν «διεφθαρμένο, λεπταίσθητο εγωιστή». Γιατί ο δρόμος προς την ανάσταση, κατά τον Τολστόι, ξεκινάει από την αγνότητα και επιστρέφει σ' αυτήν, αφού περάσει μέσα από τη διαφθορά και την αλλοτρίωση. Είναι σαφέστατα θρησκευτικό το έργο του Τολστόι, όπως ήταν και η ζωή του ίδιου. Αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να διατυπώσει μια τελική άποψη, ακραία όσο και πολύ απλή: «Ο πολλαπλασιασμός του ανθρώπινου γένους είναι μονάχα η κατώτερη λειτουργία του ανθρώπου. Η ανώτατη είναι η εξυπηρέτηση κάθε ζωντανού όντος...». [2]

[1] Στο επικό τούτο μυθιστόρημα του Τολστόϊ παρακολουθούμε την πορεία της πνευματικής εξέλιξης του γαιοκτήμονα Νεχλιούντοφ από την ανωριμότητα που χαρακτήριζε την πρόσφατη ζωή του στην πνευματική ενηλικίωση του που επιτυγχάνεται μέσω της συναναστροφής του με ανθρώπους, καταστάσεις και ιδέες τις οποίες γνώρισε από κοντά, συμμετέχοντας στα πάθη των κατατρεγμένων συνανθρώπων, ανακαλύπτοντας το νόημα της ύπαρξης μέσα από τις ευαγγελικές διδαχές.

Όλα ξεκίνησαν από την συμμετοχή του Νεχλιούντοφ σε ένα δικαστήριο ενόρκων. Εκεί θα κληθεί να δικάσει την όμορφη πόρνη Μάσλοβα που στα νιάτα του είχε ερωτευτεί όταν εκείνη ζούσε ως καμαριέρα μαζί με τις θείες του στο καλοκαιρινό του κτήμα. Συνεπαρμένος από την ομορφιά της νεαρής Κατιούσιας θα την ερωτευτεί, ωστόσο ο διάβολος με την μορφή της σαρκικής μίξης θα τον κυριεύσει και έτσι θα γίνει το κακό σημαδεύοντας αμφότερες τις ζωές τους. Για τον Νεχλιούντοφ της ανωριμότητας «η γυναίκα είναι ένα από τα καλύτερα μέσα απόλαυσης».

Ο Τολστόϊ περιγράφει με λεπτομέρειες την ψυχολογική αλλοίωση του βασικού του χαρακτήρα, επιμένει στην μετάλλαξη του από πνευματικό άνθρωπο σε άνθρωπο-κτήνος που δεν ορρωδεί πουθενά. Περιγράφει με ενάργεια που θυμίζει ασκητικά κείμενα την επίθεση των λογισμών (¨οι άσχημες σκέψεις γεννούν όλες τις άσχημες πράξεις») που γέννησαν το αφύσικο πάθος: «το βράδυ ήταν συνέχεια ανήσυχος, άλλοτε πήγαινε στις θείες του, άλλοτε τις άφηνε και γύριζε στο δωμάτιο του και στη βεράντα με μια και μοναδική σκέψη: πώς να την ξεμονάχιαζε».Αυτός ήταν ο Νεχλιούντοφ της πρώιμης εποχής της ανωριμότητας. Μετέχοντας στο δικαστήριο που θα κρίνει την ενοχή ή μη της Κατιούσα σε έναν αμφιλεγόμενο φόνο ενός πελάτη της στον οίκο ανοχής που δούλευε, ο Νεχλιούντοφ θα έρθει αντιμέτωπος με την αληθινή κοινωνία της εποχής και το διαβρωτικό όσο και απάνθρωπο δικανικό σύστημα.

Η καταδίκη της Κατιούσα είναι αποτέλεσμα κακής εκτίμησης εκ μέρους των ενόρκων, ένα γραφειοκρατικό σφάλμα, μια αβλεψία που ουδείς θεώρησε χρήσιμο να επισημάνει στους ενόρκους. Κατάληξη του σφάλματος αυτού είναι η καταδίκη της Κατιούσα στα κάτεργα της Σιβηρίας- ήδη, ο φθαρτός κόσμος του Νεχλιούντοφ αρχίζει να καταρρέει. Δικαίωμα στη μετάνοια έχει κάθε άνθρωπος και ο Θεός παρέχει άφθονες ευκαιρίες σε κάθε αμαρτωλό και αστοχούντα για να μετανοήσει: «παρακαλούσε τον Θεό να τον βοηθήσει, να ενθρονιστεί μέσα του και να τον εξαγνίσει….ο Θεός που ζούσε μέσα του ξύπνησε στη συνείδηση του. Ένιωσε τον εαυτό του ένα με τον Θεό κι έτσι ένιωσε όχι μόνο ελεύθερος, σφριγηλός και χαρούμενος, αλλά ένιωσε και την δύναμη του καλού».Από δω και στο εξής την ζωή του Νεχλιούντοφ την προσδιορίζει ο μετανοών βίος. Συντελείται μέσα του κοσμοϊστορική αλλαγή, ο νους του φωτίζεται από την υπερφυσική χάρη. Επιθυμεί να ζήσει την ολοκληρωτική μετάνοια προσφέροντας στην κοινωνία των απόκληρων όσα μπορεί από το χέρι. Από άτομο γίνεται πρόσωπο. Η μετάνοια του αποκτά κοινωνικά χαρακτηριστικά, γίνεται κριτής των κακώς κειμένων της ρωσικής κοινωνίας της εποχής του, των σάπιων θεσμών που εξευτελίζουν τον άνθρωπο.

Ο μετανοών Νεχλιούντοφ γίνεται διαπρύσιος κήρυκας της ηθικής. Αλλάζει όχι μόνο εσωτερικά αλλά και εξωτερικά, επιθυμεί να πουλήσει τα υπάρχοντα του, να πάψει να είναι γαιοκτήμονας που εκμεταλλεύεται τους φτωχούς χωρικούς, αλλά στην προσπάθεια του αυτή συναντά το παράδοξο: οι κινήσεις του αυτές κρίνονται με επιφύλαξη από τους εργάτες της γης που δεν πιστεύουν, δεν είναι δυνατό να πιστέψουν, πως κάποιος τόσο πλούσιος εγκαταλείπει την ατομική ιδιοκτησία της γης του. Αυτό το γεγονός αλλά και η επιφύλαξη, αν όχι εχθρότητα, που συναντά από την Κατιούσα στην επιθυμία του να την παντρευτεί προκειμένου να επανορθώσει αποδεικνύουν πως η μετάνοια ως κοινωνικό γεγονός είναι εξαιρετικά δύσκολο κατόρθωμα.Στην πορεία της μετανοίας του ο Νεχλιούντοφ θα συναντηθεί με πλήθος ανθρώπων.

Ο Τολστόϊ απεικονίζει δεσμοφύλακες, κρατικούς λειτουργούς, ολόκληρο το θεσμικό κατεστημένο της εποχής του ανελέητα. Όλοι τους είναι υπηρέτες ενός συστήματος που καταπιέζει τον συνάνθρωπο τους διότι απουσιάζει η αγάπη. Κριτήριο και νόμος αυτού του συστήματος είναι ο φόβος και η εξουσία, ενώ η αγάπη και η συμπόνοια έχουν εκλείψει: «όλα προέρχονται από το γεγονός ότι οι άνθρωποι αυτοί αναγνωρίζουν σα νόμο κείνο που δεν είναι νόμος, και δεν αναγνωρίζουν σα νόμο κείνο που είναι ο αιώνιος, ο αμετάβλητος, ανεξάλειπτος νόμος, γραμμένος από τον ίδιο τον Θεό στις καρδιές των ανθρώπων». Στο κάτεργο όπου θα πάει για να βοηθήσει τους κατατρεγμένους του συστήματος, ο Νεχλιούντοφ θα συναντήσει ανθρώπους που τάχθηκαν εθελούσια, ωθούμενοι είτε από σοσιαλιστικές είτε από αναρχικές ιδέες στην ανατροπή της υφιστάμενης τάξης πραγμάτων, άλλοι όντως κινούμενοι από αγνά ιδανικά και άλλοι από καθαρή ματαιοδοξία ή φιλαυτία ή μηδενισμό. Είναι εντυπωσιακές οι σελίδες του τρίτου μέρους του έργου όπου παρουσιάζει ο Τολστόϊ αυτήν την ιδιότυπη κοινωνία των φυλακισμένων επαναστατών. Πολιτικοί και ποινικοί κρατούμενοι συνιστούν μια κοινωνία αντιθέσεων, αντιφάσεων, παθών, ηρωικών μορφών.Το τέλος του μυθιστορήματος διαπνέεται από το πνεύμα του Ευαγγελίου. Ο Τολστόϊ δωρίζει την παρακαταθήκη του στις ερχόμενες γενιές θεωρώντας την Επί του Όρους Ομιλία ως τον άξονα επί του οποίου οφείλουν να προσδιορίζονται οι ανθρώπινες και οι κοινωνικές σχέσεις.

Ο λόγος του Χριστού, για τον Τολστόϊ, είναι τόσο οξύς και κατηγορηματικός που γκρεμίζει όλες τις ανθρώπινες ευαρέσκειες και συνιστά επαναστατική ομολογία αποτυχίας κάθε ανθρώπινης προσπάθειας που τελείται δίχως την παρουσία του θεϊκού πνεύματος: «διεφθαρμένοι άνθρωποι ήθελαν να διορθώσουν άλλους διεφθαρμένους….και είναι φανερό πως δεν είναι στο χέρι ενός ανθρώπου να διορθώνει έναν άλλο άνθρωπο». Η Βασιλεία του Θεού επί της γης: αυτό είναι το πνεύμα με το οποίο επιθυμεί να ερμηνεύσει τα λόγια του Χριστού ο Τολστόϊ. Να πράττουν όλοι οι άνθρωποι κατά τις ευαγγελικές διδαχές προκειμένου να έλθει η Βασιλεία του Θεού στον κόσμο.Αυτό, λέει τώρα ο Νεχλιούντοφ, είναι το έργο της ζωής μου.

Το ζητούμενο ωστόσο είναι, και ο μέγας πειρασμός συνάμα, να μην επιθυμήσουμε την Βασιλεία του Θεού στη γη προτού διορθώσουμε τον εαυτό μας, διαφορετικά οδηγούμαστε στον «Μέγα Ιεροεξεταστή» του άλλου μεγάλου Ρώσου λογοτέχνη Ντοστογέφσκυ και εξομοιούμαστε με όσους διεφθαρμένους καταδίκαζε στο βιβλίο του ο Τολστόϊ. [1]

Ο θυμός και η απεμπόληση του

Από τα έξι βασικά συναισθήματα: η ευτυχία, ο θυμός, η θλίψη, ο φόβος, η αηδία και η έκπληξη, ο θυμός είναι αυτή η διάθεση που ελέγχεται χειρότερα από τους ανθρώπους.

Ο θυμός είναι το πιο σαγηνευτικό από τα αρνητικά συναισθήματα. Ο αυτό-δίκαιος εσωτερικός μονόλογος που το προωθεί γεμίζει τον νου με τα πιο πειστικά επιχειρήματα για το ξέσπασμα της οργής. Ο ειρμός των σκέψεων (train of thought) που τροφοδοτεί τον θυμό είναι επίσης και ενδεχομένως το κλειδί σε ένα από τους καλύτερους τρόπους αποφόρτισης του θυμού: το να υποσκάπτουμε τις πεποιθήσεις που τροφοδοτούν από την αρχή τον θυμό. Όσο περισσότερο σκεφτούμε τι μας θύμωσε, τόσο περισσότεροι 'καλοί λόγοι' και αυτό-δικαιώσεις μπορούμε να εφευρίσκουμε για να είμαστε θυμωμένοι. Το να μελαγχολούμε, δηλ. να καθόμαστε, να σκεφτόμαστε, να στεναχωριόμαστε και να λυπούμαστε τους εαυτούς μας τροφοδοτεί τις φλόγες του θυμού. Ανακατασκευάζοντας μια κατάσταση πιο θετικά, είναι ένας από τους καλύτερους τρόπους να αποφορτίζουμε τον θυμό.

Υπάρχει μια καθολική (για όλους μας) πρόκληση από τον θυμό: η αίσθηση πως διακινδυνεύουμε. Δεν είναι σημάδι κινδύνου μόνο κάποια κατ' εξοχήν σωματική απειλή, αλλά επίσης όπως είναι στις πλείστες περιπτώσεις, η συμβολική απειλή στην αυτό-εκτίμηση ή στην αξιοπρέπεια. Το να μας αδικούν, ή να μας φέρονται με αγένεια, το να μας προσβάλουν ή να μας μειώνουν, ακόμα και ο εκνευρισμός που μας πιάνει όταν μας εμποδίζουν στο να επιδιώκουμε ένα στόχο. Αυτές οι αντιλήψεις λειτουργούν σαν σκανδάλη για μια λιμβική (Limbic) ορμή (από το λιμβικό μέρος του εγκεφάλου) που έχει δύο επιδράσεις στον εγκέφαλο. Δεν θα μπω στις περίπλοκες λεπτομέρειες των λειτουργιών του εγκεφάλου, αλλά γενικά, το γενικευμένο αδρεναλίνο-κορτικό (του νευρικού μας συστήματος) ερεθισμός μπορεί να διαρκέσει για ώρες, ακόμα και μέρες, κρατώντας έτσι το συναισθηματικό νου σε ειδική ετοιμότητα για οποιαδήποτε πρόκληση. Έτσι, γίνεται σαν θεμέλιο πάνω στο οποίο μεταγενέστερες αντιδράσεις μπορούν να δημιουργηθούν με ιδιαίτερη γρηγοράδα. Αυτή η ευαίσθητη σκανδάλη που δημιουργεί το αδρεναλίνο-κορτικό (του νευρικού μας συστήματος) ξύπνημα, εξηγεί το γεγονός γιατί οι άνθρωποι είναι τόσο πιο πολύ υποκείμενοι (έχουν την αυξημένη τάση) στο θυμό ακόμα και αν έχουν προκληθεί η εκνευριστεί από κάτι άλλο.

Οποιοδήποτε άγχος μπορεί να δημιουργεί αυτή την αδρεναλίνιο-κορτική έγερση, χαμηλώνοντας έτσι το κατώφλι για το τι προκαλεί τον θυμό. Έτσι, κάποιος ο οποίος είχε δύσκολη μέρα στη δουλειά, είναι ειδικά ευάλωτος στο να οργιστεί αργότερα όταν πάει σπίτι από κάτι - για παράδειγμα τα παιδιά να είναι θορυβώδεις ή να κάνουν ακαταστασίες στο σπίτι - που υπό κανονικές συνθήκες αυτές οι αιτίες δεν θα ήταν τόσο δυνατές για να προκαλέσουν μία συναισθηματική κατάληψη (την οργή).

Όταν το σώμα είναι σε μία κατάσταση νευρικότητας και κάτι προκαλεί μία συναισθηματική κατάληψη, τότε το επακόλουθο συναίσθημα είτε ο θυμός είτε η αγωνία, είναι ειδικά μεγάλης έντασης. Αυτή η δυναμική συμβαίνει όταν κάποιος γίνεται οργισμένος. Ο κλιμακωμένος θυμός είναι μια σειρά από προκλήσεις οι οποίες η κάθε μια προκαλεί μία ερεθιστική αντίδραση που διαλύεται αργά. Σε αυτή τη σειρά κάθε επιτυχημένη προκλητική σκέψη θυμού γίνεται αιτία για μία ορμήκατεχολαμινών(catecholamines) [Τα catecholamines (κατεχολαμινών) είναι ορμόνες που ελευθερώνονται κατά τη διάρκεια εθισμού του άγχους. Η αδρεναλίνη και η κορτιζόνη είναι δύο παραδείγματα.] που οδηγούνται από το αμύγδαλο, η κάθε ορμή κτίζοντας πάνω στην ορμονική φόρα από των κατεχολαμινών που προηγήθηκαν έτσι αυξάνοντας τη σωματική έγερση. Μία σκέψη που έρχεται μεταγενέστερα σε αυτή την κλιμακωμένη σειρά, πυροδοτεί μια πιο μεγάλης έντασης θυμού παρά μία σκέψη που έρχεται στην αρχή αυτής της κλιμακωμένης σειράς. Ο θυμός κτίζει πάνω στον θυμό. Ο συναισθηματικός εγκέφαλος θερμαίνεται. Σε αυτό το σημείο η οργή, ανεμπόδιστη από τη λογική, εύκολα ξεσπά σε βία.

Τώρα, για εσάς που είστε θυμώδης τύποι και εχθρικοί δώστε προσοχή: Είναι γνωστό εδώ και πολλά χρόνια τώρα πως τα αρνητικά συναισθήματα - ειδικά ο θυμός και η εχθρικότητα - αυξάνουν το ρίσκο για καρδιακές παθήσεις. Κατ' ακρίβεια η συντηρούμενη εχθρικότητα με ξεσπάσματα θυμού συμβάλει πιο δυνατά στον θάνατο από καρδιακές παθήσεις παρά άλλους γνωστούς παράγοντες συμπεριλαμβανομένου του καπνίσματος, ψηλή πίεση και ψηλά ποσοστά χοληστερόλης.

Το να μάθουμε να αποφορτίζουμε τον θυμό και να τον αποκλιμακώνουμε είναι μια συναισθηματική δεξιοτεχνία που πρέπει να μαθευτεί για να ενισχύσουμε το ψυχολογικό ευ-ζην μας, τις διαπροσωπικές μας σχέσεις, το να νιώσουμε καλύτερα για τους εαυτούς μας, και βέβαια, να προστατεύσουμε την υγεία μας.

Ένας τρόπος για την εκτόνωση του θυμού είναι να αδράξουμε και να αμφισβητήσουμε τις σκέψεις που πυροδοτούν τα κύματα του θυμού, αφού, είναι η αρχική αξιολόγηση της αλληλεπίδρασης που επιβεβαιώνει και ενθαρρύνει την πρώτη έκρηξη της οργής, και οι επακόλουθες επανεκτιμήσεις, που ρίχνουν λάδι στη φωτιά. Ο χρονισμός έχει σημασία: όσο πιο ενωρίτερα στον κύκλο του θυμoύ τόσο πιο αποτελεσματικά. Πράγματι, ο θυμός μπορεί να βραχυκυκλωθεί εντελώς αν οι μετριαστικές (δηλαδή επεξηγηματικές) πληροφορίες έρθουν πριν δράσουμε πάνω στο θυμό.

Το πρακτικό πρόβληµα της κατηγοριοποίησης [γνωστική ψυχολογία]

Το πρόβληµα της κατηγοριοποίησης:

-Η θεωρητική πτυχή του προβλήµατος:

Τι είναι µία κατηγορία;

Γνωστικά αντικείµενα τα οποία τα αντιµετωπίζουµε ως µία οµάδα.

∆ηλαδή, υπό κάποιες συνθήκες δεν µας ενδιαφέρει να αναφερθούµε σε αυτά βάσει των συγκεκριµένων χαρακτηριστικών τους, αλλά µέσω της κατηγορίας τους.

-ποδήλατο

-δηµοκρατία

-τρέχω

-ρήµα

-κούραση

-το µολύβι µου

Όλα τα παραπάνω είναι ταµπέλες που χρησιµοποιούµε για να αναφερθούµε σε µία οµάδα αντικειµένων και όχι σε επί µέρους γνωστικές εµπειρίες / γνωστικά αντικείµενα.

Μία κατηγορία αναφέρεται εξ ίσου σε έννοιες, σε αντικείµενα, σε καταστάσεις, κτλ.

Το θεωρητικό πρόβληµα της κατηγοριοποίησης:

Ας θεωρήσουµε ένα σύνολο γεωµετρικών αντικειµένων.

Και ας υποθέσουµε ότι για κάποιο λόγο πιστεύουµε ότι αυτά τα αντικείµενα αποτελούν

µία κατηγορία.

Αυτό σηµαίνει ότι µε κάποιο τρόπο πιστεύουµε ότι αυτά τα αντικείµενα έχουν µεταξύ τους κάποιες ιδιότητες που προσδίδουν συνοχή στην οµάδα.

Βλέποντας ένα καινούριο αντικείµενο, είµαστε σε θέση να προσδιορίσουµε το αν ανήκει σε αυτή την κατηγορία ή όχι;

Κάποιοι από σας θα θεωρήσουν ότι αυτό το αντικείµενο ανήκει στην κατηγορία µε τα αρχικά αντικείµενα και κάποιοι όχι.

Πώς µπορούµε να κρίνουµε αν αυτή η θεώρηση βασίζεται σε κάποια ενδιαφέρουσα γνωστική διεργασία ή όχι;

Ας λάβουµε υπόψη µας δύο ακραίες περιπτώσεις:

--Στην πρώτη περίπτωση όλοι κατατάσσετε το αντικείµενο µε τον ίδιο τρόπο.

--Στη δεύτερη περίπτωση οι µισοί ακριβώς το κατατάσσετε µε ένα τρόπο και οι άλλοι

µισοί µε τον αντίθετο.

Προφανώς η πρώτη περίπτωση είναι η πιο ενδιαφέρουσα επιστηµονικά.

Το βασικό πρόβληµα της έρευνας στην ψυχολογία:

Κάθε άνθρωπος είναι εντυπωσιακά διαφορετικός από κάθε άλλο.

∆ιαφορές µπορεί να προέρχονται από εν γένει διαφορές στην ικανότητα.

Π.χ., κάποιοι από µας έχουν καλύτερη µνήµη, ή πιο γρήγορη σκέψη, ή είναι ικανοί και κάνουν πιο ενδιαφέρουσες αναλογίες (σηµείωση ότι οι περισσότερες από αυτού του είδους τις διαφορές δεν είναι επιστηµονικά προσδιορισµένες).

Προφανώς οι εµπειρίες που έχει ο καθένας επηρεάζουν αποφασιστικά κρίσεις όπως την παραπάνω.

Π.χ., ένας σπουδαστής της γεωµετρίας θα αντιµετωπίσει διαφορετικά τα παραπάνω αντικείµενα από έναν διακοσµητή.

Ο πρώτος θα τα κατατάξει βάσει αντικειµενικών χαρακτηριστικών κάθε σχήµατος (π.χ.,

αριθµός γωνιών κτλ.) ο δεύτερος βάσει αισθητικών κριτηρίων.

Τέλος, σε κάθε γνωστική διεργασία εµπεριέχεται και ένας µεγάλος βαθµός τύχης.

Π.χ., σκεφτείτε ένα ακραίο παράδειγµα, ποια γραµµή είναι οµορφότερη;

Εποµένως:

Η επιστηµονική προσπάθεια στις γνωστικές επιστήµες εστιάζεται στον προσδιορισµό διεργασιών οι οποίες:

--είναι όσο το δυνατότερο πανοµοιότυπες σε διαφορετικούς ανθρώπους (δηλαδή επηρεάζονται όσο το δυνατό λιγότερο από τα ατοµικά χαρακτηριστικά κάθε ανθρώπου)

--και όσο το δυνατότερο αιτιοκρατικές (δηλαδή επηρεάζονται όσο το δυνατό λιγότερο από την τύχη).

Αυτά ζητούνται γιατί αλλιώς δεν είναι δυνατή η επιστηµονική παρακολούθηση των εν λόγω διεργασιών.

Π.χ., ότι συµπεράσµατα µπορούµε να βγάλουµε για ένα υποκείµενο Α δεν θα ισχύουν για ένα δεύτερο υποκείµενο Β.

Η κατηγοριοποίηση µας ενδιαφέρει, εποµένως εφ΄ όσον µπορούµε να ανακαλύψουµε κανόνες κατηγοριοποίησης οι οποίοι είναι αρκετά γενικοί ώστε να επιτρέπουν γενικές προβλέψεις για µία άσκηση κατηγοριοποίησης.

Έχουµε ενδείξεις ότι κάτι τέτοιο ισχύει;

--Σε γενικές γραµµές έχουµε παρόµοιες κατηγορίες.

Μπορεί βέβαια αυτό να οφείλεται στο ότι πολλές από τις κατηγορίες που

χρησιµοποιούµε είναι κληροδοτηµένες από τη συγκεκριµένη κοινωνία στην οποία ζούµε.

Αλλά και σε διαφορετικές κοινωνίες υπάρχουν πολλές οµοιότητες στις κατηγορίες που χρησιµοποιούνται.

Προφανώς αυτό ισχύει για κοινωνίες οι οποίες είναι σε παρόµοια τεχνολογική/

οικονοµική/ πολιτική κατάσταση.

Αλλά αν συγκρίνει κανείς τις κατηγορίες που χρησιµοποιούνται σε µία κοινωνία όπως η δική µας και µία κοινωνία ιθαγενών Αυστραλών διαπιστώνει ότι τα συστήµατα κατηγοριοποίησης έχουν πολλές οµοιότητες.

Π.χ., ουσιαστικά χρησιµοποιούνται κυρίως για αντικείµενα:

∆εν συναντούµε κοινωνίες που έχουν ουσιαστικό για κάτι όπως το ‘φτερούγισµα του γερακιού καθώς προσγειώνεται στο κλαδί του δέντρου’.

Από µία εξελικτική οπτική γωνία, η κατηγοριοποίηση είναι το µέσο µε το οποίο κατανοούµε τον κόσµο και η βάση της επικοινωνίας µας µε άλλους ανθρώπους.

Εάν δεν δηµιουργούσαµε παρόµοιες κατηγορίες δεν θα είχαµε επιβιώσει συλλογικά. (Σηµείωση, κάποιες διαφορές στις κατηγορίες που χρησιµοποιούν διαφορετικές

κοινωνίες υπάρχουν.)

-Σε γενικές γραµµές σε πειράµατα κατηγοριοποίησης τα υποκείµενα συµπεριφέρονται µε παρόµοιο τρόπο.

Αυτή είναι µία καθαρά εµπειρική διαπίστωση.

Ζητείται από µία οµάδα υποκειµένων να κατατάξει ένα νέο αντικείµενο βάσει κάποιων κατηγοριών (είτε πραγµατικών είτε φτιαχτών).

Κατά πόσο τα υποκείµενα κάνουν µια τέτοια κατάταξη µε παρόµοιο τρόπο;

Κάποιες διαφορές πάντα θα υπάρχουν.

Είναι όµως αρκετές αυτές οι διαφορές ώστε να αναγκαστούµε να συµπεράνουµε ότι η κατηγοριοποίηση είτε γίνεται κατά τύχη είτε βάσει των ατοµικών χαρακτηριστικών κάθε υποκειµένου;

Το ερώτηµα αυτό µπορεί να απαντηθεί µόνο µε τη βοήθεια µεθόδων στατιστικής, οι οποίες µας επιτρέπουν να ελέγξουµε το κατά πόσο µία διαφορά είναι ουσιαστική και το κατά πόσο είναι τυχαία.

Ας επιστρέψουµε στο θεωρητικό πρόβληµα της κατηγοριοποίησης που αναφέραµε παραπάνω.

Τι είδους µοντέλο θα µπορούσαµε να χρησιµοποιήσουµε για να περιγράψουµε την πιθανότητα µε την οποία ένα νέο αντικείµενο θα θεωρηθεί ή όχι µέλος της κατηγορίας αυτών των αντικειµένων;

Μία απλή λύση θα ήταν να υποθέσουµε ότι µε κάποιο τρόπο υπολογίζουµε την

οµοιότητα µεταξύ του νέου αντικειµένου και της κατηγορίας.

Ανάλογα µε το πόσο µεγάλη είναι η οµοιότητα αποφασίζουµε εάν θα κατατάξουµε το αντικείµενο στην κατηγορία ή όχι.

Όµως, αµέσως έχουµε διάφορα προβλήµατα:

Πώς υπολογίζεται η οµοιότητα;

Βασίζεται σε επιφανειακά χαρακτηριστικά µόνο ή και σε αφηρηµένα χαρακτηριστικά; (Όπως π.χ. το αν το αντικείµενο είναι ορθογώνιο ή όχι.)

Στον υπολογισµό λαµβάνουµε υπόψη όλα τα αντικείµενα της κατηγορίας, ή µόνο κάποια; Ή κάποιου είδους περίληψη της κατηγορίας;

Επίσης είδαµε ότι είναι πιθανό διαφορετικοί άνθρωποι είναι πιθανό να κατατάξουν µε διαφορετικό τρόπο το αντικείµενο, ανάλογα µε τις εµπειρίες τους.

Εποµένως, είναι πιθανό η κατηγοριοποίηση να εξαρτάται (ελπίζουµε µε κάποιο αιτιοκρατικό τρόπο) από γενικές εµπειρίες και λιγότερο από κάποια συνάρτηση οµοιότητας.

Μία πρόταση η οποία δεν βασίζεται στην οµοιότητα:

Ας υποθέσουµε ότι τα αρχικά αντικείµενα είναι όλα ορθογώνια.

Σε µια τέτοια περίπτωση, η πιο λογική περιγραφή της κατηγορίας θα ήταν ως η κατηγορία η οποία περιλαµβάνει ορθογώνια γεωµετρικά σχήµατα.

Εποµένως, αξιολογώντας το κατά πόσο ένα νέο αντικείµενο είναι µέλος της κατηγορίας ή όχι, δεν έχουµε παρά να εφαρµόσουµε τον ορισµό ο οποίος καθορίζει την κατηγορία.

Τα παραπάνω αναφέρονται, προφανώς έµµεσα, στα 4 είδη θεωριών για κατηγοριοποίηση που θα εξετάσουµε.

1) Κλασσική προσέγγιση.

Οι έννοιες είναι ορισµοί.

Η κατηγοριοποίηση ενός νέου στοιχείου είναι µια διεργασία κατά την οποία ένα νέο αντικείµενο εξετάζεται όσον αφορά το κατά πόσο είναι συµβατό µε τον ορισµό κάθε έννοιας που έχουµε.

Π.χ., ‘τρίγωνα’

2) Οι έννοιες είναι οµοιότητα σε παραδείγµατα

Κάθε έννοια αποτελείται από το σύνολο των παραδειγµάτων που κατά καιρούς έχουµε θεωρήσει ως µέλη της έννοιας.

Ένα νέο αντικείµενο κατατάσσεται σε κάποια κατηγορία ανάλογα µε την οµοιότητά του

µε τα µέλη κάθε έννοιας.

3) Οι έννοιες είναι οµοιότητα σε πρωτότυπα.

Τα παραδείγµατα που κατά καιρούς έχουµε θεωρήσει ως µέλη µιας έννοιας οργανώνονται σε ένα πρωτότυπο για την έννοια.

Αυτό το πρωτότυπο είναι ο µέσος όρος αυτών των παραδειγµάτων.

Ένα νέο αντικείµενο κατατάσσεται σε κάποια κατηγορία ανάλογα µε την οµοιότητά του

µε το πρωτότυπο κάθε έννοιας.

4) Προσέγγιση ‘θεωριών’.

Κάθε έννοια αντιπροσωπεύει µία πτυχή του τρόπου µε τον οποίο κατανοούµε τον κόσµο.

Εποµένως, κάθε έννοια είναι σαν µια µικροσκοπική θεωρία που αναφέρεται σε µια συγκεκριµένη πτυχή του τρόπου µε τον οποίο αντιλαµβανόµαστε το περιβάλλον µας.

Π.χ., µία ‘καρέκλα’ δεν είναι µόνο παραδείγµατα σχετικών αντικειµένων ή ένας ορισµός.

Είναι επίσης µια συγκεκριµένη λειτουργία, είναι κάποια προσδοκία για το που συναντούµε σχετικά αντικείµενα, θεωρητικές χρήσεις ανάλογα µε τη µορφή του αντικειµένου κτλ.

Κάθε ‘είδος’ από τα παραπάνω αντιπροσωπεύει µια οµάδα παρόµοιων θεωριών.

Στόχος µας είναι να παρουσιάσουµε τις θεωρίες αλλά και να εξετάσουµε το πρόβληµα σύγκρισης των θεωριών.

Όπως θα δούµε, κάθε είδος θεωριών φαίνεται να υποστηρίζεται από πειραµατικά δεδοµένα, τουλάχιστον σε κάποιες περιπτώσεις.

Εκεί που δυσκολεύουν αρκετά τα πράγµατα είναι στις συγκρίσεις µεταξύ θεωριών.

Όπως θα διαπιστώσουµε, οι υπάρχουσες θεωρίες κατηγοριοποίησης επιτρέπουν ιδιαίτερα σύνθετες και συχνά ακριβείς προβλέψεις ανθρώπινης συµπεριφοράς.

Παρ’ όλα αυτά, η έλλειψη ξεκάθαρων κριτηρίων για τη σύγκριση θεωριών έχει επιβραδύνει την εξέλιξη σε αυτό τον τοµέα.