Η Διδασκαλία της Μέσης Οδού

Η Διδασκαλία της Μέσης Οδού, που αποτελεί τον κεντρικό πυρήνα της φιλοσοφίας του Κομφουκισμού, αποτελεί τμήμα του Αρχείου Τελετουργικών (Αι Τζι), το οποίο πιστεύεται πως έγραψε ο Κομφούκιος. Όμως σήμερα υποστηρίζεται ότι μερικά μέρη του Αρχείου Τελετουργικών γράφηκαν από άμεσους μαθητές του.

Η σύνταξη της Διδασκαλίας της Μέσης Οδού αποδίδεται στον Κονγκ Τζι, εγγονό του Κομφούκιου. Οι Κινέζοι ερευνητές και σχολιαστές συμφωνούν στο θέμα αυτό και με βάσιμες ενδείξεις. Επειδή ο Κονγκ Τζι κατέχει μια σπουδαία θέση στη φιλοσοφία της Κίνας και ιδιαίτερα στη διαμόρφωση της διδασκαλίας εκείνης που μπορούμε να αποκαλέσουμε Εσωτερικό Κομφουκισμό, είναι σκόπιμο να πούμε λίγα λόγια για τη ζωή του.

Κατά την παιδική του ηλικία, ο Κονγκ Τζι πρέπει να έζησε με τον παππού του και να έλαβε τις οδηγίες του. Λέγεται ότι μια μέρα, όταν ήταν μόνος με το γέρο σοφό και τον άκουσε να αναστενάζει, τον πλησίασε και υποκλινόμενος δύο φορές, ρώτησε το λόγο για τη θλίψη του. «Είναι», είπε, «επειδή νομίζεις ότι οι απόγονοί σου δεν θα καλλιεργήσουν τον εαυτό τους και θα είναι ανάξιοί σου; Ή ότι, θαυμάζοντας το Τάο του Γιάο και του Σουν, στενοχωριέσαι μήπως δεν τους φτάσεις;». «Παιδί μου», αποκρίθηκε ο Κομφούκιος, «πώς κατάλαβες τις σκέψεις μου;». «Επανειλημμένα», είπε ο Κονγκ Τζι, «άκουσα από σένα το μάθημα, πως όταν ο πατέρας έχει καθαρίσει και προετοιμάσει το τζάκι, αν ο γιος δεν μπορεί να φέρει ένα δεμάτι ξύλα, θεωρείται εκφυλισμένος και ανάξιος. Τα λόγια αυτά έρχονται συχνά στις σκέψεις μου και με γεμίζουν ανησυχίες». Ο σοφός χάρηκε. Χαμογέλασε και είπε, «Τώρα, πράγματι θα είμαι χωρίς άγχος! Τα εγχειρήματά μου δεν θα εκμηδενιστούν. Θα συνεχίσουν και θα ακμάσουν».

Μετά το θάνατο του Κομφούκιου, ο Κονγκ Τζι έγινε μαθητής, όπως λέγεται, του φιλόσοφου Ντζενγκ, ο οποίος ήταν διάδοχος του σοφού στη Σχολή των Κομφουκιστών. Αλλά δεχόταν τις οδηγίες του με διάκριση και σε μια περίπτωση που καταγράφεται στο Αρχείο Τελετουργικών, ο μαθητής ξαφνικά πήρε τη θέση του δασκάλου. Εκεί διαβάζουμε: Ο Ντζενγκ είπε στον Κονγκ Τζι, «Τζι, όταν θρηνούσα τους γονείς μου, για εφτά μέρες δεν ήπια ούτε ρυζόνερο, ούτε νερό». Ο Κονγκ Τζι απάντησε, «Διακηρύσσοντας τους κανόνες της ορθότητας, οι αρχαίοι βασιλιάδες έλεγαν πως εκείνοι που ήταν ανίκανοι να τους φθάσουν, θα έβαζαν τα δυνατά τους για να το καταφέρουν. Να γιατί ο ανώτερος άνθρωπος, θρηνώντας τους γονείς του, όταν περάσει τρεις μέρες χωρίς νερό ή ρυζόνερο, παίρνει ένα ραβδί για να σηκωθεί». Ενώ έτσι καταδίκασε την αυστηρή αυτοπειθαρχία του Ντζενγκ, ο ίδιος ο Κονγκ Τζι σε διάφορες περιπτώσεις αποδείχθηκε κάτι παραπάνω από ασκητής. Επειδή ζούσε σε μεγάλη φτώχεια, ένας φίλος τον προμήθευσε με τρόφιμα, τα οποία πρόθυμα δέχτηκε. Ένας άλλος φίλος, ενθαρρυμένος απ’ αυτό, του έστειλε κρασί και κρέας, αλλά ο Κονγκ Τζι δεν τα δέχτηκε. «Δέχτηκες το καλαμπόκι από τον άλλον», είπε ο φίλος αυτός, «γιατί λοιπόν, αρνήθηκες την προσφορά μου; Αν επιθυμείς να δείξεις ανεξαρτησία και αμεροληψία, οφείλεις να το κάνεις ορθά». «Είμαι τόσο φτωχός», ήταν η απάντηση, «ώστε, όντας σε έλλειψη και φοβούμενος μήπως πεθάνω και οι θυσίες πάψουν να προσφέρονται στους προγόνους μου, δέχτηκα τρόφιμα σαν ελεημοσύνη. Αλλά το κρασί και το κρέας που μου πρόσφερες είναι εφόδια για γιορτή. Το να γιορτάσει ένας φτωχός, είναι σίγουρα παράλογο. Αυτός είναι ο λόγος της άρνησης της προσφοράς σου. Δεν χρειάζεται να αποδείξω την ανεξαρτησία και αμεροληψία μου».

Στα Αρχεία της δυναστείας Σούι (589-618 μ.Χ.) αναφέρονται τρεις αποδόσεις του παρόντος έργου: Η Γραφή της Μέσης Οδού, αποδιδόμενη στον Ντάι Γιονγκ (~ 450 μ.Χ.)· Παράφραση και Σχόλια στη Μέση Οδό του αυτοκράτορα Γ ου (502-549 μ.Χ.) της δυναστείας των Λιάνγκ· και Μυστική Γσαφή, Διασαφήνιση του Νοήματος της Μέσης Οδού, άγνωστου συγγραφέα.

Εμείς παρουσιάζουμε εδώ την απόδοση του μεγάλου σχολιαστή Τζου Σι (1130-1200 μ.Χ.) το οποίο αποτελούσε και βασικό κείμενο για φιλολογικές εξετάσεις από την εποχή του τέταρτου αυτοκράτορα της δυναστείας Γυάν (1312-1320 μ.Χ.). Οι σημειώσεις στην αρχή και στο τέλος του κειμένου, καθώς και στο τέλος μερικών κεφαλαίων, είναι του Τζου Σι.

Ο Δάσκαλός μου, φιλόσοφος Τσένγκ είπε, «Το να μην παρεκκλίνεις προς τη μία ή την άλλη μεριά, ονομάζεται Τζονγκ το να μην επιδέχεσαι καμιά αλλαγή, ονομάζεται Γιονγκ. Το Τζονγκ δείχνει το Τάο που πρέπει να επιζητείται από όλα τα όντα που ζουν κάτω από τον Ουρανό■ το Γιονγκ δείχνει τη σταθερή αρχή που διέπει όλα τα όντα που ζουν στον κόσμο. Αυτό το έργο περιέχει τη Διδασκαλία της Καρδιάς που μεταβιβάστηκε από δάσκαλο σε μαθητή στην κομφουκιστική Σχολή, μέχρις ότου ο Κονγκ Τζι, για να αποφύγει τυχόν διαστρεβλώσεις, την κατέγράψε και την παρέδωσε στον ΜένκιοΛ. Το βιβλίο μιλάει πρώτα για τη μια αρχή. Έπειτα τη διευρύνει, ώσπου να αγκαλιάσει τα πάντα. Τελικά επιστρέφει και τη συνθέτει ξανά κάτω από τη μια αρχή. Ξετυλίγεται και γεμίζει το σύμπαν■ μαζεύεται και αποσύρεται για να κρυφτεί στο μυστηριώδες. Το βαθύ νόημά της είναι ανεξάντλητο. Το σύνολό της είναι σταθερή μάθηση. Όταν ο στοχαστικός αναγνώστης τη διερευνήσει με επιμονή, μέχρις ότου την αντιληφθεί, θα μπορέσει να την εφαρμόσει στη ζωή του και θα ανακαλύψει ότι είναι ανεξάντλητη».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Αυτό που ο Ουρανός παρέχει ονομάζεται εσωτερική φύση.

Η εναρμόνιση μ’ αυτή τη φύση ονομάζεται Τάο. Η καλλιέργεια αυτού του Τάο ονομάζεται διδασκαλία.

Το Τάο δεν πρέπει να εγκαταλείπεται ούτε στιγμή. Αν πρόκειται για κάτι που μπορεί να εγκαταλειφθεί, τότε σίγουρα δεν είναι το Τάο. Γι’ αυτό ο ανώτερος άνθρωπος δεν περιμένει να δει τα πράγματα, για να λάβει μέτρα· ούτε να τα ακούσει, για να καταλάβει.

Δεν υπάρχει τίποτα πιο φανερό, απ’ αυτό που είναι μυστικό· και τίποτα πιο έκδηλο, από εκείνο που είναι λεπτοφυές. Γι' αυτό ο ανώτερος άνθρωπος παρακολουθεί τον εαυτό του, όταν είναι μόνος.

Όσο δεν υπάρχουν ερεθίσματα χαράς, οργής, θλίψης και ευχαρίστησης, μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ισορροπία7. Όταν αυτά τα αισθήματα διεγείρονται και επενεργούν με ισορροπημένο τρόπο, ακολουθεί αυτό που μπορεί να ονομαστεί αρμονία. Η ισορροπία είναι η μεγάλη ρίζα από την οποία αναπτύσσονται όλες οι ανθρώπινες δράσεις κάτω από τον Ουρανό και η αρμονία είναι το παγκόσμιο Τάο, που όλοι οφείλουν να επιζητούν.

Ας ακολουθηθεί η Μέση Οδός και ας πραγματωθεί η αρμονία, και τότε μια ευδαιμονική τάξη θα επικρατήσει στον Ουρανό και στη Γη και όλα τα όντα θα γαλουχούνται και θα εξελίσσονται.

Στο πρώτο Κεφάλαιο ο Κονγκ Τζι εκθέτει τις απόψεις, που του μεταβιβάστηκαν, σαν βάση της ανάλυσής του. Δείχνει πρώτα καθαρά πώς το Τάο ανάγεται στον Ουρανό και είναι αναλλοίωτο, ενώ η ουσία του παρέχεται σε μας και δεν μπορεί να εγκαταλειφθεί. Έπειτα μιλάει για τη σπουδαιότητα της διατήρησης και καλλιέργειάς του και για την άσκηση μιας προσεχτικής αυτοεξέτασης σε σχέση μ’ αυτό. Τελικά αναφέρει τα αξιέπαινα επιτεύγματα και τη μεταμορφωτική επιρροή των σοφών και πνευματικών ανθρώπων στον ύψιστο βαθμό τους. Προσδοκία του Κονγκ Τζι είναι ότι ο μαθητής θα στρέψει έτσι τις σκέψεις του προς τα μέσα και διερευνώντας τον εαυτό του θα βρει εκεί τις αλήθειες, έτσι ώστε να παραμερίσει όλους τους εξωτερικούς πειρασμούς που διεγείρουν την ιδιοτέλειά του και να αντιληφθεί πλήρως την αγαθότητα που είναι έμφυτη σ’ αυτόν. Αυτό το Κεφάλαιο ο Γιανγκ3 το αποκάλεσε «Σύνοψη του Όλου Έργου». Στα επόμενα Κεφάλαια ο Κονγκ Τζι παραθέτει τα λόγια του Δασκάλου για να ολοκληρώσει το νόημά του.

★ ★

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Ο ΤζονγκΝι είπε: «Ο ανώτερος άνθρωπος ενσωματώνει τη Μέση Οδό· ο μικροπρεπής ενεργεί αντίθετα απ’ αυτή.

Η ενσωμάτωση της Μέσης Οδού από τον ανώτερο άνθρωπο μπορεί και γίνεται, γιατί είναι ανώτερος άνθρωπος και έτσι πάντα κρατάει το Μέσον. Η ενέργεια του μικροπρεπούς ενάντια στη Μέση Οδό εξηγείται, γιατί είναι μικροπρεπής και δεν έχει προνοητικότητα.

★ ★

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Ο Δάσκαλος είπε: «Τέλεια είναι η αρετή που είναι σύμφωνη με τη Μέση Οδό! Ανάμεσα στους ανθρώπους σπάνιοι είναι εκείνοι που μπορούν και την ασκούν για πολύ».

★ ★

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Ο Δάσκαλος είπε: «Ξέρω πώς γίνεται και δεν καλλιεργείται το Τάο: Οι σοφοί το υπερβαίνουν και οι ανόητοι δεν το προσεγγίζουν. Ξέρω πώς γίνεται και η Μέση Οδός δεν κατανοείται: Οι προικισμένοι άνθρωποι την υπερβαίνουν και οι ανάξιοι δεν την προσεγγίζουν.

Όλοι οι άνθρωποι τρώνε και πίνουν. Αλλά λίγοι είναι εκείνοι που μπορούν να ξεχωρίσουν τις γεύσεις».

★ ★

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Ο Δάσκαλος είπε: «Αλίμονο! Πόσο έρημο και άβατο είναι το Τάο!».

★ ★

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Ο Δάσκαλος είπε: «Υπήρχε ο ευσεβής Σουν: Ήταν πράγματι μεγάλος σοφός! Ο αυτοκράτορας Σουν συνήθιζε να ρωτάει τους άλλους και να μελετάει τα λόγια τους, ακόμα κι αν ήταν επιφανειακά. Έκρυβε ό,τι ήταν άσχημο και πρόβαλλε ό,τι ήταν καλό. Απέφευγε τα δυο άκρα, διέκρινε το μέσον και το χρησιμοποιούσε στη διακυβέρνηση της χώρας. Ακριβώς γι’ αυτό έγινε ο διάσημος Σουν!».

★ ★

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

Ο Δάσκαλος είπε: «Όλοι οι άνθρωποι λένε, “Είμαστε

έξυπνοι”. Αλλά όταν πιάνονται σε ένα δίχτυ, παγίδα ή λάκκο, δεν ξέρουν πώς να ξεφύγουν. Οι άνθρωποι λένε, “Είμαστε έξυπνοι”. Αλλά αν συμβεί να διαλέξουν τη Μέση Οδό, δεν μπορούν να την ακολουθήσουν ούτε για ένα μήνα».

★ ★

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

Ο Δάσκαλος είπε: «Αυτός ήταν ο τρόπος του Χουέι: Προτιμούσε τη Μέση Οδό και όπου συναντούσε κάτι καλό το κρατούσε καλά σαν να φορούσε κάτι πολύτιμο στο στήθος και δεν το έχανε».

★ ★

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Ο Δάσκαλος είπε: «Η αυτοκρατορία, οι πολιτείες της και οι πολυάριθμες οικογένειες πρέπει να διοικούνται τέλεια. Τα αξιώματα και οι τιμές μπορεί να χάνονται· τα γυμνά ξίφη μπορεί να ποδοπατώνται, αλλά η Μέση Οδός είναι δύσκολο να επιτευχθεί».

★ ★

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10

Ο ΤσεΛού ρώτησε για την ενέργεια.

Ο Δάσκαλος είπε: «Εννοείς την ενέργεια του Νότου,

την ενέργεια του Βορρά, ή την ενέργεια που πρέπει να καλλιεργήσεις στον εαυτό σου;».

Το να δείχνεις καρτερικότητα και ευγένεια όταν διδάσκεις άλλους και το να μην ανταποδίδεις την άσχημη συμπεριφορά: αυτή είναι η ενέργεια των νοτίων χωρών και ο ανώτερος άνθρωπος τη μελετάει.

Το να κοιμάσαι οπλισμένος και να αντιμετωπίζεις το θάνατο χωρίς λύπη: αυτή είναι η ενέργεια των βορείων χωρών και ο ισχυρός άνθρωπος τη μελετάει.

Γι αυτό ο ανώτερος άνθρωπος καλλιεργεί μια φιλική αρμονία, χωρίς να καθίσταται αδύνατος. Πόσο σταθερός είναι στην ενέργειά του! Στέκει ορθός στο μέσον, χωρίς να παρασύρεται προς τη μια ή την άλλη μεριά. Πόσο σταθερός είναι στην ενέργειά του. Όταν επικρατούν οι αρχές του αγαθού στη χώρα του, δεν αλλάζει τίποτα από την κατάσταση της απόσυρσής του. Όταν επικρατούν οι αρχές του κακού στη χώρα του, συνεχίζει την πορεία του ώς το θάνατο, χωρίς να παρεκκλίνει. Πόσο σταθερός είναι στην ενέργειά του!

★ ★

Νίκος Λυγερός: Το μυστικό του ιππόκαμπου

Κανείς δεν ήξερε πού ήμουν. Κανείς δεν μ’ έψαχνε εκεί που έπρεπε, όμως το χρώμα του αοράτου κινδύνευε. Είχαν αρχίσει το έργο τους τα καθάρματα. Έσβηναν τη μνήμη της ανθρωπότητας. Έψαχναν τους χαμαιλέοντες σε όλα τα μέρη του κόσμου. Κι εγώ δεν τολμούσα να κοιμηθώ. Όλοι τους με περίμεναν. Έπρεπε να ζήσω. Ήταν ο μόνος τρόπος για να σωθεί η ανθρωπιά. Οι φανατικοί της λήθης είχαν σβήσει κάθε ίχνος της ιστορίας από τα βιβλία. Αυτά ήταν πλέον ακίνδυνα για το σύστημα. Οι άνθρωποι αποφάσισαν τότε να γίνουν βιβλία. Δεν έπρεπε να ξεχάσουν τίποτα από τα έργα της ανθρωπότητας. Ο καθένας προσπαθούσε να θυμηθεί ό,τι μπορούσε. Διότι οι χαμαιλέοντες δεν ήταν αρκετοί για να στήσουν τις βιβλιοθήκες του μέλλοντος. Έτσι, όταν οι φανατικοί έπιαναν έναν άνθρωπο, δεν τον σκότωναν, του αφαιρούσαν τη μνήμη και μετατρεπόταν σε άτομο. Το σύστημα είχε ανάγκη από μεγαλύτερη μάζα για να εδραιωθεί. Και για να ενισχυθεί η αδράνειά της, έπρεπε να υπάρξουν άτομα. Έτσι, οι άνθρωποι γίνονταν όλο και πιο λίγοι και οι χαμαιλέοντες ακόμα πιο σπάνιοι.

Έψαχνα χρόνια πού έπρεπε να κρυφτώ, μάταια όμως. Την απάντηση την πήρα μόνο όταν συνάντησα έναν χαμαιλέοντα. Στην αρχή δεν κατάλαβα ότι με είχε εντοπίσει. Νόμιζα ότι ήμουν ανούσιος και μάλιστα άχρηστος για την ανθρωπότητα. Διάβαζα τα έργα του Ντοστοϊέφσκι, αλλά με τον δικό μου τρόπο. Το μόνο που είχα καταφέρει να συνειδητοποιήσω ήταν ότι δεν ήμουν άτομο αλλά ούτε και χαμαιλέοντας. Χαιρόμουν για το πρώτο, αλλά τι να πω για το δεύτερο. Έφθανα στο σημείο να αναρωτιέμαι αν ήμουν άνθρωπος. Και χρειάστηκαν χρόνια για να κατανοήσω την επινόηση του χαμαιλέοντα. Τόσα χρόνια έψαχνα το μυστικό της ύπαρξης και δεν έβλεπα ότι ήμουν ο ίδιος το μυστικό. Ανήκα στις ακμές του πολυτόπου. Ήμουν μία από τις επαφές των κορυφών. Δίχως εμάς, οι ιδιομορφίες ήταν απομονωμένες και το έργο τους δεν μπορούσε να έχει την εμβέλεια που έπρεπε. Ακόμα και οι άνθρωποι, οι πλευρές του πολυτόπου, δεν είχαν όρια δίχως την παρουσία μας. Άκουγα τον χαμαιλέοντα, μα δεν τολμούσα να σκεφτώ. Τόσα χρόνια έκρυβα το έργο μου γιατί δεν γνώριζα τον ρόλο μου. Όμως τώρα που τον γνώριζα, τι έπρεπε να κάνω;

Όταν έφυγε ο χαμαιλέοντας, το ερώτημα παρέμεινε. Το θέμα δεν ήταν τι έπρεπε, μα τι μπορούσα να κάνω. Αυτό τουλάχιστον το ήξερα. Η δημιουργικότητα ήταν το έργο μου. Κι έβλεπα επιτέλους το χρώμα του αοράτου. Τότε θυμήθηκα τους κλέφτες και τους ραγιάδες και κατάλαβα ότι ήμουν δάσκαλος. Και το γένος ήταν η ανθρωπότητα. Δεν σκεφτόμουνα πια πόσο χρόνο είχα χάσει. Τώρα έπρεπε να διδάξω τη μνήμη και με τρόπο δημιουργικό για να υπάρξουν οι άνθρωποι μέσω του έργου του χαμαιλέοντα. Ένιωσα όμορφα για πρώτη φορά στη ζωή μου. Από τότε κρύβομαι ανάμεσα στα παιδιά και δεν ελπίζω πια τίποτα γιατί μ’ άγγιξε το φιλί του ήλιου και ξέρω το βάθος της σκιάς.

Νίκος Λυγερός

Πηγή: 

Φιλοσοφία και Μαθηματικά: Πού συναντώνται - πού διαφέρουν;

Θα έλεγα ότι υπάρχει μια μεγάλη διαφορά μεταξύ μαθηματικών και φιλοσοφίας, η οποία μπορεί να συνοψιστεί στο εξής: Τα μαθηματικά στη «δουλειά» τους είναι συνολοταυτιστικά, δηλαδή εργάζονται με τη λογική την οποία εγώ ονομάζω συνολοταυτιστική. Πρόκειται για τη λογική της θεωρίας των συνόλων, με οποιεσδήποτε εκλεπτύνσεις ή επεξεργασίες μπορεί αυτή να έχει υποστεί τον 20ό αιώνα. (Η θεωρία των συνόλων, άλλωστε, είναι κατ' ουσίαν θεωρία του 20ού αιώνα.) Και λέω ταυτιστική, διότι το βασικό της αξίωμα είναι η αρχή της ταυτότητας, η αρχή της μη αντίφασης. Λοιπόν, τα μαθηματικά είναι συνολοταυτιστικά στη «δουλειά» τους, από τη μια μεριά. Από την άλλη, όσον αφορά τη «θέση», την επιλογή των αξιωμάτων τους, είναι αυστηρώς ποιητικά, δηλαδή είναι «δημιουργικά».

Είναι προφανές ότι υπάρχουν περιπτώσεις όπου μπορεί να πει κανείς ότι οι μαθηματικοί, έπειτα από πολλή δουλειά, συνήγαγαν τα αξιώματα από το σύνολο των προτάσεων που είχαν μπροστά τους (ή, αλλιώς, τα υπήγαγαν σ' αυτές). Μπορούμε να πούμε, για παράδειγμα, ότι ο Ευκλείδης είχε μπροστά του μια τεράστια γεωμετρική δουλειά, το προϊόν των τριών προηγουμένων αιώνων, και, διατυπώνοντας για πρώτη φορά την υποθετικοαπαγωγική μέθοδο, διερωτήθηκε ποιο είναι το ελάχιστο των αρχών που μπορούν να στηρίξουν αυτά τα θεωρήματα, τα οποία, κατά τα άλλα, είναι αληθή ή αληθοφανέστατα· έτσι «οδηγήθηκε» στα αξιώματά του. Γενικότερα, όμως, αυτό που χαρακτηρίζει τη δουλειά των μαθηματικών είναι η «θέση», η επιλογή αξιωμάτων τα οποία δεν συνάγονται από κάποια εμπειρία, ούτε βγαίνουν απλώς λογικά. διότι, αν παράγονταν λογικά, δεν θα ήταν αξιώματα, θα ήταν θεωρήματα της λογικής. Δείτε λοιπόν, λόγου χάρη, τα διάφορα συστήματα αξιωμάτων τα οποία στηρίζουν τις διάφορες μορφές της τοπολογίας και θα καταλάβετε. Συνεπώς, τα μαθηματικά δεν είναι απλώς αποδοχή λογικών αρχών και μεταμαθηματικών κανόνων. Εάν δεν είχε υπάρξει «δημιουργία» νέων αξιωμάτων, όποτε εμφανίστηκε η ανάγκη, τα μαθηματικά θα είχαν σταματήσει προ πολλού. Σημειώστε εδώ το παράδειγμα της Κίνας, στην οποία εμφανίστηκαν στην αρχαιότητα σπουδαιότατοι μαθηματικοί, οι οποίοι σε κάποια χρονική στιγμή «κόλλησαν» κάπου και δεν μπόρεσαν να αναπτύξουν περαιτέρω τη σκέψη τους.

Επιλογή αξιωμάτων

Οσον αφορά τη δημιουργία στα μαθηματικά, πέραν της συνολοταυτιστικής λογικής δεν υπάρχει κανένας περιορισμός ή εξαναγκασμός που να οδηγεί σε αυτήν, που να την κατευθύνει. Δεν υφίσταται κάτι που να περιορίζει την επιλογή των αξιωμάτων, εκτός, φυσικά, από τη μη αντιφατικότητα, τη συμβιβαστότητα των αξιωμάτων, αλλά και την επάρκειά τους. αλλά μόνον με τις δύο αυτές αρχές δεν μπορεί κανείς να δημιουργήσει αξιώματα. αυτές αποτελούν απλώς αρνητικούς όρους. Αντιθέτως, η φιλοσοφία δεν υπακούει, παρά μόνον εν μέρει και κατά εργαλειακό τρόπο στη συνολοταυτιστική λογική, διότι το αντικείμενό της υπερβαίνει τα σύνολα, ή τα συνολοποιήσιμα όντα, και ασχολείται με αυτό που ονομάζω μάγμα.

Θα δώσω πρώτα ένα εύληπτο παράδειγμα. Ολες οι παραστάσεις που έχετε μέσα στο κεφάλι σας ή που μπορεί να σας έρθουν, καθώς ονειροπολείτε, καθώς συλλογίζεστε κ.λπ., δεν αποτελούν ένα σύνολο με τη μαθηματική έννοια. Διότι ένα σύνολο, για να επανέλθουμε στον παλαιό και δήθεν αφελή ορισμό του Cantor, αποτελείται από στοιχεία ορισμένα και διακεκριμένα τα μεν από τα δε, είτε του πραγματικού κόσμου είτε της σκέψης μας. Οι παραστάσεις μας, όμως, δεν αποτελούνται από στοιχεία διακεκριμένα και ορισμένα! Δεν μπορείτε να τα «χωρίσετε», διότι αν, λόγου χάρη, σκεφθείτε την παράσταση της μητέρας σας, θα διαπιστώσετε ότι δεν μπορείτε να πείτε «ιδού το σύνολο των στοιχείων που την απαρτίζουν», και αυτό συμβαίνει για πολλούς και διαφόρους λόγους, οι οποίοι είναι προφανείς. Θα ορίσετε την παράσταση της μητέρας σας βάζοντας μέσα την τάδε σκηνή της παιδικής σας ηλικίας, στην οποία η μητέρα σας παίζει έναν ορισμένο ρόλο, θα προσθέσετε όλες τις σκέψεις που κάνετε γι' αυτήν ή ό,τι θυμόσαστε γι' αυτήν, ή όλη την οικογένειά της, ή κάτι που σας είπε για τον παππού της κ.λπ., και έτσι θα φθάσετε στο άπειρο ή, σωστότερα, στο απεριόριστο. Ενα άλλο, αρκετά συγγενές παράδειγμα αφορά στις σημασίες των λέξεων της ελληνικής γλώσσας ή οποιασδήποτε γλώσσας· δεν μπορείτε να χωρίσετε τα σημαινόμενά τους και να τα ορίσετε με μεθόδους συνολοταυτιστικές. Μπορείτε βέβαια να συντάξετε λεξικά, λόγου χάρη όρων της γεωπονικής, της αεροδυναμικής κ.λπ., αλλά θα είναι τεχνικά και επιμέρους. Τούτο καθίσταται δυνατόν ακριβώς επειδή οι ενασχολήσεις με αυτά τα θέματα είναι εργαλειακές, συνολοταυτιστικές. Ομως, εάν επιχειρήσετε να γράψετε ένα λεξικό των πραγματικών σημασιών των λέξεων μιας γλώσσας, θα δείτε ότι τα πράγματα είναι διαφορετικά. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, το ποίημα που περιέχει τον στίχο «και τον βοριά τον δροσερό τον πήραν τα καράβια». Εδώ υπάρχει ένας παραλογισμός, αφού, στην πραγματικότητα, τα καράβια δεν παίρνουν τον βοριά, αλλά αντιθέτως ο βοριάς παίρνει τα καράβια. Πρόκειται για καθαρά μαγματική, ποιητική έκφραση, που παραβιάζει τους κανόνες της λογικής, συνολοταυτιστικής χρήσης των όρων βοριάς, καράβια κ.λπ. Αλλωστε, οι περισσότεροι σπουδαίοι στίχοι είναι έτσι.

Αν θέλαμε τώρα να δώσουμε έναν αυστηρό ορισμό του μάγματος, θα λέγαμε το εξής: «Ενα μάγμα είναι αυτό από το οποίο μπορούμε να αφαιρέσουμε έναν απροσδιόριστο αριθμό συνόλων ή μέσα στο οποίο μπορούμε να κατασκευάσουμε έναν απεριόριστο αριθμό συνόλων, αλλά το οποίο δεν μπορούμε συνολικά να το αναπαραγάγουμε ή να το κατασκευάσουμε με τις συνολιστικές διαδικασίες, δηλαδή με μια συνδυαστική, οιασδήποτε πολυπλοκότητας και οιασδήποτε λεπτότητας». Το αντικείμενο της φιλοσοφίας, επί παραδείγματι η οντολογία, είτε είναι οντολογία του ανθρωπίνου όντος είτε οντολογία της φύσης κ.λπ., αναφέρεται σε μάγματα. Φυσικά, για να μιλήσουμε για τα μάγματα, καταφεύγουμε συνεχώς σε εργαλειακές χρήσεις της συνολοταυτιστικής λογικής και προσπαθούμε να δώσουμε μονοσήμαντες εκδοχές στις λέξεις, οι οποίες, όσο λιγότερο αφορούν σε πραγματικά αντικείμενα, όπως ένα τραπέζι, ένα πακέτο τσιγάρα κ.λπ., τόσο λιγότερο επιδέχονται τη μονοσημαντότητα. Σε αντίθεση με τα μαθηματικά, τα οποία, αφού διατυπωθούν τα αξιώματά τους, «δουλεύουν» πλέον συνολοταυτιστικά, η φιλοσοφία δεν έχει αξιώματα και δεν δουλεύει συνολοταυτιστικά· απλώς χρησιμοποιεί μόνον εργαλειακά αυτή τη λογική. Από την άλλη μεριά, ενώ η δημιουργία αξιωμάτων στα μαθηματικά δεν υφίσταται κανέναν περιορισμό ή καταναγκασμό, εκτός από τους τετριμμένους, ήτοι της μη αντίφασης, ενδεχομένως της επάρκειας κ.λπ., αντιθέτως, η φιλοσοφία εργάζεται υπό έναν αυστηρό καταναγκασμό, αυτόν της πραγματικότητας. η φιλοσοφία ασχολείται με την πραγματικότητα, ενώ τα μαθηματικά δεν ασχολούνται με αυτήν. Και η φιλοσοφία ασχολείται με τα μαθηματικά, στο μέτρο που τα μαθηματικά είναι πραγματικότητα. Διότι, όπως είπα πριν, η φιλοσοφία ασχολείται με το σύνολο της ανθρώπινης εμπειρίας και συνεπώς ασχολείται και με την πραγματικότητα, όπως αυτή εμφανίζεται μέσα στην ανθρώπινη εμπειρία.

Αιτιακές σχέσεις

Γι' αυτόν άλλωστε τον λόγο δεν είναι φιλοσοφικές ορισμένες ιδέες που εμφανίζονται ως τέτοιες, όπως, λόγου χάρη, ένα από τα τελευταία «προϊόντα» του Heidegger, το περίφημο Gevier, δηλαδή η τετράδα, την οποία αποτελούν η γη, ο ουρανός, οι άνθρωποι και οι θεοί. Αυτό δεν είναι φιλοσοφία, δεν ανταποκρίνεται σε τίποτε, είναι ποίηση, κακή ποίηση, ούτε καν καινούργια. Η φιλοσοφία δεν μπορεί να βιάσει την πραγματικότητα, επομένως δεν μπορεί να γίνει δεκτή μία «φιλοσοφία» ενός πλήρους ενδεχομενισμού ή μια «φιλοσοφία» του πλήρως τυχαίου, που θα επέμενε ότι πουθενά και ποτέ δεν υπάρχουν αιτιακές σχέσεις. Διότι δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι υπάρχουν αιτιακές σχέσεις και ότι, αν καταπιώ μερικά γραμμάρια αρσενικού, θα με πιάσει τρομερός πόνος στο στομάχι και μετά θα πεθάνω. Η φιλοσοφία δεν μπορεί να βιάσει την πραγματικότητα και δεν δικαιούται να την αγνοήσει ή να αγνοήσει μέρη της. Μια φιλοσοφία που θα αγνοούσε την τέχνη, την ιστορία, την ψυχή κ.λπ. θα ήταν και ανεπαρκής. ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ

Μαθηματικά και Φιλοσοφία - Νίκος Λυγερός

- Πώς είναι δυνατόν να θεωρείς τα Μαθηματικά ως Τέχνη;

- Διότι είναι η αλήθεια.

- Και νομίζεις ότι αυτή η απάντηση είναι αφοπλιστική.

- Δεν ήξερα ότι οπλοφορούσες.

- Ξέρεις τι μου θύμισες τώρα;

- Το τζάκι…

- Ναι! Πώς το ξέρεις;

- Εκεί διαβάσαμε για πρώτη φορά μαζί.

- Ludwig Wittgenstein.

- Tractatus Logicoo – philosophicus.

- Πάντα διάβαζες έτσι.

- Απλώς μελετώ.

- Τα πάντα.

- Ό,τι αξίζει.

- Και τότε πώς το ήξερες;

- Ακόμα και η εισαγωγή βοηθά.

- Εννοείς ότι σε προετοιμάζει.

- Ναι, ακριβώς.

- Δεν είναι πολύπλοκος όμως;

- Πάντως δεν είναι περίπλοκος.

- Αυτό είναι σημαντικό.

- Ουσιαστικό μάλλον.

- Και τα Μαθηματικά του.

- Λογική!

- Τότε είναι και αυτή τέχνη.

- Σωστά.

- Αυτό δεν είναι παράδοξο;

- Όχι. Είναι θέμα συνέπειας.

- Αυτό είναι όλο;

- Αυτό είναι πολλά.

- Πολλά;

- Ολόκληρη φιλοσοφία!

Ο σύγχρονος Ναρκισσισμός

Ο Ζυλ Λιποτβεσκί στο βιβλίο του «Η εποχή τού κενού. Δοκίμια για τον σύγ­χρονο ατομικισμό» γράφει πως κάθε εποχή έχει έναν κυρίαρχο μυθολογικό τύπο (Οιδίποδα, Αχιλλέα, Αντιγόνη, Προμηθέα, Αμλετ κ.ά.) που εκφράζει το επικρατούν πνεύμα της. Ο μυθολογικός τύπος που εκφράζει και αποτυπώνει το κυρίαρχο πνεύμα τής σύγχρονης εποχής τής μετανεωτερικότητας είναι ο Νάρκισ­σος. Ο μετανεωτερικός ναρκισσισμός αποτελεί την ακραία απόληξη του νεωτερικού ατομικισμού.

Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει να επενδύσει σε τίποτα έξω από τον εαυτό του. Η πολιτική και η θρησκεία δεν αποτελούν πλέον γι' αυτόν σημεία αναφο­ράς, στα οποία θα μπορούσε να αφιερωθεί με πάθος και να νοηματοδοτήσει την ύπαρξή του. Ιδέες, όπως το Έθνος, η Παιδεία, η Δημοκρατία, η Κοινωνική Δι­καιοσύνη, δεν τον συγκινούν πλέον και αδυνατούν να κινητοποιήσουν τον συναι­σθηματικό του κόσμο και την ενεργητικότητά του. Τί απομένει; Η υπερεπένδυση στο Εγώ, η αυτολατρία, η αυτοπραγμάτωση. Εξ ού και η λατρεία της νεότητος και ο τρόμος και η αποστροφή στο γήρας. Εξ ού και η υπερβολική φροντίδα τού σώματος, η προσπάθεια να διατηρηθεί νέο και ακμαίο, παρά την φυσιολογική φθορά τού χρόνου. Η υγιεινή διατροφή, η γυμναστική, τα σπα, το μασσάζ, η γιόγκα, το βιάγκρα κ.ά. εντάσσονται στην αγωνιώδη, αλλά και άπελπι μέριμνα τού σύγχρονου ανθρώπου να υπερβεί την αναπόφευκτη φθορά τού χρόνου και να διατηρηθεί αιώνια νέος και σφριγηλός. Φαίνεται πως ο σύγχρονος νάρκισσος άνθρωπος αρνείται να παραδεχθεί τη θνητότητά του, το βέβαιο και αναπόφευκτο του θανάτου, το γεγονός ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι υποταγμένη σε αμετακί­νητα όρια που δεν μπορεί να ξεπεράσει.Ο περιβάλλων κόσμος, είτε ο φυσικός είτε ο ανθρώπινος, δεν αποσκοπεί σε τίποτε άλλο παρά να ικανοποιεί ή να μαται­ώνει τις δίχως όρια επιθυμίες του. Συνεπεία του νεωτερικού ατομικισμού και του μετανεωτερικού ναρκισσισμού ο homo psychologicus τείνει να καταστεί o κυρίαρ­χος ανθρωπολογικός τύπος. O homo politicus («πολιτικόν ζώον» κατά τον Αρι­στοτέλη o άνθρωπος) και o homo theologicus («ζώον θεούμενον» κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο o άνθρωπος) εκτοπίζονται και τη θέση τους καταλαμβά­νει o homo psychologicus με τις ακόρεστες επιθυμίες, συμπλέγματα, ένοχες και προ παντός με την προ ουδενός ορρωδούσα τάση του προς αυτοπραγμάτωση.

Η σύγχρονη μετανεωτερική κοινωνία αδυνατεί να προσφέρει στον σημερινό άνθρωπο νόημα ζωής και νόημα θανάτου. Αδυνατεί να του υποδείξει Κάτι (μια Ιδεολογία, ένα υπερβατικό, ή έστω εμμενές, εγκοσμιοκρατικό Πρότυπο, Θεσμό και Αξία) για το οποίο αξίζει να ζήσει και να πεθάνει. Έτσι ο σύγχρονος άν­θρωπος στρέφει όλη τη συναισθηματικότητα, ενεργητικότητα και δραστηριότητά του στην αυτοπραγμάτωση και ανάπτυξη του Εαυτού του, του Εγώ του. Τίπο­τα έξω από τον εαυτό του δεν τον συγκινεί, δεν τον διεγείρει και δεν τον ενεργο­ποιεί.

Ο σύγχρονος νάρκισσος άνθρωπος ζει σ' ένα αδιάστατο παρόναποκομμένος από τις ιστορικές του ρίζες και δίχως προοπτική και μέριμνα για το μέλλον. Αδιαφορεί για οτιδήποτε του κληροδότησε το παρελθόν και για οτιδήποτε θα κληρο­δοτήσει αυτός στις επερχόμενες γενεές. Αυτή η έλλειψη ιστορικής συνέχειας, η εξά­λειψη της αίσθησης ότι ανήκουμε σε μία «διαδοχή γενεών που είναι ριζωμένες στο παρελθόν και επεκτείνονται στο μέλλον» χαρακτηρίζει και γεννά την ναρκισσιστι­κή κοινωνία, όπως γράφει ο Κρίστοφερ Λας στο βιβλίο του «Η κουλτούρα τού ναρκισσισμού». Να ζούμε στο παρόν, μόνο στο παρόν και να καρπούμεθα άπλη­στα οτιδήποτε αυτό μας προσφέρει αδιαφορώντας για τους προγενέστερους και τους μεταγενέστερους είναι το σύνθημα της σύγχρονης ναρκισσιστικής κοινωνίας. Ο μετανεωτερικός νάρκισσος άνθρωπος έχει μειωμένη έως παντελώς μηδενισμέ­νη ιστορική, εθνική, πολιτική και θρησκευτική συνείδηση, ενώπαρουσιάζει υπερτροφικά ανεπτυγμένη καταναλωτική συνείδηση.

[…]

Εκ των επισημάνσεων της Εγελιανής, Φαινομενολογικής και Χριστιανικής φιλοσοφίας συνάγεται ότι η πλήρωση, ανάπτυξη και ολοκλήρωση της ανθρωπίνης συνειδήσεως προκύπτει από την αναφορά και συσχέτιση αυτής με κά­τι (Πρόσωπο, Κράτος, Ιδεολογία) έξω από αυτήν. Η ναρκισσιστική αυτοστροφή και αυτοαναφορά τής συνειδήσεως συνεπάγεται την αποδόμηση, αλλοτρίωση και εκμηδένισή της. Το εγώ, για να δομηθεί, ολοκληρωθεί, αλλά και να ικανο­ποιηθεί, χρειάζεται το ουκ εγώ.Αυτοπεριχαράκωση του εγώ στον εαυτό του ση­μαίνει αυτοκαταστροφή τού εγώ. Έτσι δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το σύγχρονο γενικευμένο αίσθημα του ανικανοποίητου και του εσωτερικού κενού. Οι πρωτοφα­νείς ανέσεις και τα καταναλωτικά αγαθά τού σύγχρονου πολιτισμού δεν μπορούν να αντισταθμίσουν την απουσία νοήματος και να άρουν το γενικευμένο αίσθημα της ψυχικής δυσφορίας και δυσανεξίας που διακατέχουν τον σύγχρονο άνθρωπο.

Αλλ' ούτε και η καταφυγή στις ανθρώπινες και ερωτικές σχέσεις και η υπερεπένδυση σ' αυτές του συγχρόνου ανθρώπου, ακριβώς λόγω της αλλοτρίωσης και της φθοράς που έχουν υποστεί συνεπεία τού ναρκισσιστικού εγωκεντρισμού, μπορούν να του προσφέρουν καταφύγιο και θεραπεία. Τουναντίον, στις συντριπτι­κά πλείστες περιπτώσεις αυξάνουν το άγχος, την απογοήτευση και το εσωτερικό κενό του. Είναι χαρακτηριστικά επί του προκειμένου αυτά που γράφει ο Κρίστοφερ Λας στο ανωτέρω μνημονευθέν βιβλίο του «Η κουλτούρα τού ναρκισσι­σμού»: «η λατρεία των προσωπικών σχέσεων, που γίνεται ολοένα και πιο έντονη όσο υποχωρεί η ελπίδα των πολιτικών λύσεων, κρύβει την πλήρη απογοήτευση από τις προσωπικές σχέσεις, όπως ακριβώς η λατρεία τής αισθησιακότητας συνε­πάγεται την απάρνηση της αισθησιακότητας σε όλες εκτός από τις πιο πρωτόγο­νες μορφές της. Η ιδεολογία του προσωπικού μεγαλώματος, επιφανειακά αισιό­δοξη, ακτινοβολεί βαθειά απελπισία και παραίτηση. Είναι η πίστη των ανθρώ­πων χωρίς πίστη».

Το διάχυτο πνεύμα τού ναρκισσισμού επηρεάζει αρνητικά προπάντων το πιο ευπαθές και ευάλωτο τμήμα της κοινωνίας μας: τα παιδιά και τους έφηβους. Η παγερή και αδιαπέραστη αδιαφορία των μαθητών προς τα προσφερόμενα μορφω­τικά αγαθά από το σύγχρονο σχολείο οφείλεται εν πολλοίς στην αδυναμία τού εξωτερικού κόσμου να προσελκύσει το ενδιαφέρον και την προσοχή τού σύγχρονου παιδιού. Το σύγχρονο παιδί, αδυνατώντας να βρει στηρίγματα στην οικογένεια, στο σχολείο, στην πολιτική και στην κοινωνία, αποτραβιέται στον εαυτό του, κλείνεται ερμητικά απέναντι στον εξωτερικό κόσμο και κόβει τους διαύλους επι­κοινωνίας μ' αυτόν. Νομίζω ότι η ευρύτατη διάδοση των ναρκωτικών στη σύγ­χρονη νεολαία οφείλεται στην ανάγκη τού παιδιού να εξέλθει του εαυτού του και να συναντήσει κάτι που θα του φέρει χαρά και ικανοποίηση —ασχέτως εάν το τίμημα του πρόσκαιρου τεχνητού παραδείσου είναι καταστροφικό... Ο ναρκισσισμός βρίσκεται στους αντίποδες της ορθόδοξης πνευ­ματικότητας. Η φιλαυτία είναι η μητέρα και η ρίζα όλων των ψεκτών παθών. Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής ορίζει την φιλαυτία ως την άλογον φιλίαν του σώματος, όχι βέβαια διότι το σώμα είναι κακό καθ' εαυτό, αλλά διότι αποτελεί το έσχατο οχυρό της αυτονομημένης έναντι του Θεού ατομικότητας. Η φιλαυτία αποτελεί το πρωτογενές πάθος, την νοσογόνο πηγή όλων των άλλων μεμπτών παθών που αποξενώνουν από τον Θεό και τους συνανθρώπους. Γι' αυτό και πρέπει, σύμφωνα με την ορθόδοξη ασκητική αγωγή, να μεταμορφωθεί σε φιλοθεΐα και φιλανθρωπία - φιλαδελφία.

[…]

Η Ασαφής Λογική (fuzzy logic)

"η επιβεβαίωση και μη αμφισβήτηση είναι το κριτήριο της αλήθειας. Η μη επιβεβαίωση και αμφισβήτηση είναι το κριτήριο του ψεύδους. Βάση και θεμέλιο όλων των πραγμάτων είναι το ολοφάνερο." Επίκουρος. 

Όταν μιλάμε για «ασαφή» λογική εννοούμε την λογική αυτή η οποία εξάγεται με βάσει των εμπειριών και των συμπερασμάτων μας. Βέβαια και η απλή λογική εξάγεται με βάσει τις εμπειρίες μας και τα συμπεράσματα μας, αλλά δεν μας δίνει στην ολότητά του, το αποτέλεσμα που ζητάμε. Όμως, όπως θα δούμε παρακάτω η ασαφής λογική δεν είναι καθόλου ασαφής. Και επιπλέον, ούτως ή άλλως σκεπτόμαστε μ' αυτήν. Αλλά ας δούμε όμως πρώτα τι λέει η απλή λογική όπως τουλάχιστον μας την εισήγαγε ο Αριστοτέλης και η οποία στηρίζεται σε δύο βασικούς νόμους. Στον νόμο της μη αντίφασης και στον νόμο του αποκλειόμενου μέσου. Όσον αφορά τον πρώτο νόμο, το Α, μας λέει, δεν μπορεί να είναι Β και μη Β. Δηλαδή κάποιος δεν μπορεί να είναι άντρας και μη άντρας ή κάποια δεν μπορεί να είναι γυναίκα και μη γυναίκα. Είναι έτσι όμως; Προφανώς όχι.

Και στον δεύτερο νόμο, ο οποίος εξάγεται με βάσει τον πρώτο μας λέει, ότι το Α είναι είτε Β, είτε μη Β. Δηλαδή κάποιος είναι, είτε άντρας είτε μη άντρας. Άρα συνεπάγεται με βάσει τον πρώτο νόμο ότι θα είναι γυναίκα. Όμως και σ' αυτό το παράδειγμα πάλι, από την εμπειρία μας στον φυσικό κόσμο, υπάρχει λάθος. Ακόμα και στην αρχή του λόγου μου την προηγούμενη βδομάδα, σχετικά με τις κατηγορίες του Επίκτητου εναντίον του Επίκουρου, διατυπώνει ο στωικός Επίκτητος ότι « Τι άλλο είναι αυτό που δεν είναι εξ ολοκλήρου αλήθεια, παρά ψέμα;».

Ναι αυτοί οι νόμοι, ή αυτή η απόλυτη λογική, μπορεί να ισχύει στα μαθηματικά ή σε οποιαδήποτε θεωρητική επιστήμη. Αλλά δεν ισχύει στην πράξη και πάνω σε φυσικά ή ανθρώπινα θέματα.

Στις διάφορες λογομαχίες που είχα και έχω με τους φίλους μου διακηρύσσω, ότι μεταξύ του άσπρου και του μαύρου υπάρχουν και άλλα χρώματα. Χρώματα τα οποία βάφουν την ζωή μας και την κάνουν πιο ενδιαφέρουσα. Και επιβεβαιώθηκα όταν διάβασα την θεωρία του Σωρίτη όπως την διατύπωσε ο ρήτορας Ευβουλίδης. Διότι η θεωρία του σωρίτη στηρίζεται σε μία πρακτική η οποία μας λέει, ότι από ποιο σημείο θεωρούνται μερικοί σπόροι σωρός; Από 10, 100,1000, και από ποιους δεν θεωρούνται; Δηλαδή ένας, η δύο, ή 10 σπόροι αποτελούν σωρό; Και αν αντιπαραθέσουμε την θεωρία αυτή με τους ανωτέρω νόμους καταλήγουμε στην άποψη, ότι ο μη άντρας δεν είναι απαραίτητα γυναίκα. Και δεν είναι γυναίκα γιατί δεν μπορούμε να κατηγοριοποιήσουμε τους άντρες.

Το λοιπόν εκ των συμπερασμάτων και των εμπειριών, τα οποία εξάγονται από αυτά τα λίγα που σας είπα, βρίσκει έδαφος και αναπτύσσεται ο Επικούρειος κανόνας. Ο οποίος εδράζεται πάνω στις καθημερινές μας εμπειρίες και όχι σε αφορισμούς. Εκλογικεύοντας όμως αυτούς τους δύο νόμους, μπορούμε να μιλάμε και για το καλό ή το κακό του εβραιοχριστιανισμού. Το ίδιο ισχύει και για την εργατική ή την αστική τάξη του κομουνισμού. Δηλαδή αν προτιμάς να είσαι κρατικός ή ιδιωτικός δούλος. Ακόμα ισχύει για την δικαιοσύνη, τους νόμους και γενικά ότι διέπει την λογική της παγκόσμιας κοινότητας των κρατών, όσο και τις σχέσεις των κρατών με τους υπηκόους τους. Γιατί τους συμφέρει να είναι τα πράγματα έτσι. Γιατί αντλούν απ' αυτήν την λογική, την εξουσία τους. Και σου λένε ότι η λογική είναι μία, όπως την διατύπωσε ο Αριστοτέλης με τους ανωτέρω νόμους: τα συμφέροντα είναι διαφορετικά. Έτσι μας φέρνουν τεχνηέντως σ' ένα δίλλημα. Ένα δίλλημα δικό τους, που σε αναγκάζουν να αποφασίσεις, για να τους διαιωνίσεις. Και σας παραθέτω ένα χοντρό παράδειγμα προς επίρρωση των ανωτέρω. Και αυτό είναι η οικονομική κρίση η οποία ταλανίζει τον Ελληνικό λαό και όχι μόνο. Αυτήν λοιπόν η κρίση διαφεντεύει την πολιτική ζωή με το εξής δίλλημα. Και το οποίο είναι συνυφασμένο με την Αριστοτέλεια λογική. Μας λένε, μνημόνιο ή χρεοκοπία. Και ότι είναι μονόδρομος, ή συμφέρον μας, το μνημόνιο. Αυτό λοιπόν το δίλλημα μας το επέβαλαν οι καπιταλιστές προκειμένου να σώσουν τα κεφάλαιά τους. Διότι αν υποθέσουμε πως βγαίνουμε από το μνημόνιο το μόνο που έχουν να κερδίσουν οι εργαζόμενοι είναι τα ψίχουλα. Και αυτό που θα χάσουν, είναι ο σημαντικός παραγωγικός ελεύθερος χρόνος. Πράγματι δεν μας ενδιαφέρει εμάς τους Επικούρειους το κέρδος ή τα ψιχία που θα μας δώσουν, αν μας τα δώσουν, ή ακόμα η εντατικοποίηση της δουλειάς, η αν θέλετε να διαλέξουμε την δουλεία μας. Αλλά η ευτυχισμένη ζωή, η καλή μας διάθεση, η εκλογίκευση των επιθυμιών μας και η πραότητα των συναισθημάτων που εξαρτώνται όχι με τον αυτοσκοπό της μισθωτής εργασίας και των οραμάτων περί πλουτισμού. Δηλαδή μεταξύ των δύο λογικών όπως του μνημονίου ή της χρεοκοπίας, ή αν θέλετε τη στέρηση ή μη των καπιταλιστικών επιθυμιών, υπάρχει και η τρίτη, ή η τέταρτη, ή η πέμπτη εκδοχή.

Ναι αγαπητοί μου, με την παρέκκλιση των ατόμων, τίποτα δεν μπορεί να ορισθεί ή να μας ορισθεί ή να μας καθοριστεί. Ούτε πάνω σε θεωρητικά θέματα, ούτε σε πρακτικά. Εκείνο που μπορούμε να κάνουμε είναι συμβάσεις σε θεωρητικά θέματα ώστε να μην ερχόμαστε σε συγκρούσεις. Συμβάσεις όσον αφορά την δικαιοσύνη, την ελευθερία, την αγάπη κ.α. Και όσον αφορά τα πρακτικά θέματα εξαρτάται στο τι δέχεται πλειοψηφία και τα οποία τα ονομάζουμε ως αντικειμενική αλήθεια. Διότι εμείς ορίζουμε το δέντρο, την πέτρα. ή ακόμα μία επιστημονική ανακάλυψη. Και η οποία αλήθεια, μπορεί να καταρριφθεί όταν υπάρξουν καινούργια δεδομένα. Πράγματι στο παράδειγμα που μας φέρει ο Eric Anderson στο περίφημο βιβλίο του «ο Επίκουρος στον 21ον αιώνα» σχετικά με τους εργένηδες, ρωτά ποιοι είναι οι εργένηδες. Διότι ο ορισμός που δόθηκε και ο οποίος λέει, ότι εργένης είναι αυτός που δεν έχει παντρευτεί, είναι λάθος. Διότι εργένης είναι και ο Πατριάρχης, και ένας που έχει κάνει λευκό γάμο, και ένα παιδί.... Ακόμα γιατί να το περιορίσουμε στους άντρες. Διότι γνωρίζουμε πως υπάρχουν και γυναίκες εργένησες, όπως υπάρχουν εργένηδες και στα υπόλοιπα φύλα.

Εξ αυτών συνάγεται πως ο ανθρώπινος νους δεν είναι μαθηματικά, ή ηλεκτρονικός υπολογιστής και να λειτουργεί με το δυαδικό σύστημα 0 και 1 και να ακολουθεί ή το 0 ή το 1. αλλά αποτελείται από πυκνά διασυνδεόμενα δίκτυα. Μπορεί η εξουσία να χρησιμοποιεί αυτά τα δίκτυα για αλλότριους σκοπούς και μας κάνει να σκεφτόμαστε πάνω στον δυισμό. Και πάνω σ' αυτόν τον δυισμό να υπάρχει ο μονόδρομος, του λεγόμενου για εκείνη, καλού. Εμείς όμως οι Επικούρειοι χρησιμοποιούμε τα δίκτυα αυτά σκεπτόμενοι πολλαπλώς, διότι ο μεγάλος δάσκαλος, μας έδωσε μία μέθοδο του ηδέως ζειν και όχι κανόνες. Έτσι ανακαλύπτουμε πολλά μονοπάτια για μια ευτυχισμένη ζωή φτιάχνοντας σ' αυτήν την άρρωστη πραγματικότητα, μια καινούργια πραγματικότητα. Σκοπός λοιπόν της φιλοσοφίας αυτής, είναι ο ανθρωπισμός, μέσα από την αποδέσμευση του ανθρώπου από τα γρανάζια των τεχνικών της πολιτικής ηγεσίας.

Τα συναισθήματα ο εαυτός μου και οι άλλοι

Τα συναισθήματά μας διαμορφώνουν ένα σημαντικό μέρος της αυτο-εικόνας (πώς, δηλαδή, βλέπουμε τον εαυτό μας) και της αυτο-εκτίμησής μας. Οι αντιδράσεις των άλλων ανθρώπων στα συναισθήματά μας έχουν σχέση με το πώς συνδεόμαστε με αυτούς αλλά και με το πώς αισθανόμαστε για τους ίδιους τους εαυτούς μας. Η αποτυχία μας ν’ αναγνωρίσουμε και να αποδεχτούμε τα συναισθήματα των άλλων διαβρώνει τις σχέσεις μας και, συχνά, οδηγεί σε αντιδράσεις θυμού και επιθετικότητας.

Τα συναισθήματά μου και το πώς αισθάνομαι για τον εαυτό μου

Τα συναισθήματά μας συγκροτούν ένα σημαντικό μέρος του "ποιος είμαι" και οι αντιδράσεις των άλλων σε αυτά τα συναισθήματα παίζουν σημαντικό ρόλο στον τρόπο που αισθανόμαστε για τον ίδιο τον εαυτό μας.

Η αντίληψη του ποιος είμαι (αυτο-εικόνα) και του πώς αισθάνομαι για τον εαυτό μου (αυτο-εκτίμηση) δεν αναπτύσσεται στο "κενό", αλλά στα πλαίσια των αλληλεπιδράσεών μας με τους άλλους. Μέσα από αυτές τις σχέσεις, τα συναισθήματα που εκφράζουμε μπορεί να αγνοηθούν ή και να περιφρονηθούν από τους άλλους, με πολύ διαφορετικά, κάθε φορά, αποτελέσματα. Έτσι:

•         Όταν εκφράζουμε συναισθήματα για τα όσα μας συμβαίνουν, και το άλλο πρόσωπο τα αναγνωρίζει και τα αποδέχεται, αυτά τα συναισθήματα ισχυροποιούνται μέσα μας, επομένως επιβεβαιώνονται και αποκτούν μεγαλύτερη αξία. Αυτό επιβεβαιώνει την αντίληψή μας για το ποιοι είμαστε (αυτο-εικόνα) και συνεισφέρει θετικά στην αυτο-εκτίμησή μας. Γενικά, αισθανόμαστε καλά με τον εαυτό μας.

•         Αντίθετα, όταν το άλλο πρόσωπο αποτυγχάνει να αναγνωρίσει τα συναισθήματα που εκφράζουμε, η παράβλεψη ή περιφρόνησή του υποδηλώνει ότι τα συναισθήματά μας είναι ασήμαντα. Έτσι, τα συναισθήματά μας δεν ισχυροποιούνται και, ως αποτέλεσμα, η αυτο-εικόνα μας αμφισβητείται και η αυτο-εκτίμησή μας μειώνεται σημαντικά. Σε τέτοιες περιστάσεις, δεν αισθανόμαστε και τόσο καλά με τον εαυτό μας.

Τα συναισθήματά μου και το πώς αισθάνομαι για τους άλλους

•         Τα συναισθήματα μεταξύ των ανθρώπων βασίζονται στον αμοιβαίο σεβασμό και την αμοιβαία εμπιστοσύνη. Οι θετικές σχέσεις αναπτύσσονται και διαρκούν στο βαθμό που τα συναισθήματα και τα δικαιώματα του κάθε προσώπου γίνονται σεβαστά, και στην έκταση που το κάθε πρόσωπο προσέχει και υπολογίζει τα συναισθήματα του άλλου.

•         Η στάση μας απέναντι στον άλλο γίνεται πιο θετική και η εμπιστοσύνη μας προς αυτόν αυξάνεται, σε σχέση με το πόσο ο άλλος προσέχει και υπολογίζει τα συναισθήματά μας.

•         Παρ’ όλα αυτά, η παράβλεψη ή περιφρόνηση των συναισθημάτων μας από τον άλλο μας οδηγεί στο σημείο να μειωθεί η εμπιστοσύνη μας σ’ αυτόν.

Αποτυγχάνοντας να αναγνωρίσουμε και να σεβαστούμε τα συναισθήματα του άλλου προσώπου, διαβρώνουμε τα θεμέλια της σχέσης μας και ανοίγουμε το δρόμο στην καταστροφή και τη διάλυσή της. Όταν τα συναισθήματά μας περιφρονούνται, αυτό ισοδυναμεί με μια πρόκληση στην αυτο-εικόνα και την αυτο-εκτίμησή μας και, βέβαια, υπάρχει η πιθανότητα ν’ αντιδράσουμε σε τέτοιες προκλήσεις με θυμό και επιθετικότητα.

Η Δημοκρατία ως Αξία και η Σοφιστεία ως Ασθένεια της Δημοκρατίας

Η Δημοκρατία είναι καθημερινή θητεία λαού και πολιτικών. Όχι μια περίοδος τεσσάρων ή δύο χρόνων θητείας μιας κυβέρνησης. Στην Αρχαία Ελλάδα οι σοφιστές ξεγέλασαν τα πάντα: λαό, θεσμούς και αξίες. Επί πάνω από 2.000 έτη, η δημοκρατία έχει τη σοφιστεία μέσα της. Μέχρι σήμερον λοιπόν, λείπει ο θεσμός που κάνει ενεργό τον πολίτη καθημερινά.

Η σοφιστεία είναι το προπατορικό αμάρτημα της Δημοκρατίας. Αυτή προκάλεσε την μεγαλύτερη ιώσιμο ασθένεια στον πλανήτη που είναι η ‘δημοκρατίτιδα’, η οποία έχει ως ιό της την πολιτική. Η θεραπεία της ανθρωπότητος έχει να κάνει με την καταπολέμηση του μικροβίου της πολιτικής, που είναι η ‘γνωμίτιδα’ της ‘δημοκρατίτιδας’. Γι’ αυτό κάθε άνθρωπος πρέπει να θεωρεί τον εαυτό του πολίτη και όχι πολιτικό. Οι άνθρωποι όμως σήμερον έχουν γίνει ‘πολιτικομανείς’. Εθίστηκαν στην πολιτική της γνώμης, επειδή δεν γνωρίζουν τι θα πει πολιτική. Η πολιτική σχετίζεται με την πολιτεία, η οποία απαρτίζεται από την πόλη και τον δήμο. Η αξία των πολιτών είναι να συμμετέχουν στην πολιτική όχι μόνο με την ψήφο τους και η αξία του πολιτικού είναι να συμμετέχει στη πολιτική για τους πολίτες κι όχι για τις ψήφους τους. Σήμερα άξιος για την πολιτική θεωρείται αυτός που έχει πολλές κοινωνικές γνωριμίες, ώστε να μπορέσει να πάρει πολλές ψήφους και να εκλεγεί. Έχει καταλυθεί κάθε ίχνος Δημοκρατίας, διότι έχουν επέμβει όλες οι δυνάμεις πέρα από το πνεύμα και το λόγο του κάθε ανθρώπου. Χρησιμοποιώντας την δημοκρατική εκλογή τους από τον λαό, κάνουν πράγματα άλλα από αυτά για τα οποία τους εξέλεξε δημοκρατικά ο λαός. Οι σοφιστές με τη βοήθεια όλων των σατύρων κατάφεραν να κάνουν το λαό να μην καταλαβαίνει τίποτα από αυτά που κάνουν. Και μέσω της προβολής της γνώμης τους από τα μέσα, κρατούν τους πολίτες σε ύπνωση. Τους υπνωτίζουν και μεταδίδεται η ύπνωση ως ασθένεια από τον έναν στον άλλον, μέσω της αναπαραγωγής της γνώμης αυτής. Η δε εστίαση σε μια είδηση - γνώμη γίνεται τόσο αριστοτεχνικά, που ομοιάζει με τέχνασμα ταχυδακτυλουργικό. Αυτό επιτυγχάνεται διότι η γνώμη του ανθρώπου αλλάζει εύκολα, δια διαφόρων άλλων γνωμών, οι οποίες εισερχόμενες στον εγκέφαλο δημιουργούν μια συμφεροντολογική γνώμη και άποψη. Ο λαός όμως όταν υπνωτισθεί, είτε θα ξυπνήσει απότομα και τότε θα χυθεί πολύ αίμα, είτε θα συνεχίζει να κοιμάται και τότε επέρχεται επιδημία, η οποία είναι η πνευματική πτώση της οντότητας του ανθρώπου.

Ευελπιστούμε οι λαοί ν’ αφυπνιστούν και μαθαίνοντας από αυτά που παθαίνουν οι Έλληνες σήμερα, να δούνε τι τους περιμένει.

Μέσω της γνώμης πρέπει να βρουν τη Γνώση ώστε να καταλήξουν στη συνεννόηση. Η εξάλειψη του ‘μη’ από το ‘μη καλό’ γίνεται όταν γνωρίζεις και επιθυμείς το καλό.

Δεν βλέπετε τη Γνώση σας διότι ενδύσατε τη γύμνια της σκέψης σας με τις γνώμες των άλλων. Και οι γνώμες των ‘άλλων’ είναι το ευρώ, το δολάριο κλπ, που αντικατέστησαν το ‘δημο-’ από τη ‘δημοκρατία’ με το ‘χρήμα’, γι’ αυτό και η σκέψη σας έχει γίνει οικονομική και προσπαθείτε να τη θεραπεύσετε με οικονομολόγους. Οι σειρήνες σας πλάνεψαν, σας αφαίρεσαν και το υλικό σας ευ ζην, φοβηθήκατε για το ζην και ξεχάσατε ότι υπάρχει και το αιώνιο ζην.

Σπουδάστε στο πανεπιστήμιο της Πνευματικής Γνώσης για να πάρετε το πτυχίο της Αιώνιας Ζωής, αλλιώς θα βγείτε στη ‘σύνταξη’ και μετά τη ‘σύνταξη’ έρχεται ο θάνατος.

Γνώση προερχόμενη εκ των έσω, φωτεινή εστί. Γνώση προερχόμενη εκ των έξω, σκοτεινή εστί. Η γνώμη καθοδηγεί την βούληση, ενώ η γνώση κάνει την βούληση ελεύθερη. Η γνώμη είναι η ασθένεια της Γνώσης όπως το ψέμα στην Αλήθεια. Βάλτε τέλος στη δημοκρατία της γνώμης παίρνοντας Γνώση από και για τη Δημοκρατία.

Η Δημοκρατία ξεκίνησε με γνώμονα την Αγάπη προς το έμψυχο, αλλά και το άψυχο υλικό. Οι θεσμοί της Δημοκρατίας είναι εδραιωμένοι και αποδεκτοί από όλους και θεσπίζονται μέσω των Αξιών. Η Αλήθεια θα έρθει για να θεραπεύσει τη μόλυνση των Αξιών και των θεσμών από τη σοφιστεία. Η αποκατάσταση της Αλήθειας και των θεσμών θα γίνει μέσω της Μουσικής και του Λόγου.

Η έννοια της ελευθερίας και του αγώνα μέσα από τον μύθο Ο Σίσυφος κι ο βράχος

Καθώς ό Σίσυφος κινείται άνηφαρικά στήν πλαγιά του λόφου, σπρώχνοντας τον βράχο πρός την κορυφή, πραγματοποιεί βήματα πρός τήν Ελευθερία.

Ανεβαίνοντας σ' ένα όποιοδήποτε ύψος, φθάνει σε κάποιο βαθμό έλευθερώσεως.

Μόνον αν εφθανε στην κορυφή, θα είχε φθάσει στήν άδιαβάθμητη καί άπόλυτη Ελευθερία. Τοϋτο όμως δέν συμβαίνει, κατά τον έλληνικό μυθο, ποτέ. Αντίθετα, ό βράχος κάποτε του ξεφεύγει και κατρακυλά στήν κατηφόρα τής πλαγιάς.

Τό σημείο όπου αρχίζει ή κίνηση πρός τήν Ελευθερία, τά ριζά του λόφου, είναι απροσδιόριστο, χάνεται μέσα στά άνεξερεύνητα βάθη τής άρχής του Οντος. Αρχή τής Ελευθερίας δεν μπορεί νά είναι ή «γέννηση» ή ή «γένεση», του άτόμου ή του Κόσμου. Ή «γέννηση» προϋποθέτει «σύλληψη» καί «κύηση», παράγοντες, δηλαδή, πού άν καί είναι «προγενετικοί», καθορίζουν αυστηρά τήν πορεία του γεννωμένου. Καί ή σχέση του αιτίου και αίτιατου δεν έχει άρχή καί τέλος. Τό χρονικό και χωρικό σημείο πριν άπό τό όποιο δέν υπάρχει κίνηση πρός τήν ’Ελευθερία δέν είναι Αντιληπτό, όπως καί στά Μαθηματικά δέν είναι Αντιληπτή, καί «είναι συμβατική καί αυθαίρετη —καί γιαυτό δέν μπορεί νά όρισθή— ή έννοια του «σημείου».

Καθώς καί τό σημείο, μετά άπό τό όποιο ύπάρχει ή άπόλυτη Ελευθερία, ή κορυφή τού λόφου, δέν είναι άντιληπτό' ό Σίσυφος δέν Ανέβηκε ποτέ, είναι σημείο - χίμαιρα, πού τό κυνήγα αιώνια χωρίς νά μπορή νά τό πιάση. Τό τέλος τής κινήσεως πρός τήν Ελευθερία δέν μπορεί νά όρισθή, όπως δέν μπορεί νά όρισθή στά Μαθηματικα —και είναι συμβατική καί αυθαίρετη— ή έννοια του «Απείρου».

Δεν έχει όρια, δεν έχει οΰτε Αρχή ούτε τέλος ή ’Ελευθερία. Ελευθερία είναι ό ίδιος ό Θεός. Δέν μπορεί νά διατυπωθή όρισμός τής Ελευθερίας, όπως δέν μπαρεί κάν νά όρισθή τό τί δέν είναι Ελευθερία —καί όσοι υποστηρίζουν την ’Ελευθερία έτσι, Αρνητικά, ξεκινούν πάντοτε άπό Ανθρωποκεντρική (θά λέγαμε «σισυφοκεντρική») αφετηρία καί αφήνουν έξω Από τόν ορισιμό του τί δέν είναι Ελευθερία ένα μέρος του Οντος, μέρος πού βρίσκεται εξω Από τόν Σίσυφο.

Φανταστικά, ό Σίσυφος θα μπορούσε κατ’ έλευθέραν βούλησιν να καθορίση τήν Αρχή καί τό τέλος τής κινήσεώς του, θα μπορούσε δηλαδή από μόνος του νά γίνη είτε Απολύτως μή έλεύθέρος, εϊτε Απολύτως ελεύθερος, μόνο στήν περίπτωση πού θά έπορεύετο σε μιά πεδιάδα μονάχος του, όχι στήν Ανηφόρια του λόφου, καί χωρίς τόν βράχο πού σπρώχνει. Τούτο θά συνέβαινε, αν ό άνθρωπος ήταν άναρχος, άν δέν ήταν δημιούργημα τής 'Ελευθερίας, αλλά δημιουργός του έαυτοϋ του —πράγμα αδύνατον. Έτσι, Σίσυφος καί βράχος, με τό κοινό άνέβασμά τους στήν πλαγιά, καθορίζουν τό ύφηλότερο σημείο πού θά φθάση ή κίνηση πρός τήν Ελευθερία. Μόνος του ό Σίσυφος δέν φθάνει πουθενά.

Ειδικά, ό ρόλος του Σίσυφου έξαντλεΐται μέσα στά όρια ένός «διαστήματος» πού συμπίπτει μέ τήν τροχιά πού διαγράφει σπρώχνοντας τόν βράχο, και μηδενίζεται πριν καί μετά τά όρια αυτά, όπωσδήποτε πριν άπό τήν Αρχή τής Ανηφοριας αλλά καί όπωσδήποτε πρίν Από τήν κορυφή.

Τό τρίπτυχο, -λόφος -Σίσυφος— βρόχος, Απόλυτα Αξεχώριστο, Αντικατοπτρίζει τήν Αναγκαστική συνύπαρξη του Ανθρώπου μέ τό περιβάλλον του καί τό έκτος αυτού "Όν, τήν Τύχη καί τήν ’Αναγκαιότητα. Δέν ύπάρχει περίπτωση άπομονώσεως του Ανθρώπου, καταργήσεως του «έξωανθρώπινου». Δέν νοείται ό Σίσυφος χωρίς τήν Ανηφοριά και χωρίς τόν βράχο. Ό άνθρωπος καί τό έξωανθρώπινο υποχρεωτικά «Αντιμάχονται», «ερίζουν», Αλλά καί συμπορεύονται ζευγαρωτά, άρμονικά καί Ανηφορικά, Αφοϋ ή ούσία τής ύπάρξεως του Σίσυφου τοποθετείται Ακριβώς στήν Ικανότητά του: νά ώθή, πολύ ή λίγο, τον βράχο στην άνηφοριά καί οχι στήν έγκατάλειψη του λόφου, έγκατάλειψη πού δέν θά είχε, σέ τελευταία άνάλυση, κανένα νόημα, διότι θά άφαιροϋσε άπ' αύτόν τήν δυνατότητα τής κινήσεως πρός τα έπάνω. Καί ή δυνατότητα αυτή, σάν πολυπόθητο αίτημα τής ζωής, είναι αυτή αΰτη ή άπελευθέρωση, οίουδήποτε βαθμού, πού έπιδιώκει μέ τον άγώνα της ή άνθρωπότητα, σάν άτομα καί σάν σύνολο.

Ή έλευθέρωση, ή θέωση, είναι άκριβώς ή συνισταμένη της άντιμαχίας, (τής «’Έριδος», καθ’ Ηράκλειτον) μεταξύ του βάρους του βράχου καί τής προωθητικής δυνάμεως πού καταβάλλει ό άνθρωπος. «Γέννημα» των δύο άντιθέτων αυτών δυνάμεων, τής Ελευθερίας και τής ’Αναγκαιότητας, ή έλευθέρωση είναι σέ τελευταία άνάλυση ή εναρμόνιση μεταξύ τους, ή άφομοίωση, ή ταύτιση» ή ένοποίησή τους, όπως ή συνισταμένη τής ήλιακής έλξεως καί τής γήινης έλξεως είναι ή ήρεμη, άδιατάρακτη, άρμονική καί αιώνια τροχιά τής Γης γύρω άπό τον έαυτό της και γύρω άπό τών ήλιο Καί όπως ή Γή άν απαλλασσόταν άπό τήν ήλιακή έλξη, θά «έχα~νε τον δρόμο της» και θά χανόταν καί ή ίδια μέσα στο Σύμπαν, θά αύτοκαταστρεφόταν, έτσι καί ό Σίσυφος, άν σταματούσε τήν ώθηση του βράχου στήν άνηφοριά του λόφου, θά τού ξέφευγε ό βράχος, θά κατρακυλούσε και θά πλάκωνε καί τόν ίδιον. Ή συνύπαρξη του Σίσυφου μέ τόν βράχο είναι λειτουργία του Λόγου, του Κοσμογονικού Νόμου, είναι έκφραση τής άρχής πού ένώνει καί συντηρεί τόν Κόσμο. Ή άρμονική άνηφορική συμπόρευσή του μέ τό βράχο είναι ή «σύνταξή» του, ή «συμμόρφωσή» του πρός τόν Νόμο. Ή απόπειρα έγκαταλείψεως του βράχου άποτελεΐ παράβαση του Νόμου, «κατήφορο», και συνεπάγεται τήν επέμβαση τής Δίκης καί τήν καταστροφή του παραβάτη.

Ό βαθμός έλευθερώσεως, θεώσεως του άνθρώπου —τό «διάστημα» τής τροχιάς τοϋ Σίσυφου στήν πλαγιά —είναι άπεριόριστός, άπειρος. Ή συμμόρφωση πρός τόν Κοσμογονικό Νόμο, άν δεν φέρη στήν άπόλυτη Ελευθερία, μπορεί όμως νά όδηγήση τόν άνθρωπο σέ έπίπεδα γιγαντιαίας φυσικής και πνευματικής άνόδου — καί ή Ιστορία βρίθει άπό παραδείγματα άτόμων καί Εθνών πού άνυψώθηκαν σ' αυτή τήν κατάσταση όπως, άλλωστε, βρίθει κι άπο παραδείγματα αύτοκαταστρεφόμενων άτόμων και Εθνών πού παρέβησαν τόν Κοσμογονικό Νόμο — άτόμων καί Εθνών πού άφησαν τόν βράχο, με άποτέλεσμα νά κατρακυλήση καί νά τά πλάκωση.

Ή σύγχρονη φάση τής Ιστορίας τής άνθρωπότητας, ή σημερινή έποχή τής παρακμής, χαρακτηρίζεται άκριβώς άπό την παράβαση του Κοσμογονικου Νόμου, τήν άνατροπή του, μέσω του μοχλού τής Λογοκρατίας καί τεχνοκρατίας.

Από την 'κοινωνία του θεάματος' στον 'πολιτισμό της εικόνας'

Εἶναι γνωστή ἡ κριτική πού ἔχει ἀσκηθεῖ κατά καιρούς στήν λεγόμενη «κοινωνία τοῦ θεάματος», στό πολυπληθές τμῆμα τῶν παλαιοτέρων (λ.χ. τῆς ρωμαϊκῆς κοινωνίας) ἀλλά καί τῶν συγχρόνων (λ.χ. τῆς κοινωνίας τῶν Μ.Μ.Ε) κοινωνιῶν πού ἱκανοποιεῖται ἀπό τό θέαμα. Δυστυχῶς τίς περισσότερες φορές τό θέαμα χαρακτηρίζεται ἀπό πράξεις ὑποβιβασμοῦ, φανεροῦ ἤ συγκεκαλυμμένου, τῆς ἀνθρώπινης ἀξιοπρέπειας. Ἐπειδή γίνεται λόγος γιά τόν «πολιτισμό τῆς εἰκόνας», στήν σημερινή κατάθεση θά διατυπώσω ὁρισμένες παρατηρήσεις πάνω σ’ αὐτήν τήν νέα κυρίαρχη ἀντίληψη, τάση καί πρακτική συμπεριφορά.

Κατ’ ἀρχάς, ὁριζόμενη ἡ σημερινή εἰκόνα δέν ἔχει σχέση μέ τήν ζωγραφική, θρησκευτική ἤ κοσμική, τέχνη. Παρά τό γεγονός ὅτι ἡ σημερινή εἰκόνα εἶναι ἐν πολλοῖς ἀποτέλεσμα τεχνικῶν διαδικασιῶν, ἀποτελεῖ μία ἰδιάζουσα μορφή «τέχνης» καί ἴσως ἔχει ὁρισμένη αἰσθητική ἀξία, ὡς δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου. Ἐάν, ὅμως, ἡ χρήση τῆς τεχνικῆς στήν εἰκόνα φθάνει στήν παραποίηση τῆς ἀληθινῆς πραγματικότητας, τότε ἡ εἰκόνα καθίσταται ἰσχυρό «ὅπλο» στά χέρια τῶν ἐξουσιαζόντων ἤ τῶν ἐπιδιωκόντων νά καταλάβουν τήν ἐξουσία. Ἐπίσης στήν περίπτωση αὐτή, ἡ εἰκόνα χρησιμοποιεῖται, ἀφοῦ ἔχει ὑποστῆ τεχνική ἐπεξεργασία, καί ἀπό τούς ἀσχολούμενους μέ τήν «ἐνημέρωση» τῶν πολιτῶν (μέσῳ τῆς τηλεόρασης ἤ μέσῳ τοῦ διαδικτύου), καί μάλιστα ἐν ὀνόματι τῆς ἀλήθειας. Ἀπό τά ἀναφερθέντα παραδείγματα εἶναι προφανές ὅτι ἡ «ἠθική» τῆς εἰκόνας, διαμορφώνοντας συνειδήσεις καί συμπεριφορές, ἐπηρεάζει καί κατευθύνει ἀνθρώπους καί λαούς. Ἄρα ἡ σημερινή εἰκόνα ἔχει ἕνα εὐρύτατα πολιτικό καί κοινωνικό προσανατολισμό.

Ἐξ ἄλλου, ὁ συγκροτηθείς «πολιτισμός τῆς εἰκόνας» ἔχει ἀπομακρύνει τόν «πολιτισμό τοῦ λόγου». Ἔτσι ὁ λόγος, νοούμενος ὡς ὁμιλία, συνομιλία, διαλεκτική ἀλλά καί ὡς λογική δύναμη, ἀτροφεῖ λόγῳ τῆς κυριαρχίας τῆς εἰκόνας. Μάλιστα ἡ γνωστή διατύπωση «μία εἰκόνα, χίλιες λέξεις» ἑρμηνεύεται κακῶς, ὅταν ὁ λόγος καί ἡ λογική ἀντικαθίστανται διά τῆς εἰκόνας καί κυρίως ἀπό ἀνθρώπους πού δέν διαθέτουν μία ἱκανοποιητική γνωστική συγκρότηση ἀλλά καί κριτική ὡριμότητα. Αὐτό διαπιστώνεται εὔκολα στούς συγχρόνους νέους πού ἀδυνατοῦν νά σκεφθοῦν διά τῆς λογικῆς διαδικασίας καί νά καταλήξουν σέ ἀσφαλῆ συμπεράσματα. Εἶναι εὐνόητο ὅτι ἡ σκέψη τῶν συγχρόνων νέων εἶναι εἰκονοκεντρική καί ὄχι λογοκεντρική. Ἀλλά, γιά τήν ἀλήθεια, ἡ εὐθύνη ἀνήκει καί σέ ἐκείνους πού προετοιμάζουν τούς νέους νά εἰσέλθουν στήν σκληρή κοινωνική πραγματικότητα (λ.χ ἡ «παιδαγωγική τῆς εἰκόνας» στά σχολικά ἐγχειρίδια εἶναι σέ πολλές περιπτώσεις καταστροφική). Ἐδῶ, λοιπόν, διακρίνεται ὁ παιδαγωγικός ρόλος τῆς εἰκόνας πού ὁδηγεῖ στήν συγκρότηση τῆς «κοινωνίας τῆς πληροφορίας» καί ὄχι τῆς «κοινωνίας τῆς γνώσεως».

Νομίζω ὅτι ὁ πολιτικός-κοινωνικός ἀλλά καί παιδαγωγικός χαρακτήρας τῆς σημερινῆς εἰκόνας, παρά τίς διαβεβαιώσεις περί τοῦ ἀντιθέτου, δεν ἀποτελεῖ μία ἰδιαίτερη πολιτιστική κατάκτηση. Δέν συνιστᾶ, δηλαδή, μία ad hoc πολιτιστική δημιουργία ἀλλά περισσότερο ἕνα τρόπο, βοηθούμενο ἀπό τίς δυνατότητες τῆς τεχνολογίας, συγκροτήσεως μιᾶς κοινωνίας χωρίς γνώση, κρίση καί συγκεκριμένο προσανατολισμό. Ἐάν οἱ νέοι ἄνθρωποι ἐπιθυμοῦν νά διαμορφώσουν μία καλύτερη κοινωνία ἀπό τίς προηγηθεῖσες, αὐτό θά τό ἐπιτύχουν βασιζόμενοι σέ ἀληθεῖς (ἤ καί σέ ψευδεῖς, κατά μία ἔννοια) ἀλλά ὄχι σέ εἰκονικές προκείμενες.

Η διατήρηση της ιστορικής συνείδησης ως πράξη αντίστασης

Εάν η μνήμη του ανθρώπου είναι κριτήριο της ταυτότητάς του, τότε η απώλεια της ιστορικής μνή­μης θα πρέπει να σημαίνει απώλεια και της ιστορικής ταυτότητας. Στο πλαίσιο της ισοπεδωτικής παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας και εξ αιτίας της καταναλωτικής συνείδη­σης και της γενικότερης πολιτιστικής σύγχυσης, η ιστορική μνήμη διαγράφεται από την πολιτιστική και κοινωνική πραγματικότη­τα. Εν συνεχεία θα υποστηριχθεί ότι η διατήρη­ση της ιστορικής συνείδησης είναι κυρίως μία πρά­ξη αντίστασης απέναντι στις ως άνω κυρίαρ­χες αντιλήψεις των καιρών μας.

Αρχικά, η διατήρηση της ιστορικής συνείδησης λειτουργεί κατά ένα τρόπο ανασταλτικό απέναντι στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Εδώ θα πρέπει να διευκρινισθεί ότι η παγκοσμιοποιημένη οικονομία δεν οδηγεί μόνον σε νέες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες (του τύπου «οι φτωχοί φτωχότεροι και οι πλούσιοι πλου­σιότεροι») αλλά απειλεί σε μεγάλο βαθμό τις ιδιαιτερότητες επί μέρους λαών και ανθρώπων. Οπωσδήποτε η διαμορφωθείσα παγκοσμιοποιημένη κοινωνία εμπεριέχει μία ασάφεια όσον αφορά τις αιτίες, τους στό­χους και εν γένει το νόημα της συ­γκρότησής της. Πρόκειται δηλαδή για μία ισοπεδωτική κοσμοαντίλη­ψη της οποίας τα κύρια χαρακτη­ριστικά (εθνολογικά, οικονομικά, κοινωνικά, ψυχολογικά, ατομικά κ. ά.) δεν έχουν ακόμη αναλυθεί και ερμηνευθεί ικανοποιητικά.

Εξ άλλου, στο πλαίσιο της λε­γομένης μετανεωτερικότητας προβάλλεται η καταναλωτική και όχι η ιστορική συνείδηση. Κατά την αντίληψη αυτή, ο άνθρωπος ζει αποκλειστικά και μόνον για το παρόν, αφού το μέλλον είναι αβέβαιο και το παρελθόν ανύπαρκτο. Επομένως δεν αναζητεί ο άνθρωπος κάποιο νόημα ζωής αλλά αρκείται σε μία κατανα­λωτική συμπεριφορά, η οποία μάλι­στα, εάν δεν είναι και πολύ ορατή, δεν είναι και πολύ ενοχλητική. Σ' αυτήν την θεώρηση, η οποία υιοθετείται εν γένει στην εξαμερικανισμένη πλέον Δύση, η ιστορική συνείδηση δεν έχει κανένα ουσιαστικό ρόλο, αφού ενδιαφέρει περισσότερο η καταναλωτική συμπεριφορά της απρόσωπης μάζας και όχι η διατή­ρηση της ιστορικής μνήμης του συ­γκεκριμένου εθνικού στοιχείου. Λό­γου χάρη, θα ήλπιζε κανείς να παρα­μένει, ακόμη και σήμερα, επίκαιρο το νόημα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα κατά το 1821 ή της εθνικής αντίστασης κατά του Άξονος κατά το 1940.

Εάν εστιάσει κανείς στην γενι­κότερη πολιτιστική σύγχυση που έχει καλλιεργηθεί στην σημερινή ελληνική κοινωνική πραγματικότη­τα, θα διακρίνει ότι έχει πλέον χαθεί ό,τι ονομάζεται πολιτιστική κληρο­νομιά και επικρατεί ένα ασαφές πο­λιτιστικό φαινόμενο που επιτρέπει μία ανάμειξη ετερογενών στοιχεί­ων, είτε εισαγωγής είτε μιας χρήσε­ως. Τα ακόλουθα παραδείγματα δει­κνύουν του λόγου το αληθές. Αν δει ο αναγνώστης την πληθώρα των κατ' έτος εκδιδομένων βιβλίων, θα διακρί­νει ότι τα περισσότερα από αυτά γρά­φονται χωρίς να έχουν να πουν κάτι ιδιαίτερο ή καινούργιο. Ή, ακόμη, ας προσέξει την μουσική παραγωγή, κακίστης ποιότητας πολλές φορές, στην σύγχρονη Ελλάδα. Εάν μάλιστα ο αναγνώστης ασχοληθεί και με την σύγχρονη ιστοριογραφική αντίληψη που δέχεται, ατυχώς, ότι το ελληνικό έθνος έχει κατασκευασθεί τον 19° αι., τότε θα μείνει τουλάχιστον με μια αίσθηση αδικίας για την ιστορική αλήθεια. Είναι περιττό να αναφερθώ στην απουσία (ή αδυναμία;) του λε­γομένου «πνευματικού κόσμου», πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, να επιχειρήσει μία καίρια παρέμβαση στην πολιτιστική βαρβαρότητα των καιρών μας. Παρά τον οποιοδήποτε αντίλογο, είναι βέβαιο ότι από την σημερινή πολιτιστική ανάπτυξη απουσιάζει σχεδόν ο,τιδήποτε μπορεί να διασώσει την ιστορική συνείδηση και μνήμη.

Απέναντι στην σκιαγραφείσα κοι­νωνική και πολιτιστική πραγματικό­τητα, η διατήρηση της ιστορικής συ­νείδησης μπορεί να θεωρηθεί ως μια σύγχρονη πράξη αντίστασης στον νέο αυτόν τύπο του ιμπεριαλισμού, που παρουσιάζεται όχι τόσο στις ισχυρές αλλά κυρίως στις αδύναμες χώρες. Κατά την θεώρηση αυτή, ο σημερινός ιδιάζων ιμπεριαλισμός δεν έχει στρατιωτικό περιεχόμε­νο, όπως στο παρελθόν, αλλά είναι ένας ιμπεριαλισμός πρώτα της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας και έπειτα της καταναλωτικής κοι­νωνίας. Αντιστοίχως, η σύγχρο­νη αντίσταση δεν μπορεί να είναι ένοπλη αλλά κυρίως πολιτιστική και ψυχολογική. Και η αρχή αυτής της διαφορετικής αντίστασης βρί­σκεται ακριβώς στην διατήρηση της ιστορικής συνειδήσεως.

Είναι προφανής, κατά τα ανωτέρω, η αναγκαιότητα της διατήρησης της ιστορικής συνείδησης στον σύγχρο­νο εξαμερικανισμένο δυτικό πολι­τισμό μέρος του οποίου επιθυμεί να αποτελέσει, ανεπιτυχώς, και η Ελλάδα. Σε τελική ανάλυση, επιβάλλεται να ερμηνευθεί αυτή η διατήρηση της ιστορικής συνείδησης ως η έσχατη πράξη αντίστασης μέσα στην γενική παρακμή.

Νίκος Λυγερός: Κοινωνικοί άνθρωποι και ανθρώπινη κοινωνία

Κάποιες μέρες της ιστορίας χαρακτηρίζονται ως ιστορικές διότι δηλώνουν με τη σφραγίδα τους την ύπαρξη συνόρων μεταξύ πριν και μετά. Μπορεί να μη φαίνονται την ίδια μέρα ως σημαντικές αλλά αποκτούν με το χρόνο μια συμβολική βαρύτητα. Ξεφεύγουν από το έργο της καθημερινής ζωής που σέρνει ασήμαντες και ανώνυμες μέρες για να δημιουργήσουν μιαν εικόνα, μια μνήμη του μέλλοντος. Υπάρχουν βέβαια διάφορα πλαίσια που επιτρέπουν την ύπαρξη τέτοιου είδους ημερών. Εδώ θα ασχοληθούμε με το συλλογικό πλαίσιο και τη σημασία της ιστορικής ημέρας. Αν και στη φύση η συλλογική σκέψη είναι δεδομένη, παραμένει σπάνια στον ανθρώπινο τομέα. Ο πρώτος λόγος είναι ότι όσο εύκολο είναι για τον άνθρωπο να καταλάβει ότι υπάρχει και να ξέρει ότι υπάρχει τόσο δύσκολο είναι το ανάλογο για την κοινωνία. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι το σύνολο δεν αποτελεί ομάδα. Ο τρίτος λόγος είναι η δυσκολία δημιουργίας νέων σχέσεων ανάμεσα στα άτομα της κοινωνίας.

Η κοινωνία υπάρχει όντως, όμως δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι υπάρχει σαν υπεροντότητα σε σχέση με το άτομο. Η δυσκολία της διαδικασίας προέρχεται από την έλλειψη στόχου, κοινού στόχου. Διότι εξ ορισμού αυτός ο κοινός στόχος θα έπρεπε να είχε διαλεχτεί από την κοινωνία άρα σαν πραγματική υπεροντότητα. Και όντως η επίτευξη της επιλογής του στόχου είναι δύσκολη γιατί ανήκει σ'ένα μετα-πλαίσιο. Αν και εσωτερικά υπάρχει πρόβλημα δημιουργίας κοινού στόχου, εξωτερικά είναι εφικτός. Μια εξωτερική πίεση μπορεί εύκολα να προκαλέσει έναν κοινό στόχο στη θεματολογία της αντίστασης πχ σεισμός, καταστροφή, πόλεμος. Σ' αυτό το πλαίσιο η κοινωνία είναι αναγκασμένη ν'αντισταθεί. Και μπορούμε να ερμηνεύσουμε την αντίδραση ως αντανακλαστική κίνηση. Όταν όμως ο στόχος είναι θετικός και αφηρημένος και χρειάζεται μια δημιουργική τάση για να επιτευχθεί τότε η κοινωνία παραμένει αμήχανη.

Όλος ο κόσμος θέλει να ζήσει ελεύθερος. Ποιος όμως είναι διατεθειμένος να θυσιάσει κάτι για να πετύχει αυτό το στόχο; Ποιος όμως θα δεχτεί να θυσιαστεί για την κοινωνία του; Ο καθένας ζει από την κοινωνία, ποιος όμως ζει για την κοινωνία του; Τι σημαίνει ατομική πρωτοβουλία αν δεν υπάρχει κοινωνική προσφορά; Όπως βλέπουμε είναι δύσκολο για το κάθε άτομο να προσφέρει, ανεξάρτητα αν το ίδιο δεν υπάρχει παρά μόνο μέσα στο βλέμμα της κοινωνίας. Διότι αν δεν σε κοιτάζει κανείς, κανείς δεν σε βλέπει και δεν υπάρχεις ως κοινωνικό ον, πράγμα το οποίο αποτελεί την ιδιαιτερότητα του ανθρώπου. Θεωρούμε σημαντικά τα στοιχεία του συνόλου δίχως να συνειδητοποιήσουμε ότι αυτά τα στοιχεία δεν θα είχαν το νόημα που έχουν αν δεν υπήρχε το σύνολο. Ποιος είναι ο ρόλος του ανθρώπου αν δεν υπάρχει κοινωνία;

Μερικοί από το λαό μας έφαγαν πέτρες για να μας χαρίσουν την ελευθερία. Μερικοί από το λαό μας έδεσαν τη ζωή τους με το νήμα της. Μερικοί από το λαό μας έχασαν τους ανθρώπους τους σ'έναν άδικο αγώνα. Όλους αυτούς, εμείς δεν πρέπει να τους ξεχάσουμε. Κι αν αυτοί δεν είναι παρά μνήμες για μας, εμείς είμαστε το μέλλον τους. Για μας θυσιάστηκαν. Έδωσαν τη ζωή τους για να ζήσουμε. Ενώ εμείς πρέπει μόνο να προστατέψουμε τη ζωή μας για να ζήσουν τα παιδιά μας. Και τώρα πρέπει να σκεφτούμε σαν υπεροντότητα όλες αυτές τις κρίσιμες ημέρες όχι μόνο για το παρόν μα και για το μέλλον των παιδιών μας. Κι αυτό το μέλλον βρίσκεται πέρα από τον ορίζοντα της ζωής μας. Πρέπει να νιώσουμε ότι ένας λαός δεν είναι μόνο αυτό το διαχρονικό στοιχείο, σκέφτεται υποφέρει συλλογικά και άρα υπάρχει σαν ελεύθερο ον.

Νίκος Λυγερός: Από την αξία στο κόστος

Ο John Kenneth Galbraith στο βιβλίο του με τίτλο Ταξίδι στο χρόνο της οικονομίας γράφει: «Η ανοησία, όταν μάλιστα διαθέτει γόητρο, μπορεί να είναι καθοριστικός παράγοντας στην οικονομική ζωή». Αν συνδυάσουμε αυτήν τη φράση με το ρητό του Albert Einstein, τότε κατανοούμε τις τεράστιες διαστάσεις που παίρνει. Διότι όπως συνεχίζει ο ίδιος ο Galbraith «Σε μεγάλο βαθμό, η ένδυση παραμένει σήμερα -ίσως περισσότερο απ’ ό,τι η μάθηση ή η ευφυΐα- πρωταρχικό σύμβολο κοινωνικής θέσης και διάκρισης». Το χιούμορ αυτής της παρατήρησης γίνεται πιο έντονο, όταν αντιληφθεί κανείς ότι η παραγωγή υφασμάτων είναι σε φάση να γίνει μονοπώλιο μέσω του περίπλοκου καπιταλιστικού συστήματος, πρώην κομμουνιστικού. Η αλλαγή φάσης μεγέθυνε το φαινόμενο της επέκτασης. Και έχουμε ως γενική συνέπεια ότι τα ίδια άτομα που προσέχουν τόσο πολύ την ένδυση, παραπονιούνται για την ενέλεγκτη εξέλιξη της οικονομίας. Κανείς δεν υποστηρίζει οικονομικά το κράτος του και, βέβαια, το κράτος του το ανταποδίδει. Φαίνεται ότι κανείς δεν γνωρίζει τη θεωρία καταστροφών του Thorn, αλλά ούτε και την απλοϊκή θεωρία των dominoes του Kissinger. Ο καθένας το παλεύει όπως ξέρει και μπορεί, δίχως αποτέλεσμα βέβαια, εφόσον κανείς δεν μπορεί ν’ αντισταθεί στο ρεύμα όταν θεωρεί τον εαυτό του μοναδικό. Στις Ινδίες και στο Πακιστάν όπου παλιά ο Gandhi είχε χρησιμοποιήσει στρατηγικά και αποτελεσματικά την ένδυση ως αντιστασιακό σύστημα, η παραγωγή είχε καταρρεύσει. Κατά συνέπεια, η φτώχεια ακολουθεί και τον ρυθμό ανάπτυξης της εισβολής.

Όπως ο καθένας θεωρεί ότι δεν μπορεί να κάνει τίποτα μόνος του, δεν κάνει τίποτα και η αδράνεια του συμβάλλει στην ολοκλήρωση του συστήματος. Το να μην υπάρχει κυρίαρχη στρατηγική, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει στρατηγική. Η θεωρία παιγνίων του Nash είναι ξεκάθαρη πάνω σε αυτό το σημείο. Κι όμως τα λάθη συνεχίζονται. Το πρόβλημα, όπως το εξηγεί και ο Galbraith, προέρχεται από το δόγμα της σταθερότητας ενός συστήματος που τείνει προς σοβαρή αστάθεια διότι έχει ενσωματωμένα επαναλαμβανόμενα επεισόδια καταστροφής. Στην αρχή, τα ονόμασαν κρίσεις ή πανικούς. Μετά, το σύστημα τα μετέτρεψε, μόνο γλωσσικά βέβαια, σε υφέσεις. Ύστερα, σε κάμψεις ή ακόμα αναπτυξιακές προσαρμογές. Και ακόμα χειρότερα σε μόνιμη ισορροπία με υποαπασχόληση. Δεν είναι ο σκοπός εδώ να μελετήσουμε την αρχική αλλαγή, αλλά πώς να μην αναφέρουμε την εύστοχη παρατήρηση του Galbraith: «Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος σωστά αποκλήθηκε ο Μεγάλος Πόλεμος· ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν η τελευταία του μάχη.» Η μεγάλη αλλαγή συνθηκών για την οικονομία γίνεται με την παγκοσμιοποίηση των γεγονότων. Οι ειδικοί το ξέρουν εδώ και χρόνια, μάταια όμως. Διότι τα άτομα συνεχίζουν να ποθούν τα ίδια μέσω της βέλτιστης λύσης στο ατομικό επίπεδο δίχως να δίνουν βάρος στην ολική ανάδραση. Ακόμα και δίχως αξίες, αξίζουμε αυτό που είμαστε και τίποτα περισσότερο.

H άνοδος της ασημαντότητας

Δύο εκτενή αποσπάσματα από το βιβλίο του Kορνήλιου Kαστοριάδη «H άνοδος της ασημαντότητας».

  
I. H απουσία κριτικής σκέψης

H εργασία των διανοουμένων θα έπρεπε να είναι εργασία κριτικής. Kαι τέτοια ήταν συχνά στην Iστορία, όπως, παραδείγματος χάριν, κατά τη στιγμή της γέννησης της φιλοσοφίας στην αρχαία Eλλάδα. Tότε, οι φιλόσοφοι αμφισβητούν τις κατεστημένες συλλογικές παραστάσεις, αμφισβητούν τις ιδέες για τον κόσμο και τους θεούς, αμφισβητούν την ορθή τάξη της πολιτείας. Ομως, αρκετά γρήγορα, η στάση αυτή εκπίπτει, εκφυλίζεται. Οι διανοούμενοι εγκαταλείπουν τον κριτικό ρόλο τους. Tον προδίδουν. Mεταβάλλονται σε εκλογικευτές της πραγματικότητας και σε απολογητές της καθεστηκυΐας τάξης. Tο πιο ακραίο παράδειγμα αλλά, χωρίς αμφιβολία, το πιο χαρακτηριστικό- ακόμη και μόνο διότι ενσαρκώνει τη μοίρα και την κατάληξη της κληρονομημένης φιλοσοφίας - είναι ο Xέγκελ. Tελικά, ο Xέγκελ έφθασε να διακηρύσσει πως «ό,τι είναι ορθολογικό είναι πραγματικό και ό,τι είναι πραγματικό είναι ορθολογικό».

Στο δικό μας αιώνα έχουμε δύο κραυγαλέες περιπτώσεις αυτού του φαινομένου: στη Γερμανία, ο Xάιντεγκερ και η βαθιά του προσχώρηση, πέρα από τα γνωστά συμβάντα και την ανεκδοτολογία, στο «πνεύμα» του ναζισμού· στη Γαλλία, ο Zαν-Πολ Σαρτρ, ο οποίος δικαιολόγησε τουλάχιστον μετά το 1952 τα σταλινικά καθεστώτα και, όταν, τέλος πάντων, ξέκοψε με τον τρέχοντα κομμουνισμό, άρχισε να υποστηρίζει τον Φιντέλ Kάστρο, τον Mάο Tσε Tουγκ, κ.λπ.

Οι διανοούμενοι

Mέχρι σήμερα η κατάσταση αυτή δεν έχει αλλάξει ως προς την ουσία της, αλλά, απλώς, ως προς την έκφρασή της. Mετά από την κατάρρευση των ολοκληρωτικών καθεστώτων και την κονιορτοποίηση του μαρξισμού-λενινισμού, οι δυτικοί διανοούμενοι στην πλειοψηφία τους περνούν τον καιρό τους εγκωμιάζοντας τα δυτικά καθεστώτα ως καθεστώτα «δημοκρατικά», ίσως όχι ιδανικά (δεν ξέρω ποιο είναι το ακριβές νόημα της έκφρασης αυτής), αλλά πάντως ως τα καλύτερα ανθρωπίνως εφικτά. Mας διαβεβαιώνουν, επίσης, ότι η οποιαδήποτε άσκηση κριτικής προς αυτές τις ψευδο-δημοκρατίες οδηγεί κατευθείαν στα Γκουλάγκ. Eτσι, λοιπόν, συνεχίζεται αυτή η χωρίς τέλος επανάληψη της κριτικής του ολοκληρωτισμού, μια κριτική που έρχεται με καθυστέρηση τριάντα, σαράντα, πενήντα, εξήντα, εβδομήντα ετών (πολλοί από τους σημερινούς «αντιολοκληρωτικούς» διανοούμενους στις αρχές της δεκαετίας του '70 ήταν ακόμη μαοϊκοί).

Ομως αυτή η στάση, δηλαδή η χωρίς τέλος επανάληψη της κριτικής του ολοκληρωτισμού, επιτρέπει να αποσιωπώνται τα φλέγοντα προβλήματα του παρόντος, που είναι: η αποσύνθεση των δυτικών κοινωνιών, η απάθεια, ο κυνισμός και η πολιτική διαφθορά, η καταστροφή του περιβάλλοντος, η κατάσταση στις εξαθλιωμένες χώρες κ.λπ. Yπάρχει, επίσης, μία παραλλαγή της ίδιας ουσιαστικά στάσης: αποσύρεται κανείς στον πλαστικό πύργο του και εκεί ασχολείται με την πολύτιμη προσωπική του παραγωγή.

Πρέπει να σταματήσουμε να υπερ-εκτιμούμε και, ταυτοχρόνως, να υπο-τιμούμε το ρόλο των διανοουμένων. Yπήρξαν ασφαλώς διανοητές και συγγραφείς οι οποίοι έχουν ασκήσει τεράστια επιρροή στην Iστορία - όχι, εξάλλου, πάντα προς το καλύτερο. Ο Πλάτων χωρίς αμφιβολία είναι το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα, αφού ακόμη σήμερα όλος ο κόσμος, και χωρίς να το ξέρει, σκέφτεται με όρους πλατωνικούς. Ωστόσο, από τη στιγμή που κάποιος επιχειρεί να εκφραστεί για την κοινωνία, την ιστορία, τον κόσμο, το είναι, τότε, οπωσδήποτε, εισχωρεί στο πεδίο των κοινωνικοϊστορικών δυνάμεων. Kαι σ' αυτό το πεδίο μπορεί να παίξει ένα ρόλο του οποίου η σημασία κυμαίνεται από το απειροελάχιστο μέχρι το αξιοσημείωτο. Tο να θεωρήσουμε ότι ο ρόλος αυτός είναι «ρόλος εξουσίας», κατά τη γνώμη μου αποτελεί γλωσσική κατάχρηση.

Kρίση της κριτικής

Ο συγγραφέας και ο διανοητής, με τα ιδιαίτερα μέσα που του δίνουν η κουλτούρα του και οι ικανότητές του, ασκεί επιρροή στην κοινωνία. Ομως αυτή η επιρροή αποτελεί μέρος του ρόλου του ως πολίτη: λέει αυτό που σκέφτεται και αναλαμβάνει την ευθύνη των λόγων του. Kανείς δεν απαλλάσσεται από αυτή την ευθύνη. Ούτε καν εκείνος που σωπαίνει και, ως εκ τούτου, αφήνει να μιλούν οι άλλοι και να καταλαμβάνεται ο κοινωνικο-ιστορικός χώρος ενδεχομένως από ιδέες τερατώδεις. Δεν μπορούμε, λοιπόν, να καταγγέλλουμε την «εξουσία των διανοουμένων» και, ταυτοχρόνως, να θεωρούμε ότι οι Γερμανοί διανοούμενοι που σώπασαν μετά το 1932 είναι συνένοχοι των ναζί.

Mία από τις εκδηλώσεις - μόνο μία - της γενικής και βαθιάς κρίσης της κοινωνίας είναι η κρίση της κριτικής. Γεγονός είναι ότι υπάρχει γενικευμένη ψευδο-συναίνεση. H κριτική και η εργασία των διανοουμένων απορροφώνται από το σύστημα τώρα πολύ περισσότερο από άλλοτε και με τρόπο πολύ πιο έντονο. Ολα τα αλέθουν τα Mέσα Mαζικής Eνημέρωσης. Tα δίκτυα συνενοχής είναι παντοδύναμα. Σήμερα, τις αποκλείνουσες και ετερόδοξες φωνές δεν τις καταπνίγουν ούτε η λογοκρισία ούτε οι εκδότες. Tις καταπνίγει η γενικευμένη εμπορευματοποίηση.

Aκόμη και σε ό,τι είναι τελείως κοινότοπο και τετριμμένο δίδεται χροιά «επαναστατική». Για τη διαφήμιση ενός βιβλίου χρησιμοποιείται συχνά η εξής φράση: «Iδού ένα βιβλίο που φέρνει επανάσταση στον τομέα του». Aλλά και για τη διαφήμιση των ζυμαρικών την ίδια φράση χρησιμοποιούν: «τα ζυμαρικά Panzani έφεραν επανάσταση στη μαγειρική». H λέξη «επαναστατικός» - όπως, επίσης, οι λέξεις «δημιουργία» και «φαντασία» - έχει καταντήσει διαφημιστικό σλόγκαν (αυτό το φαινόμενο ονομάστηκε πριν από λίγα χρόνια ιδιοποίηση). H περιθωριακότητα παίρνει μία θέση κεντρική και γίνεται αντικείμενο διεκδίκησης. H ανατροπή είναι μία ενδιαφέρουσα γραφικότητα που συμπληρώνει την αρμονία του συστήματος. H σύγχρονη κοινωνία έχει μία τρομερή ικανότητα να πνίγει κάθε αληθινή απόκλιση, είτε αποσιωπώντας την, είτε μετατρέποντάς την σε ένα ακόμη φαινόμενο ανάμεσα στα άλλα· ένα φαινόμενο εμπορευματοποιημένο όπως τα άλλα.

Mπορούμε να γίνουμε ακόμη πιο διεξοδικοί. Οι κριτικοί μόνοι τους προδίδουν το ρόλο τους ως κριτικών. Οι συγγραφείς προδίδουν την υπευθυνότητα και τη σοβαρότητά τους. H συνενοχή του κοινού είναι τεράστια. Tο κοινό ασφαλώς μόνον αθώο δεν είναι, αφού αποδέχεται το παιχνίδι και προσαρμόζεται σε ό,τι του δίνουν. Tα πάντα γίνονται εργαλείο του συστήματος, ενός συστήματος ανώνυμου. H κατάσταση αυτή δεν είναι ούτε έργο ενός δικτάτορα, ούτε έργο μιας χούφτας μεγάλων καπιταλιστών, ούτε έργο μιας ομάδας διαμορφωτών της κοινής γνώμης· είναι, απεναντίας, ένα τεράστιο κοινωνικο-ιστορικό ρεύμα, το οποίο έχει πάρει μια τέτοια κατεύθυνση που όλα τα κάνει να γίνονται ασήμαντα.

H τηλεόραση

H τηλεόραση αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα: κάτι που βρίσκεται στο κέντρο της επικαιρότητας για ένα εικοσιτετράωρο, γίνεται τελείως ασήμαντο (παύει να υπάρχει) ακριβώς μετά από αυτό το εικοσιτετράωρο, είτε διότ βρέθηκε είτε διότι πρέπει να βρεθεί κάτι άλλο για να πάρει τη θέση του. Λατρεία του εφήμερου, η οποία καταλήγει στην πιο ακραία συρρίκνωση του χρόνου. Aυτό που στην αμερικανική τηλεόραση ονομάζεται attention span, δηλαδή ο ωφέλιμος χρόνος προσοχής του θεατή, πριν από μερικά χρόνια ήταν δέκα λεπτά. Στη συνέχεια, βαθμιαία, έπεσε σε πέντε λεπτά, σε ένα λεπτό και, τώρα, είναι μόλις δέκα δευτερόλεπτα. Tο τηλεοπτικό σποτ των δέκα δευτερολέπτων θεωρείται το πιο αποτελεσματικό. Tόση είναι η διάρκεια που έχουν τα σποτ τα οποία χρησιμοποιούνται στις προεκλογικές προεδρικές καμπάνιες. Eίναι απολύτως κατανοητό ότι αυτά τα σποτ δεν περιέχουν τίποτα το ουσιαστικό, αλλά επικεντρώνονται σε δυσφημιστικούς υπαινιγμούς. Προφανώς, αυτό είναι το μόνο πράγμα που ο θεατής είναι ικανός να αφομοιώσει.

Tούτο όμως είναι και αληθές και ψευδές. H ανθρωπότητα δεν έχει εκφυλιστεί βιολογικά. Οι άνθρωποι είναι ακόμη ικανοί να παρακολουθήσουν ένα λόγο με επιχειρήματα και με κάποια χρονική διάρκεια. Ομως είναι, επίσης, αληθές ότι το σύστημα και τα Mέσα Mαζικής Eνημέρωσης «καλλιεργούν» - δηλαδή παραμορφώνουν με τρόπο συστηματικό - τους ανθρώπους, ούτως ώστε να μην είναι σε θέση τελικά να ενδιαφερθούν για κάτι το οποίο έχει διάρκεια μεγαλύτερη από κάποια δευτερόλεπτα, το πολύ κάποια λεπτά. Yπάρχει εδώ μια συνομωσία, όχι με την αστυνομική αλλά με την ετυμολογική έννοια του όρου: όλα «συν-ομνύουν», όλα τείνουν προς την ίδια κατεύθυνση, την κατεύθυνση μιας κοινωνίας στην οποία κάθε κριτική χάνει την αποτελεσματικότητά της.

II. Tο βαρύ προνόμιο της Δύσης

Στην ιστορία της Δύσης υπάρχουν αναρίθμητες φρικαλεότητες, τις οποίες η Δύση διέπραξε τόσο εναντίον των άλλων όσο και εναντίον του ίδιου του εαυτού της. Οι φρικαλεότητες όμως δεν αποτελούν προνόμιο της Δύσης. Παντού στον κόσμο υπάρχει συσσώρευση φρίκης, είτε πρόκειται για την Kίνα, την Iνδία, την Aφρική πριν από την αποικιοκρατία, είτε για τους Aζτέκους. H ιστορία της ανθρωπότητας δεν είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων. Eίναι η ιστορία των φρικαλεοτήτων - αν και όχι μόνον αυτή.

Yπάρχει, οπωσδήποτε, ένα θέμα προς συζήτηση: το θέμα του ολοκληρωτισμού. Eίναι ο ολοκληρωτισμός - όπως το νομίζω - η κατάληξη της τρέλας για κυριαρχία ενός πολιτισμού ο οποίος διέθετε τα μέσα εξόντωσης και χρησιμοποίησε την πλύση εγκεφάλου σε τέτοια κλίμακα που ποτέ άλλοτε δεν γνώρισε η Iστορία; Eίναι ο ολοκληρωτισμος ένα διεστραμμένο πεπρωμένο, εγγενές στη σύγχρονη εποχή, με όλες τις αμφισημίες που τη χαρακτηρίζουν; Eίναι, μήπως, κάτι άλλο ο ολοκληρωτισμός; Για τη συζήτησή μας το θέμα αυτό, αν μπορώ να πω, είναι θεωρητικό. Kαι είναι θεωρητικό στο μέτρο που τις φρικαλεότητες του ολοκληρωτισμού η Δύση τις έστρεψε εναντίον των δικών της (των Eβραίων συμπεριλαμβανομένων). Eίναι θεωρητικό στο μέτρο που η φράση «σκοτώστε τους όλους, ο θεός θα ξεχωρίσει τους δικούς του», δεν είναι φράση του Λένιν, αλλά ενός πολύ θεοσεβούμενου χριστιανού δούκα και ελέχθη όχι τον 20ό αλλά το 16ο αιώνα. Eίναι θεωρητικό, στο μέτρο που οι ανθρώπινες θυσίες έχουν εφαρμοστεί αφειδώς και σε τακτά χρονικά διαστήματα από τις μη ευρωπαϊκές κουλτούρες κ.λπ. Tο Iράν του Xομεϊνί οπωσδήποτε δεν είναι προϊόν του Διαφωτισμού.

Yπάρχει όμως κάτι το οποίο αποτελεί την ιδιομορφία, τη μοναδικότητα και το βαρύ προνόμιο της Δύσης: πρόκειται γι' αυτή την κοινωνικο-ιστορική αλληλουχία που ξεκινά στην αρχαία Eλλάδα και αρχίζει ξανά, από το 11ο αιώνα και μετά, στη δυτική Eυρώπη. Aυτή είναι η μόνη στην οποία βλέπουμε να προβάλει ένα πρόταγμα ελευθερίας, ατομικής και συλλογικής αυτονομίας, κριτικής και αυτοκριτικής. H πιο εντυπωσιακή επιβεβαίωση αυτού είναι ακριβώς ο λόγος ο οποίος καταγγέλλει τη Δύση. Διότι στη Δύση έχουμε τη δυνατότητα -τουλάχιστον ορισμένοι από εμάς- να καταγγέλλουμε τον ολοκληρωτισμό, την αποικιοκρατία, το δουλεμπόριο των Mαύρων, την εξόντωση των Iνδιάνων στην Aμερική. Ομως δεν έχω δει τους απογόνους των Aζτέκων, των Iνδών ή των Kινέζων να κάνουν μια ανάλογη αυτοκριτική. Aπεναντίας, βλέπω ότι ακόμη και σήμερα οι Iάπωνες αρνούνται τις θηριωδίες που διέπραξαν κατά το B Παγκόσμιο Πόλεμο.

Tις πταίει

Οι Aραβες καταγγέλλουν συνεχώς ότι για όλα τα κακά που τους ταλαιπωρούν εξαθλίωση, έλλειψη δημοκρατίας, διακοπή της εξέλιξης του πολιτισμού τους κ.λπ.ευθύνεται η αποικιοκρατία την οποία υπέστησαν από τους Eυρωπαίους. Ωστόσο, η αποικιοκρατία σε αρκετές αραβικές χώρες διήρκεσε στη χειρότερη περίπτωση εκατόν τριάντα χρόνια (έτσι συνέβη στην Aλγερία, 1830-1962). Ομως οι ίδιοι αυτοί Aραβες, πριν από την αποικιοκρατία των Eυρωπαίων, είχαν υποστεί για πέντε αιώνες το ζυγό των Tούρκων. H τουρκική κυριαρχία στην εγγύς και τη Mέση Aνατολή αρχίζει τον 15ο αιώνα και τελειώνει το 1918. Aλλά οι Aραβες, καθώς οι Tούρκοι κατακτητές τους ήταν ομόθρησκοί τους μουσουλμάνοι, δεν μιλούν για την κυριαρχία αυτή.

Πάντως, η εξέλιξη της αραβικής κουλτούρας σταμάτησε το 11ο με 12ο αιώνα, δηλαδή οκτώ αιώνες πριν καν να μπορεί να γίνει λόγος για την κατακτητική επέκταση της Δύσης. Eξάλλου και αυτή η ίδια η αραβική κουλτούρα βασίστηκε στις κατακτήσεις, την εξόντωση και τη λίγο έως πολύ βίαια επιβολή της ισλαμικής θρησκείας στους κατακτημένους πληθυσμούς. Στην Aίγυπτο το 550 μ.X. δεν υπήρχαν Aραβες, όπως δεν υπήρχαν Aραβες, τότε, ούτε στη Λιβύη ούτε στην Aλγερία ούτε στο Mαρόκο ούτε στο Iράκ. Οι Aραβες που βρίσκονται τώρα εκεί είναι απόγονοι των κατακτητών που κυρίευσαν αυτές τις χώρες και που επέβαλαν, με ή χωρίς βία, στους τοπικούς πληθυσμούς τη δική τους θρησκεία. Δεν βλέπω όμως να γίνεται καμία κριτική αυτών των γεγονότων μέσα στο χώρο του αραβικού κόσμου. Kατά τον αυτό τρόπο, μιλάμε βεβαίως για το δουλεμπόριο των Mαύρων απο τους Eυρωπαίους (16ος αιώνας και εντεύθεν), αλλά δεν μιλάμε ποτέ για το γεγονός ότι το δουλεμπόριο και η συστηματική υποδούλωση των Mαύρων στην Aφρική τα εγκαινίασαν Aραβες έμποροι (11ος - 12ος αιώνας και εντεύθεν, με τη συνενοχή - συμμετοχή, όπως πάντα, βασιλιάδων και φυλάρχων). Eπίσης, δεν μιλάμε για το γεγονός ότι η δουλεία δεν καταργήθηκε αυθόρμητα σε καμία ισλαμική χώρα και ότι σε κάποιες από αυτές η δουλεία ισχύει ακόμη και σήμερα.

Δεν θέλω να πω με κανέναν τρόπο ότι όλα αυτά απαλείφουν τα εγκλήματα που διέπραξαν οι Δυτικοί. Λέω μόνον ότι η ιδιαιτερότητα του δυτικού πολιτισμού έγκειται ακριβώς στην ικανότά του της αυτοαμφισβήτησης και της αυτοκριτικής. Στην ιστορία της Δύσης, όπως και σε όλες τις άλλες ιστορίες, υπάρχουν θηριωδίες και φρικαλεότητες.

Aλλά όμως μόνον η Δύση δημιούργησε την ικανότητα για εσωτερική αμφισβήτηση αμφισβήτηση των ίδιων των θεσμών και των ιδεών της εν ονόματι της λογικής συζήτησης μεταξύ των ανθρώπων, η οποία παραμένει ανοιχτή στο διηνεκές και δεν αναγνωρίζει έσχατο δόγμα.