Οι βασικοί σταθμοί του νεώτερου Εμπειρισμού [η γνώση πηγάζει από την εμπειρία και όχι από την ανθρώπινη νόηση]

Σύμφωνα με τη θεωρία του εμπειρισμού η γνώση πηγάζει από την εμπειρία και όχι από την ανθρώπινη νόηση όπως υποστηρίζουν οι ορθολογιστές στοχαστές . Η γνώση της πραγματικότητας διαμορφώνεται μέσω των ιδεών που αποτελούν δημιούργημα των αισθήσεων και της εμπειρίας. Είμαστε σε θέση να γνωρίσουμε αυτά που μπορούμε να αντιληφθούμε από τις αισθήσεις μας. Έμφυτες έννοιες δεν υπάρχουν στην ανθρώπινη σκέψη αλλά η εμπειρία και οι αισθήσεις αποτελούν τη μόνη αξιόπιστη πηγή γνώσης. Η λειτουργία της νόησης περιορίζεται στη σύνδεση των ιδεών που προέρχονται από την εμπειρία. Με βάση αυτή τη βασική θέση του Εμπειρισμού οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του στους νεώτερους χρόνους, όπως είναι ο Locke , o Berkeley και o Hume αναπτύσσουν τις θέσεις τους . Αντικείμενο της μελέτης αποτελεί η παρουσίαση των κυριότερων απόψεων αυτών των στοχαστών μέσα από την οποία θα γίνει κατανοητή η πορεία που πήρε ο νεώτερος Εμπειρισμός που μέσα από τις παρεκκλίσεις από τις αρχικές θέσεις του, οδηγήθηκε σε «ακραίες » προσεγγίσεις.

Ο Descartes θεμελιωτής του Ορθολογισμού

Ο ορθολογισμός έχει βασικό κριτήριο γνώσης την ανθρώπινη νόηση και όχι την εμπειρία . Η νόηση με τις έμφυτες και τους λογικούς νόμους αποτελεί αξιόπιστη πηγή γνώσης.

Ο Descartes ξεκινά το φιλοσοφικό στοχασμό του από την αμφιβολία των πάντων. Ο άνθρωπος είναι δυνατόν να αμφιβάλει για όλα εκτός από το γεγονός ότι αμφιβάλλει ότι δηλαδή υπάρχει Επομένως φτάνει στη διαπίστωση « Σκέφτομαι άρα υπάρχω» (cogito , ergo sum) που αποτελεί τη βάση των φιλοσοφικών του απόψεων. Το «σκέφτομαι» για το φιλόσοφο έχει διάφορες σημασίες όπως αμφιβολία, αντίληψη, σύλληψη , βεβαίωση. Ο Descartes διακρίνει την πραγματικότητα σε τρία τμήματα : οι άνθρωποι, ο εξωτερικός κόσμος και ο θεός. Αφού ο άνθρωπος μπορεί να σκεφτεί την ιδέα του θεού που είναι το τέλειο ον η ιδέα αυτή προέρχεται από τον ίδιο μόνο το θεό . Άρα υπάρχει ο θεός . Την εικόνα του εξωτερικού κόσμου μας τη δίνει ο θεός που επειδή είναι το τέλειο ον και καλός δεν υπήρχε ποτέ περίπτωση να μας εξαπατήσει. Ο άνθρωπος αποτελείται από το σώμα και την ψυχή που είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους . Το σώμα αποτελεί τον κόσμο της ύλης και χαρακτηρίζεται από την ιδιότητα της έκτασης ενώ η ψυχή αποτελεί τον κόσμο της διανοίας και χαρακτηρίζεται από τη συνείδηση. Η σύνδεση των δύο μερών γίνεται με ένα κωνοειδή αδένα που βρίσκεται στο μέσο της υπόστασης του εγκεφάλου .

O Locke σε αντίθεση με τον Descartes απορρίπτει τη θεωρία ότι ο νους περιέχει έμφυτες ιδέες . Τονίζει ότι ο νους όταν γεννιέται ο άνθρωπος είναι « άγραφο χαρτί» (tabula rasa).Κατά τη διάρκεια της ζωής του από τις εμπειρίες η ψυχή του γεμίζει με ιδέες που δεν ταυτίζονται με τη γνώση αλλά αποτελούν τα υλικά με τα οποία διαμορφώνεται η γνώση. Η εμπειρία και οι αισθήσεις κατέχουν σημαντική θέση στη φιλοσοφική θεωρία του Locke αφού από αυτές παράγονται οι ιδέες. Αφού οι ιδέες προέρχονται από τις αισθήσεις μας και την προσωπική μας εμπειρία όλα τα πράγματα υπάρχουν σε σχέση με αυτές τις αισθήσεις και δεν υπάρχει πραγματικότητα ανεξάρτητη από αυτές. Με την υιοθέτηση της άποψης ότι οι ιδέες διαμορφώνονται μόνο από την εμπειρία και δεν είναι έμφυτες ο φιλόσοφος ευθυγραμμίζεται αρχικά με τις βασικές αρχές του εμπειρισμού.

Σύμφωνα με το Locke οι ιδέες διακρίνονται σε απλές και σύνθετες. Οι απλές είναι αυτές που δεν μπορούν να αναλυθούν σε άλλες και οι σύνθετες είναι αυτές που είτε τα μέρη της έχουν κατασκευαστεί από την εμπειρία αλλά οι ίδιες δεν πηγάζουν από αυτήν είτε είναι δυνατόν να έχουν δημιουργηθεί απευθείας από την εμπειρία.Οι ιδέες απλές και σύνθετες βρίσκονται μέσα μας μας συνδέουν και μας φέρνουν σε επαφή με τον εξωτερικό κόσμο. Μέσω των ιδεών ο άνθρωπος οδηγείται στη γνώση. Όμως ο φιλόσοφος εκτός από τη γνώση που στηρίζεται στην παρατήρηση και το πείραμα (γνώμη) κάνει λόγο και για γνώση που έχει παρόμοιο περιεχόμενο με την a priori γνώση και αποκτάται με τη λογική σύνδεση και τη νοηματική σχέση των ιδεών. Η παραδοχή μιας τέτοιας γνώσης δίνει την εντύπωση ότι ο φιλόσοφος ακολουθεί διαφορετική πορεία από τις βασικές αρχές του εμπειρισμού.

Οι ιδέες οι οποίες βρίσκονται μέσα στο νου του ανθρώπου περιέχουν τις ιδιότητες των αισθητών πραγμάτων που ονομάζονται ποιότητες. Διακρίνονται στις πρωτεύουσες (μέγεθος, μορφή, αριθμός ,θέση, κίνηση)που δηλώνουν τα βασικά χαρακτηριστικά των σωμάτων και χωρίς αυτές δεν μπορούν αυτά να υπάρξουν και οι δευτερεύουσες (χρώματα, γεύσεις) που δεν είναι αναγκαίες για την ύπαρξη των σωμάτων Αυτές όμως οι ιδιότητες δεν ταυτίζονται με την πραγματική ουσία του πράγματος ,την υπόσταση του( όπως αυτή δηλώνεται με την έκταση και το σχήμα του). Αφού λοιπόν αυτή η υπόσταση δεν ταυτίζεται με τις ιδέες μας που σύμφωνα με τη θεωρία του Εμπειρισμού αποτελεί την μοναδική αξιόπιστη πηγή γνώσης αλλά υπάρχει έξω από αυτές κατανοούμε ότι ο φιλόσοφος οδηγείται σε αντίφαση και ξεφεύγει από τις βασικές αρχές της εμπειρικής θεωρίας.

Ο Locke διαφωνεί με τον Descartes στην απόδοση ιδιοτήτων στο νου εκτός από το σκέπτεσθαι. Δεν είναι δυνατόν ο άνθρωπος να σκέφτεται πάντα. Ο Θεός ως τέλειο ον ίσως έχει δημιουργήσει την νόηση που πιθανόν η υπόσταση της να μην είναι υλική. Αυτή η παραδοχή του θεού ως τέλειου ,αιώνιου όντος , τον απομάκρυνε από τον εμπειρισμό είναι υλική. Αυτή η παραδοχή του θεού ως τέλειου αιώνιου όντος τον απομάκρυνε από τον εμπειρισμό.

Ο φιλοσοφικός στοχασµός του Berkeley

Ο Berkeley υποστήριξε ότι δεν υπάρχει κόσμος εξωτερικός καθεαυτός . Υπάρχει μόνο αυτό που μπορούμε να αντιληφθούμε και να συλλάβουμε με τις αισθήσεις μας .Ουσιαστικά πραγματικό είναι αυτό που ορίζεται ως αντικείμενο της αντίληψης μας. Έχουμε τη δυνατότητα να κατανοήσουμε τα φαινόμενα των πραγμάτων και όχι τα καθεαυτά πράγματα. Δεν συμμερίζεται τις απόψεις του Locke για τον υλισμό και αρνείται ότι υπάρχουν υλικές υποστάσεις και ποιότητες. Δεν είναι δυνατόν τα υλικά αντικείμενα να καθορίζουν τις ιδιότητες του νου και από αυτά να δημιουργούνται οι ιδέες. Αυτά που ονομάζουμε υλικά αντικείμενα δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα σύνολο ιδεών. Δεν ισχύει τίποτα άλλο εκτός από αυτό που προέρχεται από την εμπειρία. Αφού θεωρεί πραγματικό αυτό που αντιλαμβανόμαστε αποδέχεται την ύπαρξη των αισθημάτων χωρίς όμως να αναγνωρίζει την αντικειμενική πραγματικότητα από την οποία δημιουργούνται αυτά τα αισθήματα.

Για το φιλόσοφο αυτά που βλέπουμε είναι διαφορετικά από αυτά που αγγίζουμε. Αυτά που βλέπουμε είναι οι ιδέες του νου. Γιατί οι ιδέες δεν είναι δυνατόν να είναι ελεύθερες και να αιωρούνται αλλά βρίσκονται στο νου, στη ψυχή μας .Η ψυχή είναι μια νοητική υπόσταση στην οποία βρίσκουν καταφύγιο οι ιδέες . Οι ιδέες αυτές δεν είναι σταθερές ,είναι δυνατόν κάποια στιγμή να αλλάξουν και να αντικατασταθούν από άλλες ιδέες. Όμως αυτή η νοητική υπόσταση παραμένει σταθερή και υπάρχει πριν έρθουν οι ιδέες. Η παραδοχή του αυτή τον οδήγησε σε παρέκκλιση από τις βασικές αρχές του εμπειρισμού ανάλογη με αυτήν του Locke.

Στο φιλοσοφικό στοχασμό του Berkeley σημαντικός είναι ο ρόλος του θεού. Ο θεός δημιουργεί τις παραστάσεις στη ψυχή του ανθρώπου οι οποίες ουσιαστικά αποτελούν τον πραγματικό κόσμο. Οτιδήποτε άλλο αποτελεί ψευδαίσθηση αφού δε συνδέεται με το νου.Ο θεός συντελεί στο να είναι αντιληπτά τα πράγματα και καθορίζει τις σχέσεις των αντικειμένων.

Ο ακραίος σκεπτικισμός του Hume

Σύμφωνα με το Hume δεν υπάρχουν γνώσεις που πηγάζουν από τη νόηση αλλά μόνο γνώσεις από την εμπειρία και την παρατήρηση. Δεν υπάρχει η ψυχή ως άυλη υπόσταση παρά μόνο ως σύνολο των εμπειριών. Δεν είναι ουσία αλλά ένα σύνολο παραστάσεων και συναισθημάτων που συνεχώς μεταβάλλονται Μόνο οι εμπειρίες έχουν σημασία για το φιλόσοφο , χωρίς αυτές δεν υπάρχουμε. Αμφισβήτησε την υλική και πνευματική υπόσταση. Οι αντιλήψεις είναι αισθήσεις , πεποιθήσεις ,αισθήματα και διακρίνονται στις εντυπώσεις και στις ιδέες Οι εντυπώσεις είναι αισθήσεις ,πάθη, συναισθήματα και οι ιδέες είναι εικόνες αυτών στη σκέψη ,μνήμη. Κάθε εντύπωση έχει την ιδέα και το αντίστροφο.

Δεν υπάρχει εξωτερική πραγματικότητα και δεν μπορούμε να μιλήσουμε για εξωτερικό κόσμο. Η επιστήμη που βασίζεται στην εμπειρία και την παρατήρηση δεν είναι δυνατόν να οδηγήσει στη βέβαιη γνώση. Από τις επιστήμες πιο αξιόπιστες είναι η αριθμητική και η άλγεβρα γιατί το αντικείμενο τους εξαρτάται από τις αισθήσεις μας .

Οι επιστήμες που στηρίζονται στην αρχή της αιτιότητας δεν παρέχουν αξιόπιστες γνώσεις γιατί δεν μπορούμε να αποδείξουμε ότι η αρχή αυτή υπάρχει .Ο άνθρωπος πολλές φορές συνδέει με αιτιώδη σχέση γεγονότα που τυχαία εμφανίζονται μαζί . Η χρονική διαδοχή των γεγονότων δεν σημαίνει ότι εμπεριέχει και αιτιώδη σχέση γιατί κανείς δεν είναι βέβαιος ότι φαινόμενα που παρατηρούνται σήμερα θα συνεχίσουν να παρατηρούνται και στο μέλλον.Οι φυσικοί νόμοι δεν έχουν αιώνια ισχύ αλλά είναι δυνατόν στο μέλλον να πάψουν να ισχύουν.

Επομένως η αμφισβήτηση της εγκυρότητας της γνώσης που μας προσφέρει η επιστήμη και οι φυσικοί νόμοι οδήγησαν τον Hume στον ακραίο σκεπτικισμό Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι για όλα θα πρέπει να αμφιβάλλουμε. Όχι μόνο η εξωτερική πραγματικότητα μπορεί να μας οδηγήσει σε απατηλά συμπεράσματα αλλά και οι εντυπώσεις , οι παραστάσεις είναι δυνατόν να εξαπατήσουν τον άνθρωπο. Η νόηση μπορεί να οδηγήσει στην ιδέα του θεού που είναι μια προέκταση αυτού που προσφέρει η εμπειρία χωρίς όμως να είμαστε βέβαιοι για την ύπαρξη του.

Η φιλοσοφία του Kant ως απάντηση στον ακραίο σκεπτικισμό και στον ακραίο ορθολογισμό

Η φιλοσοφία του Kant συνδυάζει τον εμπειρισμό και τον ορθολογισμό. Το κάθε πράγμα που γνωρίζουμε το γνωρίζουμε όπως αυτό φαίνεται στις αισθήσεις μας σαν φαινόμενο( επίδραση εμπειρισμού). Υπάρχει όμως και το πράγμα καθεαυτό που έχει αντικειμενική αξία και υπάρχει πέρα από τις αισθήσεις μας(επίδραση ορθολογισμού)Για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στη γνώση πρέπει να στηριχθεί στα δεδομένα των αισθήσεων του .Επειδή όμως οι πληροφορίες που παίρνουμε από την εμπειρία δεν έχουν τάξη και συνοχή υπάρχουν μέσα μας προεμπειρικές έννοιες χώρου , χρόνου και οι κατηγορίες που προϋπάρχουν της εμπειρίας και οργανώνουν, ταξινομούν το υλικό που παίρνουμε με τη βοήθεια των αισθήσεων. Για να οδηγηθεί κάποιος στην αληθινή γνώση δεν είναι δυνατόν να μην βασιστεί στην εμπερία . Παράλληλα αν δε δεχτεί την ύπαρξη της αντικειμενικής πραγματικότητας πέρα από τις αισθήσεις η γνώση του δεν έχει καμιά αξία.

Πηγή: www.arnos.gr