Η Επιθετική Συμπεριφορά, ο θυμός και οι βασικές ψυχολογικές ανάγκες

Οι βασικές ψυχολογικές μας ανάγκες

Όταν ακούμε τους ανθρώπους να μιλούν για "ανθρώπινες ανάγκες", έχουμε την τάση να σκεφτόμαστε άμεσα τις "σωματικές" ή "βιολογικές" ανάγκες, δηλαδή τα στοιχεία εκείνα που είναι απαραίτητα για να διατηρηθεί η φυσιολογική λειτουργία του σώματος. Σίγουρα αυτές οι βιολογικές ανάγκες, όπως η τροφή, το νερό και ο ύπνος έχουν πρωταρχική σημασία για την ανθρώπινη ζωή. Είναι όμως γεγονός ότι και όταν ακόμη αυτές έχουν ικανοποιηθεί, τα άτομα και πάλι συνεχίζουν να μην έχουν την αίσθηση μιας απόλυτης πληρότητας. Έτσι, δεχόμαστε την ύπαρξη και άλλων αναγκών - αναγκών της "ψυχής" ή του "πνεύματος- που έχουν ονομαστεί "ψυχολογικές ανάγκες" και ασκούν ευρεία και διαρκή κινητήρια επίδραση στη συμπεριφορά μας.

Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες, για να καθοριστούν αυτές οι βασικές ψυχολογικές ανάγκες που τόσο μας επηρεάζουν. Και πράγματι, οι ψυχο-λόγοι και επιστήμονες άλλων κλάδων έχουν προτείνει διάφορες απόψεις, που όμως διαφέρουν, ανάλογα με τη θεωρητική τους προσέγγιση. Ανεξάρτητα από το ποιο ακριβώς μοντέλο “βασικών αναγκών" θεωρούμε αποδεκτό, το πιο σημαντικό στοιχείο που πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε είναι ότι όλες αυτές οι απόψεις έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό τη διαπίστωση ότι οι βασικές ψυχολογικές ανάγκες κινητοποιούν ένα ιδιαίτερα μεγάλο μέρος της συμπεριφοράς μας. Η ικανοποίηση των αναγκών αυτών έχει ένα δυναμικό, αν και, συχνά, μη συνειδητό σκοπό που αποτελεί τη βάση για πολλές από τις καθημερινές μας δραστηριότητες. Χρειάζεται να το έχετε αυτό υπόψη, καθώς στο συγκεκριμένο κεφάλαιο θα μελετήσουμε τις βασικές ψυχολογικές ανάγκες που όλοι επιδιώκουμε να ικανοποιήσουμε.

Ας εξετάσουμε, τώρα, μια προτεινόμενη άποψη σχετικά με τις βασικές ψυχολογικές ανάγκες που μας χαρακτηρίζουν. (Το σχήμα που παρουσιάζεται εδώ προέρχεται, εν μέρει, από το βιβλίο "Διαχείριση" Θυμού του Charles Confer).

Η ανάγκη να ανήκουμε κάπου: Αναφέρεται στο σημαντικό ρόλο που παίζει η σχέση μας με τα άλλα άτομα και ειδικότερα μ’ εκείνα που έχουν τα ίδια ενδιαφέροντα, αξίες και «πιστεύω» μ’ εμάς. Ένα άλλο επίπεδο αναφέρεται σε οικογενειακού τύπου σχέσεις, όπου τα άτομα συνδέονται στενά μεταξύ τους, με το δεσμό της συγγένειας.

Μια απαραίτητη πλευρά της σχέσης μας με τα άλλα άτομα είναι το να είμαστε αποδεκτοί από αυτά. Θέλουμε να έχουμε γύρω μας ανθρώπους που να αναγνωρίζουν τα διάφορα γνωρίσματα και χαρακτηριστικά που κάνουν τον καθένα μας διαφορετικό από τους άλλους, και μας προσδιορίζουν ως άτομα. Ταυτόχρονα, μας είναι απαραίτητο να μας αποδέχονται (με αυτά τα ιδιαίτερα γνωρίσματα που διαθέτουμε) έτσι, όπως ακριβώς είμαστε.

Η ανάγκη να ακουγόμαστε: Υποδηλώνει ότι είναι σημαντικό για μας να σέβονται οι άλλοι αυτά που λέμε. Οι θέσεις μας χρειάζεται να αναγνωρίζονται, έτσι ώστε να είμαστε σε θέση να δεχτούμε ότι οι ιδέες αυτές αποτελούν σημείο διαφοράς μας από μερικούς ή ότι ασκούν επίδραση σε κάποιους άλλους.

Η ανάγκη να είμαστε ελεύθεροι: Έχει ως πυρήνα της το αίσθημα ότι ελέγχουμε τον εαυτό μας, ότι είμαστε, δηλαδή, ικανοί να κάνουμε επιλογές και να παίρνουμε αποφάσεις για πράγματα που μας αφορούν.

Τι σημαίνει ο όρος «επιθετική συμπεριφορά»;

Εφόσον πρόκειται να ξοδέψουμε στο εξής αρκετό χρόνο μιλώντας για την επιθετική συμπεριφορά, καλύτερα να βεβαιωθούμε ότι γνωρίζουμε τι εννοούμε με τον όρο αυτό. Τι εννοούμε, δηλαδή, όταν χαρακτηρίζουμε κάποιον ως "επιθετικό" ή όταν λέμε ότι κάποιος συμπεριφέρεται "επιθετικά"; Για το σκοπό αυτόν, ζητήστε από τα παιδιά να σας δώσουν μερικά παραδείγματα επιθετικής συμπεριφοράς.

Στη συνέχεια παραθέτουμε τις πιο τυπικές μορφές επιθετικής συμπεριφοράς. Μπορείτε να τις χρησιμοποιήσετε, για να οργανώσετε τα παραδείγματα που σας έδωσαν τα ίδια τα παιδιά. Έτσι, έχουμε λεκτικές και σωματικές επιθέσεις, πείραγμα ή πρόκληση, φιλονικία, λογομαχίες, καταπάτηση ή αδιαφορία για τα δικαιώματα ή συναισθήματα των άλλων, και έλλειψη συνεργασίας.

Η Επιθετική Συμπεριφορά, ο "θυμός" και οι βασικές ψυχολογικές ανάγκες

Ο λόγος που δίνεται ιδιαίτερη σημασία στις βασικές ψυχολογικές ανάγκες μας είναι ότι μεγάλο μέρος των ενεργειών και των πράξεών μας σχετίζεται με τις ανάγκες αυτές και με τον τρόπο που τις ικανοποιούμε. Καθώς μεγαλώνουμε και μέσα από τις ποικίλες εμπειρίες μας, μαθαίνουμε διάφορους τρόπους για να ικανοποιούμε αυτές τις ανάγκες μας. "Δοκιμάζουμε", δηλαδή, διάφορους τρόπους, που θα μας βοηθήσουν να αποκτήσουμε αυτό που θέλουμε. Μερικές φορές οι άνθρωποι επιλέγουν την επιθετική συμπεριφορά, για να ικανοποιήσουν τις βασικές τους ανάγκες. Οι περισσότεροι καταφεύγουν στον τρόπο αυτό μερικές φορές, ενώ άλλοι, πάλι, το κάνουν συχνότερα. Συνήθως όμως, η επιθετικότητα είναι "μη παραγωγική" συμπεριφορά.

Όλοι μας, μικροί και μεγάλοι, θυμώνουμε και καμιά φορά φερόμαστε επιθετικά. Υπάρχει, όμως, διαφορά ανάμεσα στο θυμό και την επιθετικότητα. Ο θυμός είναι ένα συναίσθημα και, όπως όλα τα συναισθήματά μας, επηρεάζει την αντίληψη, καθοδηγεί τη σκέψη μας και την αντίδρασή μας, και μας βοηθά να αμυνθούμε ή και να επιβιώσουμε. Ο θυμός ως συναίσθημα δεν είναι προβληματικός! Το πρόβλημα είναι στο πώς εκφράζουμε το θυμό που νιώθουμε. Η βία και η επιθετικότητα είναι μορφές συμπεριφορών που εκφράζουν θυμό. Πολλοί άνθρωποι δε συνειδητοποιούν ότι είναι θυμωμένοι, ώσπου φτάνουν στο σημείο να εκφράσουν το θυμό τους με βία!

Η επιθετική συμπεριφορά είναι αυτή που χρησιμοποιείται με σκοπό να "πονέσει" τον άλλο, είτε σωματικά είτε ψυχολογικά. Μπορεί να πάρει διάφορες μορφές όπως:

•    Σωματική βία-χτυπήματα, κλοτσιές, σπρωξίματα, χρήση όπλων

•    Προφορική βία-φωνές, ουρλιαχτά, βρισιές, άσχημοι χαρακτηρισμοί

•    Ψυχολογική βία-απειλές, άσκηση υπερβολικής πίεσης

•    Καταστροφική συμπεριφορά-πέταγμα ή σπάσιμο αντικειμένων, χτυπήματα στις πόρτες

•    Παθητική επιθετικότητα-ειρωνική ομιλία, με ανταπόκριση στα λεγάμενα του άλλου

Μερικές φορές χρησιμοποιούμε τη βία και την επιθετικότητα ως μέσα, προκειμένου:

•    να κάνουμε τους άλλους να μας βοηθήσουν,

•    να κάνουμε τους άλλους να μας προσέξουν,

•    να κάνουμε τους άλλους να μας ακούσουν,

•    να αποκτήσουμε έλεγχο των καταστάσεων.

Αλλά σε κάθε περίπτωση θα έπρεπε να ρωτάμε:

•    «Τι προσπαθώ να αποκτήσω;»

•    «Η επιθετική συμπεριφορά είναι αποτελεσματικός τρόπος, για να αποκτήσω αυτό που θέλω;».

Είναι η επιθετική συμπεριφορά αποτελεσματική;

Η επιθετική συμπεριφορά συχνά εμφανίζεται ως αποτελεσματική. Αλλά είναι όντως τέτοια; Είναι αλήθεια ότι βραχυπρόθεσμα επιφέρει μερικά αποτελέσματα. Η βία και η επιθετικότητα, συχνά, μπορούν να έχουν αποτελέσματα σε σύντομο χρονικό διάστημα:

•    Τα παιδιά ανταποκρίνονται γρήγορα στην επιθετικότητα των γονέων τους.

•    Μια θορυβώδης τάξη σωπαίνει γρήγορα, όταν ο δάσκαλος φωνάζει και απειλεί.

•    Το αφεντικό ίσως χρησιμοποιήσει μια επιθετική στάση, για να κάνει

τους εργαζόμενους να εργαστούν πιο γρήγορα ή αποδοτικά.

• Ο προπονητής ίσως ισχυριστεί ότι η επιθετική του συμπεριφορά είναι ο μόνος τρόπος για να κρατήσει τους παίκτες του σε τάξη. Μακροπρόθεσμα, όμως, τα αποτελέσματα συνήθως δε διαρκούν πολύ. Σε καθένα από τα παραδείγματα που δίνονται παραπάνω, η επιθυμητή συμπεριφορά είναι πιθανόν να επέλθει γρήγορα, αλλά τα αποτελέσματα που επιτυγχάνονται μέσω της επιθετικότητας έχουν μικρή χρονική διάρκεια. Συνήθως, μόλις ο γονέας, ο δάσκαλος, το αφεντικό ή ο προπονητής γυρίσουν την πλάτη τους, η προηγούμενη συμπεριφορά επαναλαμβάνεται, συνοδευόμενη, μάλιστα, μερικές φορές, και από μια κωμική ή υβριστική χειρονομία! Αυτό αποδεικνύει ότι η αλλαγή συμπεριφοράς που επιβάλλεται από ένα ξέσπασμα επιθετικότητας μπορεί να επιτευχθεί γρήγορα, αλλά είναι, επίσης, και σύντομης διάρκειας!

Έτσι, οι τεχνικές επιθετικότητας για την ικανοποίηση των αναγκών μας χάνουν την αποτελεσματικότητά τους. Οι άνθρωποι- κατά κάποιο τρόπο- από ένα σημείο και πέρα, «εμβολιάζονται» στην επιθετικότητά μας. Όταν, δηλαδή, η βία και η επιθετικότητα χρησιμοποιούνται, για να αποσπαστεί προσοχή, να ανακτηθεί έλεγχος ή να αντληθεί βοήθεια, τότε οι άλλοι άνθρωποι τα «συνηθίζουν» και αποκτούν «ανοσία»! (Σκέπτονται: "Α! αυτός/αυτή συμπεριφέρεται έτσι συνέχεια! Μην του/της δίνεις προσοχή! Δε συμβαίνει τίποτα!"). Κατά τον τρόπο αυτό, προκειμένου την επόμενη φορά να φτάσουμε στα ίδια αποτελέσματα, είμαστε αναγκασμένοι να θυμώσουμε περισσότερο και να επιτεθούμε ακόμα περισσότερο.

Τα αρνητικά αποτελέσματα της επιθετικής συμπεριφοράς

Αν και μερικές φορές χρησιμοποιούμε τη βία και την επιθετικότητα, για να ικανοποιήσουμε κάποιες βασικές ψυχολογικές μας ανάγκες, τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα είναι συνήθως αρνητικά. Στη πραγματικότητα, μια τέτοια συμπεριφορά συντελεί στη μη ικανοποίηση αυτών των αναγκών!

1) Η βία και η επιθετική συμπεριφορά καταστρέφουν τις ήδη υπάρ-χουσες διαπροσωπικές σχέσεις και εμποδίζουν τη δημιουργία νέων. Γενικά, τα επιθετικά άτομα δεν είναι ιδιαίτερα αγαπητά στο άμεσο περιβάλλον τους. Τα θεωρούμε, συνήθως, ως άτομα που κακομεταχειρίζονται και πληγώνουν τους άλλους, και, επειδή δημιουργούν προβλήματα στους ανθρώπους που συνδέονται μαζί τους, αποφεύγουμε να δημιουργήσουμε σχέσεις μαζί τους. Οι άνθρωποι που θυμώνουν εύκολα και επιτίθενται συχνά δυσκολεύονται ιδιαίτερα , προσπαθώντας να ικανοποιήσουν την ανάγκη τους να δημιουργήσουν διαπροσωπικές σχέσεις και να γίνουν αποδεκτοί.

2)    Δεν εκτιμούμε ιδιαίτερα τα άτομα που καταφεύγουν στην επιθετικότητα και τη βία. Σκεφτόμαστε γι’ αυτούς: "Δε γνωρίζει πώς να ελέγχει τον εαυτό του" ή "Δε γνωρίζει πώς να αντιμετωπίζει τους ανθρώπους". Έτσι, τα άτομα που θυμώνουν εύκολα και επιτίθενται, συχνά δυσκολεύονται να ικανοποιήσουν την ανάγκη τους να γίνουν σεβαστά και να ακούγονται από τους άλλους. Πράγματι, τείνουν να γίνονται περισσότερο αντικείμενο φόβου παρά σεβασμού!

3)    Η βία και η επιθετικότητα αποβαίνουν καταστροφικές για το ίδιο το άτομο, γιατί αφ’ ενός οδηγούν στην ενοχή («Δε θα έπρεπε να το είχα κάνει αυτό») και αφ’ ετέρου δημιουργούν συναισθήματα ντροπής («Αυτό που έκανα δεν ήταν πολύ έξυπνο»). Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι: Τα άτομα που θυμώνουν εύκολα και επιτίθενται συχνά έχουν χαμηλότερη αυτοεκτίμηση, ακριβώς επειδή αντιμετωπίζουν τακτικά το γεγονός ότι βρίσκονται εκτός ελέγχου.

4)    Η επιθετικότητα οδηγεί, επίσης, σε "αντι-επιθετικότητα" από τους συνομηλίκους,, καθώς το επιθετικό άτομο προκαλεί μίσος και απογοήτευση στους άλλους, στοιχεία που στρέφονται αργότερα στο ίδιο το άτομο, ως "εκδίκηση".

Ανακεφαλαιώνοντας, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι το επιθετικό άτομο ίσως επιτυγχάνει κάποιους άμεσους στόχους, αλλά πληρώνει αργότερα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων και των συναισθημάτων των άλλων, μέσα από το χάσιμο φίλων και τη μείωση της διαπροσωπικής επικοινωνίας, την ανικανότητα να αποκτήσει το σεβασμό και την αγάπη των άλλων, τη χαμηλότερη αυτο-εκτίμηση και τα συναισθήματα ενοχής που το διακατέχουν.

Πηγή: Πρόγραμμα Ελέγχου των Συγκρούσεων, Σοφία Τριλίβα και Giovanni Chimienti, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998