Διαφθορά θεσμῶν καί διαφθορά συνειδήσεων

Εἶναι γεγονός ὅτι θεσμοί καί ἀξίες σέ πολιτικό, ἐπαγγλεματικό, διαπροσωπικό καί πολιτιστικό πλαίσιο βρίσκονται σέ κρίση, χαρακτηριζόμενοι ἀπό συμπτώματα διαφθορᾶς. Ἐκτιμᾶται μάλιστα ὅτι ἡ διαφθορά ἀποτελεῖ «ἕνα πρόβλημα οἰκονομικῆς ἀποτελεσματικότητας καί ὄχι ἕνα ἠθικό ζήτημα» (Βλ. ἐφημ. Καθημερινή, 19. 4. 2007). Στήν σημερινή ἀναφορά θά δειχθεῖ κυρίως ὅτι ἡ διαφθορά τῶν συνειδήσεων, ἀτομικῶν ἀλλά καί συλλογικῶν, ἔχει ἐπιφέρει τήν διαφθορά τῶν θεσμῶν, ἀφοῦ ἔχει ἐν γένει διαστρέψει τό ἀξιολογικό πλαίσιο βάσει τοῦ ὁποίου ἔχει συγκροτηθεῖ ἡ κοινωνία. 

Δέν ἀμφισβητεῖται ἀπό κανένα ὅτι οἱ θεσμοί καθ’ ἑαυτούς δέν εἶναι διεφθαρμένοι, διότι στήν ἀντίθετη περίπτωση δέν θά εἶχαν προταθεῖ ἀπό τόν νομοθέτη καί δέν θά εἶχαν γίνει δεκτοί ἀπό τήν συλλογική συνείδηση, ἐφ’ ὅσον μάλιστα ἔχει κριθεῖ ὅτι λειτουργοῦν πρός ὄφελος τῆς πολιτικῆς κοινωνίας. 

Ὡστόσο, ἐάν οἱ θεσμοί δέν παρουσιάζουν τήν προσδοκώμενη «λειτουργικότητα» καί «ἀποτελεσματικότητα», λογικά αὐτό ὀφείλεται σ’ αὐτούς πού τούς ὑπηρετοῦν. Λ. χ. ἐάν τό σημερινό σχολεῖο πάσχει σέ ὅλους σχεδόν τούς τομεῖς (ἐκπαιδευτικό, διοικητικό, οἰκονομικό κ. ἄ.), ἡ αἰτία θά πρέπει νά ἀποδοθεῖ στήν συνείδηση καί στήν ἠθική συμπεριφορά αὐτῶν πού διαχειρίζονται τά πράγματα στόν οἰκεῖο τομέα. Ὑπό αὐτό τό πρῖσμα, τό πρόβλημα ἔχει ρίζες πνευματικές καί ἠθικές, καί ἄρα ἡ οἰκονομική καί ἡ stricto sensu πολιτική προσέγγισή του ἔχουν ἕνα δευτερογενή χαρακτήρα. Ἄλλωστε ἡ διαφθορά δέν συσχετίζεται πάντοτε μέ ἄμεσες οἰκονομικές διαδικασίες. Παραδείγματα, ὅπως ἡ ἀλλοίωση ἀποτελεσμάτων σέ ἐξετάσεις τῶν δημοσίων ὀργανισμῶν, οἱ προσλήψεις σέ ὑπηρεσίες χωρίς (ἀντικειμενικά) κριτήρια, οἱ ἐκλογές ἀνθρώπων χωρίς ἐπιστημονικά ἐχέγγυα στίς πανεπιστημιακές κρίσεις, εἶναι σαφῶς συνέπειες μιᾶς διεφθαρμένης ἀντιλήψεως, ἀτομικῆς καί συλλογικῆς. 

Ἐξ ἄλλου, ἐάν ἡ διαφθορά χαρακτηρίζει ἕνα μέρος τοῦ ὅλου καί ὄχι τό ὅλον, οἱ ἴδιοι οἱ θεσμοί ἴσως διαθέτουν ἐσωτερικῶς καί τούς τρόπους νά ἐλέγξουν τήν διεφθαρμένη ἀντίληψη. Ἐάν, ὅμως, γίνει δεκτό ὅτι ἡ διαφθορά χαρακτηρίζει πλέον τήν συλλογική καί ὄχι μόνον τήν ἀτομική συνείδηση, αὐτό δείχνει τουλάχιστον ὅτι πάσχει κατ’ ἀρχήν ἠθικῶς (ὄχι κατ’ ἀνάγκην οἰκονομικῶς) ὁλόκληρη ἡ συγκροτηθεῖσα κοινωνία. Διότι φαίνεται νά ἔχει ἀλλάξει σήμερα τό συλλογικό ἀξιολογικό πλαίσιο βάσει τοῦ ὁποίου συμπεριφέρονταν παλαιότερα οἱ πολίτες. Βεβαίως αὐτό σημαίνει ὅτι οἱ ἀξίες, ἄν καί ἀντέχουν στόν χρόνο, δέν υἱοθετοῦνται σήμερα, στόν βαθμό πού ἔχουν «ἀντικατασταθεῖ» ἀπό τήν διεφθαρμένη ἀντίληψη καί συμπεριφορά. 

Ὕστερα ἀπό τήν σκιαγραφεῖσα κατάσταση, τίθεται τό ἐρώτημα ἄν αὐτή εἶναι θεραπεύσιμη. Κατά τήν ἀναφερθεῖσα ἄποψη, ἡ διαφθορά «ἀντιμετωπίζεται μέ ὅρους management καί πολιτικῆς καί ὄχι μέ ὅρους ἠθικῆς». Ἐπειδή, ὅμως, ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι οἰκονομικό γεγονός ἀλλά πνευματικό, τό ζήτημα εἶναι ἡ παρουσία τῆς συνειδήσεως καί τοῦ ἠθικοῦ χρέους. Ἄλλωστε ἡ οἰκονομική παράμετρος εἶναι στοιχεῖο πού κρίνει καί διαχειρίζεται ἡ ἀτομική, κυρίως, συνείδηση. Ἔτσι ἡ διεφθαρμένη συνείδηση θά ὁρίσει ἀναπόφευκτα καί διεφθαρμένους ὅρους management πρός ἴδιον ὄφελος. 

Ἐπειδή ὁ λόγος εἶναι πλέον περί τῆς συλλογικῆς διαφθορᾶς, νομίζω ὅτι γιά τήν θεραπεία ἀπαιτεῖται μία μεταμόρφωση τῆς συνειδήσεως τοῦ ὅλου καί ὕστερα τοῦ ἐπί μέρους. Ἀσφαλῶς καί σ’ αὐτήν τήν περίπτωση ἀρκετές ἀτομικές συνειδήσεις θά παραμείνουν στόν κόσμο τῆς διαφθορᾶς. Ἀλλά ἴσως, κατά ἕνα τρόπο παραγωγικό, θά ξαναβρεῖ ἡ πολιτική κοινωνία, τήν ἠθική συμπεριφορά, τήν δικαιοσύνη, τήν ἀξιοκρατία, τήν ἀνιδιοτέλεια κ.ἄ. Ἀντιθέτως πρός τίς οἰκονομιστικές προσεγγίσεις τῶν καιρῶν, θά ἐπιμείνω στό γεγονός ὅτι ἀκόμη καί τό οἰκονομικό εἶναι κατ’ οὐσίαν πνευματικό πρόβλημα, πρόβλημα συνειδήσεως καί ἠθικοῦ χρέους.

Πηγή: Δημήτρης Μπαλτάς, Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Ευθύνη