Δυστυχία - Γιατί Υποφέρουμε ;

...του Ρόμπερτ Ηλία Νατζέμυ (Αρμονική Ζωή)

Πριν προχωρήσουμε σ' αυτήν την εξαιρετικά σημαντική συζήτηση, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι υπάρχει μία διαφορά ανάμεσα στα δυσάρεστα γεγονότα και καταστάσεις και τη δυστυχία. Μπορεί κάποιος να περνάει πολύ ευχάριστες καταστάσεις, να έχει υγεία, φίλους, λεφτά, επιτυχία και πολλών ειδών απολαύσεις, και όμως να υποφέρει πολύ, γιατί είναι προσκολλημένος σε κάτι που δεν έχει.

Κάποιος άλλος μπορεί να είναι σοβαρά άρρωστος, ίσως και ετοιμοθάνατος, μπορεί να έχει χάσει ένα πολύ αγαπημένο του πρόσωπο κι όλα του τα υλικά αγαθά και όμως να μην υποφέρει καθόλου, γιατί έχει συνειδητοποιήσει την αληθινή πνευματική του φύση και την προσωρινή φύση κάθε πράγματος του υλικού κόσμου, ή γιατί έχει απόλυτη εμπιστοσύνη στη Θεϊκή Δικαιοσύνη και Σοφία. Μπορεί να πιστεύει ότι η ζωή του δίνει ακριβώς αυτό που χρειάζεται κάθε στιγμή στη διαδικασία της ανάπτυξής του.

Η δυστυχία, λοιπόν, είναι μία εσωτερική κατάσταση, που εξαρτάται από τις πεποιθήσεις μας και το βαθμό που είμαστε προσκολλημένοι στα πράγματα γύρω μας και όχι τόσο σ' αυτά που μας συμβαίνουν εξωτερικά. Για τον λόγο αυτόν, η ανάλυση της δυστυχίας είναι ένα σημαντικό βήμα προς την απελευθέρωση από την άγνοια, που μας προκαλεί αυτή τη δυστυχία. Ας αρχίσουμε λοιπόν αυτήν την ανάλυση.

Άγνοια και εσφαλμένη ταύτιση

Σε κανέναν δεν αρέσει να υποφέρει, ή τουλάχιστον κανένας δεν το αποδέχεται. Αφού δεν θέλουμε να είμαστε δυστυχείς, γιατί είμαστε τότε; Η ανάγκη για ταύτιση είναι αυτό που μας τραβάει σε καταστάσεις που μας φέρνουν δυστυχία. Ο αληθινός μας Εαυτός είναι αθάνατος, αιώνιος, πέρα από κάθε σωματικό ή νοητικό περιορισμό. Όμως, εξαιτίας της ψευδαισθητικής δύναμης της ύλης, δε βιώνουμε την αληθινή μας φύση. Αγνοούμε αυτό που πραγματικά είμαστε. Αυτή η άγνοια είναι η βασική αιτία της δυστυχίας μας.

Αυτή η άγνοια μας αφήνει κενούς, χωρίς την αίσθηση του εαυτού μας, χωρίς ταυτότητα. Κι αυτό είναι που μας υποκινεί να ταυτιστούμε με το σώμα, με το οποίο ο Εαυτός εκφράζεται στη γη. Ταυτιζόμαστε με το υλικό σώμα, τον νου και την προσωπικότητα. Αυτό είναι και το κυριότερο λάθος μας.

Αυτή η άγνοια και η «εσφαλμένη ταύτιση» που συνεπάγεται, είναι οι βασικές αιτίες κάθε ανθρώπινης δυστυχίας. Είναι η αιτία κάθε αρνητικής ανθρώπινης αλληλεπίδρασης, κάθε μίσους, κάθε φόβου, κάθε φθόνου και ζήλιας, κάθε αδικίας και κάθε πολέμου.

Αν μπορούσαμε να εξαλείψουμε αυτήν την άγνοια και την εσφαλμένη ταύτιση, όλα αυτά θα έπαυαν να υπάρχουν. Θα εξαφανιζόταν κάθε φόβος και αίσθηση απομόνωσης και ανταγωνισμού και θα συνειδητοποιούσαμε την έμφυτη ενότητά μας με όλα τα πλάσματα. Θα ζούσαμε σαν αγαπημένα αδέλφια.

Όταν ταυτιζόμαστε με το σώμα και την προσωπικότητά μας ή με κάποιο μέρος της προσωπικότητας, δημιουργούμε έναν κόσμο ολόκληρο από προσκολλήσεις και απέχθειες. Αρχίζουμε να επιθυμούμε ορισμένα αντικείμενα, σχέσεις και καταστάσεις, που θεωρούμε απαραίτητα για ν' ανταποκριθούμε στον ρόλο με τον οποίο ταυτιζόμαστε. Αρχίζουμε να σπαταλάμε τόσο χρόνο, σκέψη, λόγια, ενέργεια και πράξεις, προσπαθώντας να επηρεάσουμε το εξωτερικό περιβάλλον μας, για να ικανοποιήσουμε αυτές τις προσκολλήσεις και επιθυμίες, που ξεχνάμε τελείως ότι όλα αυτά είναι ένα προσωρινό θεατρικό έργο. Ξεχνάμε ότι δεν είμαστε το σώμα ή η προσωπικότητα, που με τέτοια μανία προσπαθούμε να ικανοποιήσουμε. Ξεχνάμε ότι είμαστε αιώνια πνεύματα, που εδώ και χιλιάδες χρόνια έχουν προβάλλει πολλά σώματα και προσωπικότητες. Χανόμαστε μέσα στο θεατρικό έργο της ζωής, χάνουμε κάθε αντικειμενική προοπτική, ξεχνάμε ότι όλες οι καταστάσεις, ευχάριστες ή δυσάρεστες, διαλύονται με τη βροχή του χρόνου. Κάθε σκηνή έχει ένα τέλος. Μ' άλλα λόγια, υποφέρουμε.

Προσκολλήσεις και απέχθειες

Υποφέρουμε όταν δεν μπορούμε να ικανοποιήσουμε τις προσκολλήσεις ή τις επιθυμίες που «νομίζουμε» ότι πρέπει να ικανοποιήσουμε, για να είμαστε ευτυχείς. Υποφέρουμε όταν φοβόμαστε ότι θα χάσουμε αυτό που νομίζουμε ότι έχουμε. Στην πραγματικότητα δεν έχουμε τίποτα. Όλα όσα νομίζουμε δικά μας, συμπεριλαμβανομένου και του υλικού μας σώματος, τα έχουμε απλώς δανειστεί από τον πλανήτη Γη. Αργά ή γρήγορα θα πρέπει να τα επιστρέψουμε όλα πάλι στη Γη. Δεν θα πάρουμε τίποτα μαζί μας όταν φύγουμε. Πώς μπορεί να είναι δικά μας; Είναι όλα δανεικά.

Κοιτάξτε γύρω σας στο δωμάτιο. Όλα όσα βλέπετε, κάποτε δεν θα βρίσκονται εκεί. Όλες αυτές οι μορφές, έμψυχες και άψυχες, είναι μόνο σχετικά αληθινές. Κάποια μέρα θα διαλυθούν για να σχηματιστούν καινούργιες μορφές από την ίδια βασική ουσία. Αυτήν την ουσία, οι επιστήμονες την ονομάζουν «άτομα». Όσο περισσότερο ερευνούν τη φύση των υποατομικών σωματιδίων, τόσο περισσότερο γίνεται φανερό ότι η ύλη είναι απλώς μία άλλη μορφή ενέργειας και ότι η ύπαρξή της είναι σχετική.

Όλα αυτά που θεωρούμε δικά μας, όπως για παράδειγμα το αυτοκίνητο μας, η γυναίκα μας, ο άνδρας μας, η μητέρα, ο πατέρας, το σπίτι, τ' όνομά μας, το επάγγελμα, τα συναισθήματα, οι ιδέες μας, όλα αυτά, είναι μέρος ενός προσωρινού, μεταβλητού κόσμου ενέργειας. Κάποια μέρα θα εξαφανιστούν όλα. Είναι η προσκόλλησή μας σ' αυτά που μας κάνει να υποφέρουμε, αφού είναι ολοφάνερο ότι δεν μπορούμε να τα κρατήσουμε για πάντα. Αυτή η προσκόλληση είναι το αποτέλεσμα της ταύτισής μας με το σώμα και την προσωπικότητα, που είναι τ' αποτέλεσμα της άγνοιας της αληθινής μας φύσης.

Το αντίθετο της προσκόλλησης και της επιθυμίας, είναι η απέχθεια. Η λανθασμένη μας ταύτιση είναι επίσης η αιτία που απορρίπτουμε ορισμένες πλευρές της ζωής, γιατί τις βρίσκουμε άβολες, ανάρμοστες, δυσάρεστες ή τρομακτικές. Πολλές από τις απέχθειές μας είναι αποτέλεσμα του φόβου ότι θα ζημιωθεί το "εγώ" μας, ότι θα πάθει κάτι κακό το υλικό μας σώμα. Ανάλογα με τους προγραμματισμούς μας, προσπαθούμε ν' αποφύγουμε ορισμένα είδη ανθρώπων, φυλές ή τάξεις ανθρώπων, πιθανώς έντομα και ειδικώς κατσαρίδες, μύγες, κουνούπια και βρόμικα μέρη.

Μπορεί ακόμη να αισθανόμαστε φόβο ή απέχθεια, για καταστάσεις που θα μας φέρουν αντιμέτωπους με την αλήθεια για τον εαυτό μας, όπως ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, κάθε μορφή αρρώστιας, ίσως τα ταξίδια με πλοίο ή αεροπλάνο  ο κατάλογος είναι ατελείωτος. Καθένας από μας έχει τις δικές του ιδιαίτερες προσκολλήσεις και απέχθειες. Όταν δεν μπορούμε να αποφύγουμε αυτό που απεχθανόμαστε, τότε υποφέρουμε. Όπως για παράδειγμα, υποφέρουμε όταν μας κάνουν να περιμένουμε, όταν αυτό είναι κάτι που απεχθανόμαστε.

Βλέπουμε λοιπόν την εξέλιξη της δυστυχίας. Η άγνοια της υπερβατικής πνευματικής μας ταυτότητας, μας κάνει να ταυτιζόμαστε με το σώμα και την προσωπικότητα. Αυτή η ταύτιση δημιουργεί μέσα μας διάφορες προσκολλήσεις και απέχθειες, που βασίζονται σ' αυτά που νομίζουμε ότι θα δώσουν ασφάλεια, απόλαυση ή επιβεβαίωση στο σώμα, την προσωπικότητα ή στους διάφορους ρόλους που η προσωπικότητα παίζει. Όταν δεν μπορούμε να ικανοποιήσουμε τις προσκολλήσεις μας ή ν' αποφύγουμε αυτά που απεχθανόμαστε, γινόμαστε δυστυχείς, υποφέρουμε.

Όλα αυτά αυξάνουν την ταύτιση με το υλικό σώμα, δημιουργώντας έτσι την πιο ισχυρή προσκόλληση  την προσκόλληση στην ίδια τη ζωή που ζούμε με υλικό σώμα. Ακόμα και οι σοφότεροι το βρίσκουν δύσκολο να ξεπεράσουν αυτήν την προσκόλληση. Αυτό ασφαλώς συμβαίνει γιατί χρειαζόμαστε το υλικό σώμα μας, για να συνεχίσουμε να μαθαίνουμε τα μαθήματα που ήρθαμε στη γη να μάθουμε. 

Λέγεται ότι η πρόοδος στην εξέλιξη μπορεί να γίνει μόνο εφόσον η ψυχή έχει υλική μορφή πάνω στη γη. Οι καταστάσεις ανάμεσα στις ζωές είναι για ν' αναθεωρεί κανείς τις προηγούμενες ζωές και να προγραμματίζει τις καινούργιες, αλλά όχι για να διδάσκεται μαθήματα ή να δίνει εξετάσεις. Κάθε ζωή είναι σαν μία χρονιά στο κοσμικό σχολείο της ψυχής που εξελίσσεται, περνώντας από το ζωικό επίπεδο στο ανθρώπινο, για να φτάσει τη θεϊκή της φύση. Διδάσκεται μαθήματα και δίνει εξετάσεις. Ανάλογα με τα επιτεύγματα της μίας ζωής, προγραμματίζονται τα μαθήματα της επόμενης.

Η ψευδαίσθηση των αισθήσεων και η νέα πραγματικότητα

H πλάνη βρίσκετε στη σκέψη (στη νοοτροπία) διότι η σκέψη επεξεργάζεται τις εντυπώσεις, τις πληροφορίες που εισέρχονται στον ψυχισμό μας μέσο των αισθήσεων.

Ηράκλειτος: Πίστευε οτι ο άνθρωπος διαθέτει 2 όργανα για τη γνώση της αλήθειας. Την αίσθηση και τον λόγο. Απο αυτά, τη μεν αίσθηση η θεωρούσε απατηλή, δέχεται δε σαν κριτήριο τον λόγο.

Παρμενίδης: Η φιλοσοφία ειναι δυτή. Η μία μορφή της είναι σύμφωνη με την αλήθεια, ενώ η άλλη κατα εικασία. Καθόρισε δε τον λόγο σαν κριτήριο, διότι οι αισθήσεις δεν είναι ακριβής.

Δημόκριτος: Υπάρχουν δύο μορφές γνώσης, μία γνήσια και μία νόθα. Στη νόθα ανήκουν όλα τα παρακάτω, η όραση, η ακοή, η οσμή, η γεύση, η αφή. Η άλλη μορφή γνώσης είναι γνήσια, που είναι ξέχωρη από αυτή

Πλατων: αφού λοιπόν φτιάχτηκε έτσι το σύμπαν, καταλαβαίνουμε οτι φτιάχτηκε σύμφωνα με το αμετάβλητο πρότυπο που γίνεται αντιληπτό μόνο απο την σκέψη και τη λογική. Αφού επομένως δεχόμαστε όλα αυτά, τότε αναγκαστηκά αυτός ο κόσμος πρέπει να είναι εικόνα κάποιού άλλου πραγματικού κόσμου.

Ομιλία από τον Μάνο Δανέζη στο ΑΠΘ με θέμα: "Η ψευδαίσθηση των αισθήσεων»

Στα πλαίσια του εξαμηνιαίου βιωματικού εργαστηρίου με τίτλο "Η Ειρηνική Επανάσταση: Από την εκπαίδευση του οφέλους, στην Παιδεία του Βάθους" που πραγματοποιείται από το Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής Α.Π.Θ., δόθηκε μία διάλεξη από τον καθ. κ. Μάνο Δανέζη με θέμα: Η ψευδαίσθηση των αισθήσεων» (Σάββατο 18 Ιουνίου 2011). Η ομιλία κρατάει μια ώρα. Το υπόλοιπο είναι οι ερωτήσεις του κοινού.

Ελληνική φιλοσοφία και Ταοϊσμός

Στην ευρύτερη περιοχή της Αρχαίας Ιωνίας υπήρξαν πολλά ανήσυχα πνεύματα αλλά ένα δεσπόζει με το βάθος της σκέψης του και την οξυδέρκεια του, αλλά και για την εξαιρετική δυσκολία που παρουσιάζει η ερμηνεία των κειμένων του -όχι μόνο σήμερα αλλά και στην αρχαία εποχή – ο ίδιος ο Σωκράτης αναφέρει για το έργο του Ηράκλειτου – του πιο αντιπροσωπευτικού κατά την γνώμη μου έλληνα ΄Ταοίστή΄, ας μου επιτραπεί η έκφραση- ΄από αυτά που διάβασα νομίζω ότι αυτά που κατάλαβα είναι σπουδαία ,νομίζω και αυτά που δεν κατάλαβα είναι επίσης σπουδαία ,χρειάζεται πιστεύω ένας Δήλιος κολυμβητής -εννοώντας ότι χρειάζεται κάποιος φοβερά επιδέξιος ,σαν κολυμβητής από την Δήλο, για να ερμηνεύσει τα κείμενα του Ηράκλειτου!

Βασικό στοιχείο στη σκέψη του μεγάλου Ίωνα φιλόσοφου ,αποτελεί η διαπίστωση της αιώνιας αλλαγής και μεταβολής των πάντων .Ο κόσμος γι′αυτόν δεν είναι παρά το παιχνίδι ισχυρών δυνάμεων ,δυνάμεων που δρουν πολλές φορές πέρα από την κατανόηση του ανθρώπου.

Όπως και ο Λάο – Τσε έτσι και ο Ηράκλειτος γράφει με την μορφή αφορισμών ,με σκοτεινό τρόπο .Ο ίδιος από ότι φαίνεται από τα κείμενα του ,δεν πίστευε σε θεούς -με την τότε η την τωρινή συνηθισμένη έννοια – ειδικά δε περιφρονούσε κάθε είδους προσευχές και προσφορές σε αγάλματα Θεών -σας θυμίζει κάτι αυτό; – λέγοντας χαρακτηριστικά ΄κι όταν πάλι προσεύχονται στα αγάλματα είναι σαν να μιλούν στα ντουβάρια (!!), έχοντας πλήρη άγνοια της πραγματικής φύσης των θεών και ηρώων ΄΄(απ.5 ,Αριστόκριτος Θεοσοφία ,Ωριγένης κατά Κέλσου vii).

To εντυπωσιακό στοιχείο εδώ είναι η μεγάλη ταύτιση Ηράκλειτου και Λάο – Τσε αλλά και των άλλων μεγάλων Ταοϊστών φιλόσοφων. Πουθενά στον Ταοϊσμό – στην γνήσια μορφή του και όχι όταν εξέπεσε σε ‘θρησκεία ‘ -δεν συναντούμε απεικονίσεις θεϊκών όντων ,προπάντων δε ,δεν συναντούμε απόδοση τιμών σε είδωλα οποιουδήποτε τύπου (εικόνες ,αγάλματα, ζωγραφιές κ.τ.λ)

Επίσης από άλλο τμήμα του έργου του που σώζεται στο έργο ‘περί κόσμου’ του Αριστοτέλη διαβάζουμε ” ίσως όμως η ίδια η φύση να επιθυμεί τα αντίθετα και από αυτά να δημιουργεί την αρμονία της και όχι από τα όμοια. Όπως ένωσε το αρσενικό με το θηλυκό και όχι το καθένα τους με το ομόφυλό του. Δημιούργησε δηλαδή την πρώτη αρμονική τάξη δια των αντιθέτων και όχι δια των ομοίων.’(!!)

Εδώ χρειάζεται να θυμηθούμε το Γίν – Γιάνγκ και την αιώνια αντίθεσή τους ,μια σύγκρουση χωρίς τελικό νικητή ,αφού η σχεδόν ολοκληρωτική επικράτηση του ενός έχει μέσα της την αρχή της κυριαρχίας του άλλου.

Καταλήγει δε στο προηγούμενο απόσπασμα ο Ηράκλειτος ‘Όλα είναι ένα και από το ένα πηγάζουν όλα !.’ .Ο ίδιος ο Λάο – τσε αναφέρει στα κείμενα του ότι ‘ το ένα είναι ανέκφραστο και μην μπορώντας να το ονομάσω το ονομάζω Τάο”, δίνοντας έτσι ένα συμβατικό όνομα σε κάτι άπιαστο για την νόηση μας, με σκοπό να βοηθηθούμε στην μελέτη μας για αυτό.

Ακόμη καλύτερα φαίνεται αυτή η ιδέα του Ηράκλειτου στο παρακάτω απόσπασμα το οποίο αναφέρει ‘ Όσοι μπαίνουν στα ίδια ποτάμια βρέχονται από διαφορετικά ύδατα κάθε φορά (Άρειος Δίδυμος κατά Ευσέβιο επ.ΧV 20).Εδώ ωστόσο μπορούμε να διακρίνουμε μια μικρή απόκλιση του φιλόσοφου. Ο ίδιος γνωρίζει ότι δεν υπάρχουν ‘ίδια ποτάμια ‘ το ποτάμι του χθες δεν είναι ίδιο με το ποτάμι του σήμερα , ωστόσο διαφαίνεται η πρόθεση του να κάνει μια παραχώρηση στον ‘κοινό νου’ προκειμένου να εκθέσει καλύτερα την ιδέα του.

Παρακαλώ προσέξτε επίσης το επόμενο απόσπασμα’ Το ένα το σοφό θέλει και δεν θέλει να ονομάζεται Δίας”.(Κλήμης Στρωματείς β′ 116.).Αυτή είναι μια θεμελιώδους σημασίας άποψη και για τον Ταοϊσμό ,δηλαδή η ουσιαστική άγνοια του ανθρώπου για την φύση του θείου, ενώ δηλαδή ο άνθρωπος δίνει ένα όνομα στην θεία ουσία, αυτή απέχει από το να ταυτιστεί με αυτό ,μιας και η ίδια απέχει πολύ από την πλήρη κατανόηση μας. Σε αυτό δε το απόσπασμα μας δίνει ο φιλόσοφος και μία ιδέα περί της ενότητας των πάντων, απλά ,ίσως, μη θέλοντας να παραβεί κάποιους κανόνες της εποχής του, αναφέρεται στο απόλυτο με το όνομα Δίας, μιας και αυτό εξέφραζε στον αρχαίο ελλαδικό χώρο την Υπέρτατη Δύναμη. Εύκολα εδώ μπορούμε να θυμηθούμε τον Λάο -Τσε που αναφέρει ‘το ένα δεν έχει όνομα αλλά από αυτό ξεπήδησαν όλα τα ονόματα και όλα τα πράγματα”.

Μεγάλη ταύτιση μπορούμε να βρούμε και στο επόμενο απόσπασμα του Ηράκλειτου όπου αναφέρει ‘ τα πάντα προκύπτουν από την μεταλλαγή της φωτιάς ,και με την σειρά τους όλα επιστρέφουν σε αυτή. ‘(Πλούταρχος του Ε του εν Δελφοίς 388).Δεν έχουμε εδώ παρά να θυμηθούμε τις ιδέες των ταοϊστών φιλόσοφων περί μεταλλαγής του Ταό ,θέλοντας δε εδώ να προλάβω τυχόν αβάσιμες εθνικιστικές εξάρσεις ,όχι κύριοι, δεν υφίσταται απόδειξη για …τυχόν επίσκεψη του Ηράκλειτου στην ..Κίνα και τυχόν διδασκαλία του σε ναό …Shaolin, όπως άλλωστε δεν υφίσταται και απόδειξη για επίσκεψη του Λάο-Τσε στην Αρχαία Ελλάδα και διδασκαλία του σε έλληνες μαχητές! Θα είναι μάλλον πιο σωστό να υποθέσουμε ότι η αλήθεια είναι οικουμενική και δεν περιορίζεται γεωγραφικά σε μια περιοχή, η και σε μια εποχή.

Ας αναλογιστούμε κατόπιν τα περίφημα κινεζικής προέλευσης τρίγραμμα σχήματα, τα οποία είναι γνωστά σε όλους τους μελετητές των πολεμικών τεχνών ,και όχι μόνο, και αναπαριστούν τις μεταβολές των στοιχείων στη φύση, το πως μετατρέπονται από το ένα στο άλλο, κατόπιν ας διαβάσουμε το εξής απόσπασμα από τον Ηράκλειτο (Μάξιμος Τύριος ΧΙΙ.)”Η φωτιά ζει τον θάνατο του αέρα, ο αέρας ζει τον θάνατο της φωτιάς. Το νερό ζει τον θάνατο της γης και η γη ζει τον θάνατο του νερού.

Ο θάνατος της φωτιάς είναι γένεση του αέρα, ο θάνατος του αέρα γένεση του νερού. Ο θάνατος της γης είναι να γίνει νερό και ο θάνατος του νερού είναι να γίνει αέρας ,ο θάνατος του αέρα να γίνει φωτιά και το αντίστροφο!

Βλέπουμε ότι και στην ελληνική σκέψη όπως και στην Ανατολική δεν υπάρχει επικράτηση του ενός η του άλλου στοιχείου αλλά αιώνια διαμάχη ,μέσω της οποίας παράγεται η αρμονία στη φύση, όπως αναφέρει ο φιλόσοφος. Αναφέρει επίσης ο Ηράκλειτος ότι το πρωταρχικό στοιχείο του σύμπαντος είναι το ‘κοσμικό πύρ”, το οποίο με τις μεταμορφώσεις του παράγει τα υπόλοιπα στοιχεία και φαινόμενα, ενώ για τον Λάο-Τσε το πρωταρχικό σημείο είναι το ‘κενό’ ένας χώρος που περιλαμβάνει το σύνολο της ενέργειας στο σύμπαν, το οποίο όπως λέει ‘εάν ανακινηθεί ,πλούσια είναι τα δώρα του’ όπως αναφέρει και ο ίδιος. Ουσιαστικά δηλαδή ομιλούν και οι δύο για το ίδιο ‘φαινόμενο ,μια ‘θέση’ πέρα από ανθρώπινη επιρροή, άπειρη και απρόβλεπτη στις δυνατότητες της, κάτι το οποίο βρίσκει και αντιστοιχία στην σύγχρονη θεωρία του….Χάους, αν και αυτό είναι θέμα για άλλη συζήτηση ,ίσως δε για κάποιον με περισσότερες γνώσεις πάνω σε αυτό. Η ουσία είναι η απίστευτη σχεδόν ταύτιση ιδεών μεταξύ των δυο(;;) κοσμοθεωριών που προκύπτει για μια ακόμη φορά.

Ποια είναι όμως η αιτία ,ο μοχλός αν θέλετε που βοηθά την παραγωγή όλων των φαινομένων στον κόσμο και στον Ηράκλειτο αλλά και στην Ανατολή ; Εδώ η απάντηση μπορεί να είναι μόνο μια : Η ‘έριδα’ .¨Όπως και στον Λάο-Τσε που η διαμάχη του Γίν-Γιάνγκ παράγει όλα τα φαινόμενα έτσι και στον Ηράκλειτο η έριδα οποιαδήποτε μορφής ,είτε με την σκληρή μορφή του πολέμου ,είτε με την μορφή της κοινωνικής διαμάχης παράγει όλα τα στοιχεία και τις αλλαγές τους, κάτι που ακούγεται σκληρό σαν ιδέα μεν, αλλά εύκολα γίνεται κατανοητό δε ,ειδικά αν αναλογιστούμε τον καθημερινό ‘πόλεμο’ που όλοι μας βιώνουμε στην ζωή μας. Ίσως αυτός είναι και ο λόγος που ο Ηράκλειτος μέμφεται τον Όμηρο σαν ποιητή ,επειδή καταδικάζει την έριδα στην Ιλιάδα και επίσης αναφέρει ότι ‘ο όμηρος θα πρέπει να διωχτεί από τους ποιητικούς αγώνες και να ραπιστεί..(Διογένης Λαέρτιος ιχ 1).

Τον μέμφεται όχι γιατί αμφισβητεί την αξία του σαν ποιητή, πως θα μπορούσε άλλωστε, αλλά γιατί ο ίδιος γνωρίζει ότι χωρίς την έριδα δεν υφίσταται ζωή παρά μόνο στασιμότητα ,και στασιμότητα ίσον θάνατος. Άραγε το ίδιο δεν μας διδάσκει και η σύγχρονη φυσική ,ότι ζούμε σε ένα βίαιο κόσμο με συνεχείς μεταβολές -βίαιες για την δική μας κατανόηση – όπου τίποτε δεν είναι σταθερό;

Ο πόλεμος είναι ο πατέρας των πάντων και ο βασιλιάς τους. Αυτός δημιούργησε τους σκλάβους και τους ελεύθερους ,αυτός δημιούργησε θεούς και ανθρώπους ,αναφέρει ο Ηράκλειτος (Ιππόλυτος ΙΧ9),διαβάστε το στην αρχαία ελληνική και θα αντιληφθείτε την δύναμη που αναβλύζει από τα λόγια του. Έτσι ενώ και ο Λάο-Τσε αναφέρεται στην διαμάχη ο Ηράκλειτος σαν έλληνας μπορεί και προσεγγίζει πιο ανθρώπινα το πρόβλημα ,με μια γνήσια ‘ελληνική ματιά’. η ακόμα και όταν αναφέρει σε άλλο απόσπασμα ότι ‘το καλό και το κακό είναι ένα’(Ιππόλυτος ΙΧ 10).

Ένα άλλο στοιχείο που αξίζει την προσοχή μας σε αυτή την αναζήτησή μας είναι η βαρύτητα που αποδίδουν και οι δύο φιλόσοφοι στην σωστή διακυβέρνηση της πόλης κράτους. Ο Λάο-Τσε δεν αδιαφορεί για τα εγκόσμια, αντίθετα παραθέτει συμβουλές με την μορφή αφορισμών για την ορθή διακυβέρνηση της χώρας ,όπως και ο Ηράκλειτος αν και με αρκετή διαφορά στο ύφος ,λόγω της διαφορετικότητας του ‘κοινού’ που απευθύνεται ο καθένας.

Ιδιαίτερη έμφαση δίνουν και οι δυο φιλόσοφοι στην λιτότητα σαν μέσο σωστής διακυβέρνησης της χώρας ,ο Λάο-Τσε με τους ‘αφορισμούς ‘ που κάποιος εύκολα εντοπίζει στο Τάο-Τε-Τσιγκ, ο Ηράκλειτος και μέσω του γραπτού λόγου αλλά και με μια μεγαλειώδη πραγματικά πράξη ,η οποία έγινε όταν οι συμπολίτες του τον κάλεσαν να πάρει μέρος σε μια συζήτηση σχετική με το εάν θα συνέχιζαν την διαμάχη τους με τούς πέρσες ,διαμάχη που είχε αρχίσει και τούς κόστιζε ακριβά .

Ο μεγάλος εκείνος άνδρας αφού ανέβηκε στο βήμα ,ανακάτεψε σε ένα κύπελλο νερό και κρίθινο αλεύρι ,και κατόπιν το ήπιε αμίλητος ,κατέβηκε δε από το βήμα χωρίς να πει λέξη ,θέλοντας έτσι με την στάση του αυτή να δείξει ότι το να μην έχει κανείς ανάγκη από πολυτέλειες είναι αυτό που κρατά τις πόλεις ενωμένες πάνω από οτιδήποτε άλλο.

Κάτι τέτοια βέβαια μάλλον ήταν και ισχυρό ράπισμα για τους συμπολίτες του μιας και η ευρύτερη περιοχή στην οποία ζούσε τότε ,ήταν γνωστή για τις έντονες τάσεις προς την πολυτέλεια και την γενικότερη έκλυτη ζωή, ακόμα και με τα προ-χριστιανικά μέτρα.

Βέβαια θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι το θέμα Ταοϊσμός και σχέση του, με την Αρχαία ελληνική φιλοσοφία, είναι τεράστιο και δεν γίνεται να αναλυθεί σε ένα μόνο άρθρο, ούτε άλλωστε ο συγγραφέας του άρθρου δηλώνει ειδικός σε κάποιο από αυτά τα δυο θέματα(η οπουδήποτε αλλού ),ωστόσο πιστεύω ότι ο αναγνώστης έχει λάβει μια καλή ιδέα της ομοιότητας μεταξύ των δύο (;) διδασκαλιών, κάτι που ίσως τον οδηγήσει σε ακόμη περαιτέρω αναζήτηση πάνω στο ενδιαφέρον αυτό ζήτημα .

Ηράκλειτος: Ο κοινός Λόγος

"Ενώ ο λόγος είναι κοινός, οι πολλοί ζουν σαν να είχαν μια δικιά τους φρόνηση" 

«Ἡράκλειτος οὐσίαν εἱμαρμένης ἀπεφαίνετο λόγον τὸν διὰ οὐσίας παντὸς διήκοντα.» 

Δηλαδή: Ο Ηράκλειτος θεωρούσε ως ουσία της ειμαρμένης τον λόγο, ο οποίος διαποτίζει την ουσία του σύμπαντος.

“διὸ δεῖ ἕπεσθαι τῷ (ξυνῷ, τοὐτέστι) τῷ κοινῷ · ξυνὸς γὰρ ὁ κοινός · τοῦ λόγου δ᾽ ἐόντος ξυνοῦ ζῴουσιν οἱ πολλοὶ ὡς ἰδίαν ἔχοντες φρόνησιν.”

Δηλαδή: Πρέπει ν’ ακολουθήσουμε τον κοινό (Καθολικό/Κοσμικό/Συμπαντικό) λόγο. Ενώ όμως ο λόγος είναι κοινός, οι πολλοί ζουν σαν να έχουν δική τους φρόνηση.

“ξὺν νόῳ λέγοντας ἰσχυρίζεσθαι χρὴ τῷ ξυνῷ πάντων.”

Δηλαδή: Για να μιλήσει κανείς με σύνεση πρέπει να στηρίζει τους ισχυρισμούς του σε αυτό που είναι κοινό στα πάντα (τον κοινό λόγο).

“ξυνόν ἐστι πᾶσι τὸ φρονέειν.”

Δηλαδή: Η φρόνηση όλων είναι κοινή και είναι αυτή που βασίζεται στον κοινό λόγο.

“ἀνθρώποισι πᾶσι μέτεστι γινώσκειν ἑωυτοὺς καὶ σωφρονεῖν”

Δηλαδή: Σ’ όλους τους ανθρώπους έχει δοθεί η δυνατότητα για αυτογνωσία και σωφροσύνη.

“ψυχῆς πείρατα ἰὼν οὐκ ἂν ἐξεύροιο, πᾶσαν ἐπιπορευόμενος ὁδόν · οὕτω βαθὺν λόγον ἔχει.”

Δηλαδή: Τα πέρατα της ψυχής δε θα βρείς προχωρώντας, όσο μακριά και αν σε φέρει ο δρόμος σου · τόσο βαθύ λόγο περιέχει.

“ψυχῆς ἐστι λόγος ἑωυτὸν αὔξων.”

Δηλαδή: Στην ψυχή μέσα υπάρχει λόγος που αυξάνει από τον εαυτό του.

«οὐκ ἐμοῦ, ἀλλὰ τοῦ λόγου ἀκούσαντας ὁμολογεῖν σοφὸν ἐστίν ἕν πάντα εἶναι»

Δηλαδή: Αφού ακούσετε όχι εμένα αλλά τον Λόγο, είναι σοφό να ομολογήσετε ότι το Εν είναι τα πάντα και τα πάντα είναι ένα.

“τοῦ δὲ λόγου τοῦδ᾽ ἐόντος ἀεὶ ἀξύνετοι γίνονται ἄνθρωποι καὶ πρόσθεν ἢ ἀκοῦσαι καὶ ἀκούσαντες τὸ πρῶτον · γινομένων γὰρ πάντων κατὰ τὸν λόγον τόνδε ἀπείροισιν ἐοίκασι, πειρώμενοι καὶ ἐπέων καὶ ἔργων τοιούτων, ὁκοίων ἐγὼ διηγεῦμαι κατὰ φύσιν διαιρέων ἕκαστον καὶ φράζων ὅκως ἔχει · τοὺς δὲ ἄλλους ἀνθρώπους λανθάνει ὁκόσα ἀνθρώπους λανθάνει ὁκόσα ἐγερθέντες ποιοῦσιν, ὅκωσπερ ὁκόσα εὕδοντες ἐπιλανθάνονται.”

Δηλαδή: Τον λόγο αυτόν που υπάρχει αιώνια, πάντα υπάρχουν άνθρωποι που είναι ανίκανοι να τον καταλάβουν και πριν τον ακούσουν και αφότου τον ακούσουν για πρώτη φορά. Γιατί, ενώ τα πάντα συντελούνται σύμφωνα με αυτόν το λόγο, αυτοί μοιάζουν άπειροι όταν καταπιάνονται με λόγια και έργα σαν αυτά που εγώ εκθέτω, όποτε διακρίνω το κάθε τι σύμφωνα με την φύση του και το εκθέτω όπως έχει. Αλλά οι κοινοί άνθρωποι δεν έχουν συνείδηση για τα όσα πράττουν όταν είναι ξυπνητοί, ακριβώς όπως λησμονούν όσα είδαν στον ύπνο τους.

«ᾧ μάλιστα διηνεκῶς ὁμιλοῦσι λόγῳ, τῷ τά ὅλα διοικοῦντι, τούτῳ διαφέρονται, καὶ οἷς καθ᾽ ἡμέρην ἐγκυροῦσι, ταῦτα αὐτοῖς ξένα φαίνεται.»

Δηλαδή: Μ’ όποιον πάνω απ’ όλα αδιάκοπα συναναστρέφονται, τον λόγο, που τα διοικεί όλα, από αυτόν απέχουν κατά την συνείδηση κι αναγνώριση - κι έτσι όσα καθημερινώς συναντούν τους φαίνονται ξένα κι ανοίκεια.

“ἀξύνετοι ἀκούσαντες κωφοῖσιν ἐοίκασι· φάτις αὐτοῖσιν μαρτυρεῖ παρεόντας ἀπεῖναι.”

Δηλαδή: Όσοι δεν κατανοούν τον λόγο, όταν τον ακούν μοιάζουν με κουφούς. Σ’ αυτούς ταιριάζει η παροιμιώδης έκφραση: παρόντες απόντες.

“Ἀλλὰ τῶν μὲν θείων τὰ πολλά, καθ᾿ Ἡράκλειτον, ἀπιστίῃ διαφυγγάνει μὴ γιγνώσκεσθαι.”

Δηλαδή: Τα πιο πολλά από τα θεία πράγματα μας διαφεύγουν από απιστία, και έτσι δεν αναγνωρίζονται.

«βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ.»

Δηλαδή: Ο άνθρωπος που είναι βλάκας , δειλιάζει μπροστά σε κάθε λόγο.

Τι είναι ο Λόγος;

Ο Λόγος είναι η Ουσία της Ειμαρμένης που κινεί και διοικεί τα πάντα στο Σύμπαν. Είναι εκείνο που βρίσκεται μέσα στον πυρήνα του Σύμπαντος και έτσι, μάλιστα, και μέσα και στην Ψυχή του ανθρώπου. Και καθώς είναι κοινό στα πάντα, είναι αυτό που συνδέει τον κάθε άνθρωπο με το Όλον, με το Έν. Οι σώφρονες άνθρωποι είναι αυτοί που μπορούν να ακούν τον Κοινό Λόγο και να πορεύονται στην ζωή σύμφωνα με αυτόν. Και μόνο τα λόγια που στηρίζονται σε αυτόν τον Κοινό Λόγο είναι συνετά λόγια. Όμως οι περισσότεροι άνθρωποι δεν κατανοούν τον Λόγο και έτσι όταν τον ακούν, είναι σαν να μην έχουν ακούσει τίποτε. Και έτσι είναι παρόντες απόντες.

Σε όλους όμως έχει δοθεί η δυνατότητα να ακούσουν και να καταλάβουν τον Λόγο.

Αρκεί να τον αναζητήσουν μέσα στην Ψυχή τους και, άπαξ και συντονιστούν με τον Λόγο, όσο περισσότερο προχωρούν στον δρόμο τους, τόσο περισσότερο Λόγο θα ανακαλύπτουν - όμως, όσο και να προχωρήσουν ποτέ δεν θα φτάσουν στο τέρμα…

Κατά τον Χάιντεγγερ “λέγειν” δεν σημαίνει λέω με την πολύ απλή έννοια του όρου αλλά με την έννοια “αποθέτω”, “εκθέτω”, “θέτω τη σκέψη μου επί”. Ο Λόγος φέρει αυτό που εμφανίζεται και εκτείνεται εμπρός μας για να αυτο-επιδειχθεί και να παρουσιασθεί στο φως. Όταν το θνητό “λέγειν” προσαρμόζεται στον Λόγο, τότε συμβαίνει “ὁμολογεῖν”. Ο Λόγος συγκεντρώνεται μέσα στο Έν αποβλέποντας στην ενοποιητική του δύναμη. Η δυστυχία των ανθρώπων προέρχεται από το ότι εκτρέπονται του λόγου, τόσο στην προσωπική τους ζωή όσο και σε επίπεδο ωργανωμένων κοινωνιών.

Τι είναι αυτό που εμποδίζει όμως τους ανθρώπους να ακούσουν και να καταλάβουν τον Λόγο;

Eίναι η δειλία και η δυσπιστία. «Ἀλλὰ τῶν μὲν θείων τὰ πολλὰ ἀπιστίῃ διαφυγγάνει μὴ γιγνώσκεσθαι» και «βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγῳ ἐπτοῆσθαι φιλεῖ». Ο βλάκας δεν έχει το θάρρος να αντικρύσει την Κοσμική Αλήθεια , γιατί αυτή σχετίζεται και με μια αλήθεια για τον εαυτό του που τον πληγώνει συναισθηματικά. Έτσι κάποιες φορές μόλις αντικρύσει τις κάποιες πρώτες αναλαμπές αυτής της Αληθείας, δεν έχει το θάρρος να την κοιτάξει κατάματα και να προχωρήσει, αλλά τρομάζει και φεύγει. Οι άνθρωποι δύσκολα παραδέχονται αυτό που δεν αντέχουν συναισθηματικά. Οι δειλοί είναι ανίκανοι να πετύχουν κάθε ανέλιξη, διότι για να εξελιχθεί κανείς αληθινά, πρέπει να έχει το θάρρος να αντικρύσει την Αλήθεια, να ακούσει τον Λόγο που τον έχει κρύψει καλά για να μη φαίνεται, πίσω από ένα (για την ακρίβεια πολλά!) τεχνητό, ψεύτικο και αφύσικο «ΕΓΩ» ( που το έχει φτιάξει από ιδεολογήματα ψευδο-«αξιών» που πήρε από το άρρωστο περιβάλλον του, συνδυάζοντάς τα με τον συναισθηματισμό της δειλίας και του στρουθοκαμηλισμού αλλά και με πολύ ψέμα, και το χρησιμοποιεί για να κοροϊδεύει τον εαυτό του νιώθοντας καλύτερα με το να συνδιαλέγεται με αυτό, από ό,τι με τον Κοινό Λόγο). Κοιτώντας μέσα στην ψυχή του, δεν βλέπει και δεν ακούει τον Λόγο, γιατί όταν τον βλέπει τρομάζει καθώς η Κοσμική Αλήθεια πληγώνει και αρχίζει να διαλύει το ψεύτικο «ΕΓΩ» και το ψεύτικο είδωλο που έχει φτιάξει για τον κόσμο αλλά και για τον ίδιο του τον εαυτό, αρχίζει να κλονίζεται και νιώθει τρόμο στην ιδέα στο ότι αυτό το κάλυμμα μπορεί να καταρρεύσει και έτσι να τεθεί αντιμέτωπος με την Κοσμική Φωτεινή πραγματικότητα που βρίσκεται πίσω του. Θέλει θάρρος για να το γκρεμίσει κανείς αυτό το ψεύτικο «ΕΓΩ», και να αποφασίσει ότι στο εξής θα προχωρήσει κοιτώντας κατάματα την Αλήθεια και αφουγκραζόμενος ξεκάθαρα τον Κοσμικό Λόγο.

Osho: Τι είναι η ζήλια

Όσσο,

Μιλώντας για τις αδυναμίες μας, συνήθως αναφέρεις το θυμό, το σεξ και τη ζήλια. Καταλαβαίνω τα σχετικά με το θυμό και το σεξ, αλλά δεν αντιλαμβάνομαι πώς προκαλείται η ζήλια. Θα ήθελες να μας μιλήσεις για αυτήν;

ΝΑΙ, ΑΝΑΦΕΡΟΜΑΙ ΣΥΧΝΟΤΕΡΑ ΣΤΟ ΘΥΜΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΕΞ και λιγότερο στη ζήλια, επειδή η ζήλια δεν είναι κάτι πρωτογενές. Είναι δευτερογενές. Είναι δευτερογενές συστατικό του σεξ. Όποτε έχεις μια σεξουαλική παρόρμηση στο νού σου, όποτε νιώθεις τη σεξουαλική έλξη και πως έχεις σχέση με κάποιον, τότε, επειδή δεν αγαπάς, εμφανίζεται η ζήλια. Αν αγαπάς, η ζήλια ποτέ δεν εμφανίζεται.

Προσπάθησε να κατανοήσεις το όλο πράγμα. Όποτε συνδέεσαι σεξουαλικά με κάποιον, φοβάσαι, γιατί το σεξ στην πραγματικότητα δεν είναι σχέση, είναι εκμετάλλευση. Αν σε έλκει σεξουαλικά ένας άντρας, ή μια γυναίκα, πάντα φοβάσαι ότι αυτή η γυναίκα μπορεί να πάει σε κάποιον άλλο, αυτός ο άντρας μπορεί να πάει σε κάποια άλλη. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει σχέση. Πρόκειται απλά για εκμετάλλευση και από τους δύο. Εκμεταλλεύεστε ο ένας τον άλλο, όμως δεν αγαπάτε -και το ξέρετε- και γι' αυτό φοβάστε.

Αυτός ο φόβος γίνεται ζήλια, έτσι ώστε να μην επιτρέψεις στα πράγματα να εξελιχτούν. Θα παραμείνεις φύλακας. Θα κάνεις κάθε δυνατή διευθέτηση για εξασφαλίσεις ότι αυτός ο άντρας δεν θα μπορεί να κοιτάξει μια άλλη γυναίκα. Ακόμη και το να κοιτάξει θα είναι σήμα κινδύνου. Αυτός ο άντρας δεν θα πρέπει να κοιτάξει καμιά άλλη γυναίκα, γιατί αν της μιλήσει... Και φοβάσαι ότι μπορεί να φύγει. Γι αυτό θα κλείσεις όλα τα μονοπάτια  όλους τους τρόπους με τους οποίους αυτός ο άντρας μπορεί να πάει σε μιαν άλλη γυναίκα, αυτή η γυναίκα μπορεί να πάει σε έναν άλλο άντρα. Θα κλείσεις όλους τους τρόπους, όλες τις πόρτες.

Τότε όμως γεννιέται το πρόβλημα. Όταν όλες οι πόρτες είναι κλειστές, τότε ο άντρας νεκρώνεται, η γυναίκα νεκρώνεται. Γίνεται μια φυλακισμένη, μια σκλάβα. Και δεν είναι δυνατόν να αγαπάς ένα νεκρό πράγμα. Δεν μπορείς να αγαπήσεις κάποιον που δεν είναι ελεύθερος. Η αγάπη είναι όμορφη μόνο όταν δίνεται ελεύθερα. Είναι όμορφη όταν δεν την παίρνει κανείς με το ζόρι, δεν την απαιτεί και δεν την επιβάλει.

Οι διευθετήσεις που κάνεις για να εξασφαλίσεις τη σχέση σου, νεκρώνουν το άλλο άτομο, το μετατρέπουν σε αντικείμενο. Η αγαπημένη είναι άνθρωπος, η σύζυγος όμως γίνεται αντικείμενο. Ο αγαπημένος είναι άνθρωπος, ο σύζυγος όμως γίνεται ένα αντικείμενο που φρουρείται, που εξουσιάζεται, που ελέγχεται. Όμως, όσο περισσότερο ελέγχεις, τόσο περισσότερο σκοτώνεις, επειδή εξαφανίζεται η ελευθερία. Και τότε το άλλο πρόσωπο είναι μαζί σου για οποιονδήποτε άλλο λόγο εκτός από την αγάπη. Γιατί, πώς είναι δυνατόν να αγαπάς έναν άνθρωπο που σε εξουσιάζει; Μοιάζει εχθρός σου.

Το σεξ δημιουργεί ζήλια, είναι όμως κάτι δευτερογενές. Έτσι, το ζήτημα δεν είναι πώς να αποβάλεις τη ζήλια. Δεν μπορείς να την αποβάλεις, επειδή δεν μπορείς να αποβάλεις το σεξ. Το ζήτημα είναι πώς να μεταμορφώσεις το σεξ σε αγάπη. Τότε εξαφανίζεται η ζήλια. Αν αγαπάς κάποιον, η ίδια η αγάπη είναι η εγγύηση, η ίδια η αγάπη είναι η εξασφάλιση. Αν αγαπάς κάποιον, ξέρεις πως δεν μπορείς να πας σε κανέναν άλλο. Κι αν φύγει, έφυγε. Τίποτα δεν μπορεί να γίνει. Τί μπορείς να κάνεις;

Όταν αγαπάς κάποιον, έχεις εμπιστοσύνη πως δεν θα πάει σε άλλον. Αν πάει, δεν υπάρχει αγάπη και τίποτα δεν μπορεί να γίνει. Η αγάπη φέρνει αυτή την κατανόηση. Δεν υπάρχει ζήλια. Έτσι, αν υπάρχει ζήλια, να ξέρεις καλά πως δεν υπάρχει αγάπη. Αλλά το παιχνίδι που παίζεις είναι το να κρύβεις το σεξ πίσω από την αγάπη. Ζωγραφίζεις τη λέξη αγάπη, για να κρύψεις πίσω της το σεξ.

Στην Ινδία, επειδή η αγάπη σε μεγάλο βαθμό δεν επιτρέπεται -μάλλον δεν επιτρέπεται καθόλου- ο γάμος γίνεται με συνοικέσιο κι έτσι υπάρχει τρομερή ζήλια. Και οι δυο σύζυγοι είναι πάντα φοβισμένοι. Ποτέ δεν αγάπησαν. Ξέρουν ότι ο γάμος ήταν μια διευθέτηση που έκαναν οι γονείς τους, οι αστρολόγοι, η κοινωνία. Οι δυο σύζυγοι δεν ρωτήθηκαν καν. Σε πολλές περιπτώσεις, ούτε καν είχαν δει ο ένας τον άλλο πριν από το γάμο. Γι' αυτό υπάρχει ο φόβος. Η σύζυγος φοβάται, ο σύζυγος φοβάται κι έτσι και οι δυο κατασκοπεύουν ο ένας τον άλλο. Ακόμα και η ίδια η δυνατότητα της αγάπης έχει χαθεί.

Πώς είναι δυνατόν να αναπτυχθεί η αγάπη μέσα στο φόβο; Μπορεί να ζουν μαζί, μα την ίδια στιγμή, ζουν χωριστά, υπομένοντας απλώς ο ένας τον άλλο. Τους συμφέρει να ζουν μαζί και μπορεί κανείς να πορευτεί με το συμφέρον, αλλά έτσι δεν θα φτάσει ποτέ στην έκσταση. Δεν διασκεδάζεις, δεν το χαίρεσαι, απλώς κουβαλάς το βάρος σου.

Έτσι ο σύζυγος νεκρώνεται πριν από το θάνατο και η σύζυγος είναι επίσης νεκρή πριν το θάνατο. Είναι δυο νεκροί, που παίρνουν εκδίκηση ο ένας απ' τον άλλο, γιατί ο καθένας σκέφτεται πως ο ένας έχει σκοτώσει τον άλλο. Το όλο πράμα -εκδίκηση, θυμός, ζήλια- γίνεται τόσο άσχημο!

Στη Δύση όμως, συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο φαινόμενο. Έχουν αποβάλει το γάμο με συνοικέσιο — κι αυτό είναι καλό. Αυτός ο θεσμός δεν άξιζε να κρατηθεί. Η εγκατάλειψη, όμως, των συνοικεσίων, δεν γέννησε αγάπη, απλώς απελευθέρωσε το σεξ. Και όταν ελευθερώνεται το σεξ, τότε φοβάσαι, γιατί νιώθεις πως κάθε διευθέτηση για να σιγουρέψεις τη σχέση σου, είναι προσωρινή. Απόψε βρίσκεσαι μ' αυτό το κορίτσι. Χθες ήταν με κάποιον άλλο και αύριο θα συναντήσει κάποιον άλλο. Μόνο απόψε βρίσκεται μαζί σου.

Πώς μπορεί αυτό να είναι οικείο και βαθύ; Είναι απλώς μια συνάντηση επιφανειών. Δεν μπορεί να εισχωρήσει ο ένας μέσα στον άλλο, επειδή η διείσδυση χρειάζεται καρύκευμα. Χρειάζεται χρόνο. Χρειάζεται βάθος, οικειότητα, συμβίωση, συνύπαρξη. Χρειάζεται ένα μεγάλο διάστημα. Μετά ανοίγει το βάθος. Το ένα βάθος που μιλάει στο άλλο... Αυτό είναι απλά μια πρώτη γνωριμία. Μπορεί να μην είναι ούτε καν μια γνωριμία. Στη Δύση, μπορείς να συναντήσεις μια γυναίκα πάνω στο τρένο και να κάνεις έρωτα και τα μεσάνυχτα την παρατάς σε κάποιο σταθμό. Ποτέ δεν ενδιαφέρεται, μπορεί να μη σε αναγνωρίσει ξανά. Μπορεί και να μην είχε ρωτήσει ούτε καν το όνομά σου.

Αν το σεξ γίνεται ένα τόσο επιπόλαιο πράγμα, μια απλή σωματική υπόθεση, όπου επιφάνειες συναντιούνται και χωρίζουν, τότε το βάθος σου παραμένει ανέγγιχτο. Πάλι κάτι σού λείπει — κάτι μεγαλειώδες, κάτι πολύ μυστηριακό. Συνειδητοποιείς το δικό σου βάθος μόνο όταν κάποιος άλλος το αγγίζει. Μόνο μέσα από τον άλλο γίνεσαι συνειδητός της εσωτερικής σου ύπαρξης. Μόνο σε βαθιά σχέση αντηχεί μέσα σου η αγάπη κάποιου άλλου και μορφοποιεί το βάθος σου. Μόνο μέσα από κάποιον άλλο μπορείς να ανακαλύψεις τον εαυτό σου.

Υπάρχουν δυο τρόποι για να ανακαλύψεις. Ο ένας είναι ο διαλογισμός: Αναζητάς μόνος το βάθος σου, χωρίς τον άλλο. Ο άλλος τρόπος είναι η αγάπη: Αναζητάς το βάθος σου μαζί με τον άλλο. Εκείνος γίνεται μια ρίζα για να φτάσεις στον εαυτό σου. Ο άλλος δημιουργεί έναν κύκλο. Και οι δυο εραστές βοηθούν ο ένας τον άλλο. Όσο βαθύτερα προχωράει η αγάπη, τόσο βαθύτερα νιώθουν πως βρίσκονται. Οι κρυμμένες σου υπάρξεις αποκαλύπτονται. Τότε όμως δεν υπάρχει ζήλια. Η αγάπη δεν μπορεί να είναι ζηλιάρα. Είναι αδύνατον. Η αγάπη πάντοτε εμπιστεύεται. Κι αν συμβεί κάτι που σπάζει την εμπιστοσύνη σου, πρέπει να το δεχτείς. Τίποτα δεν μπορεί να γίνει γι' αυτό, επειδή ό,τι κάνεις θα καταστρέψει τον άλλο.

Επιστημονική επανάσταση και πολιτισμός

«…Η πεμπτουσία μιας Επιστημονικής Επανάστασης δεν ενέχει μόνο τη μεγάλη αύξηση της γνώσης αλά είναι μια συγκεκριμένη ανατροπή των επιστημονικών γνώσεων που έχει σαν άμεσο αποτέλεσμα τη ρήξη με την πολιτική και τη θεολογική κοινωνία του παρελθόντος…»

Μάνος Δανέζης, Καθηγητής Αστροφυσικής     (Συνέντευξη στον Αντώνη Περιβολάκη)

Κύριε Δανέζη, έχετε προτείνει στα βιβλία σας και τις διαλέξεις σας ένα θεωρητικό σχήμα για το πώς δημιουργείται ένας Πολιτισμός. Δώστε μας τον ορισμό του Πολιτισμού συμπεριλαμβάνοντας τη Θεωρία των 3 Πυλώνων στους οποίους αυτός βασίζεται.

Ναι, νομίζω ότι είναι κάτι σχετικά απλό. Δεν ξυπνά ένα πρωί μια Κοινωνία λέγοντας … «ας φτιάξω ένα Πολιτισμό». Ο Πολιτισμός δημιουργείται προκειμένου να κατασιγάσει κάποιους ανθρώπινους φόβους. Υπάρχουν εκατομμύρια ανθρώπινοι φόβοι. Αν τους ταξινομήσουμε θα δούμε πρώτα ένα σύνολο φόβων που έχει να κάνει με τα Φυσικά Φαινόμενα τα οποία όχι μόνο φοβίζουν τον άνθρωπο αλλά πολλές φορές τον αφανίζουν κιόλας. Ξεκινάμε με την Φυσική Φιλοσοφία που βρήκε τις ρίζες της στους Προσωκρατικούς οι οποίοι προσπάθησαν όχι μόνο να εξηγήσουν αλλά και να βρουν τρόπους να τιθασεύσουν τα φαινόμενα. Έτσι λοιπόν αρχίζουν όλα από μια φιλοσοφία, που αργότερα με την παρατήρηση και το πείραμα εξελίσσεται σε Επιστήμη και αργότερα εξελίσσεται σε Τεχνολογία. Αυτός είναι ο Πρώτος Πυλώνας στον οποίον στηρίζεται ένας Πολιτισμός.

Μια δεύτερη γκάμα φόβων είναι ο φόβος που απέναντι στους άλλους ανθρώπους, απέναντι στη δύναμη των πιο ισχυρών που μπορεί να πλήξουν τους πιο αδύνατους σε όλα τα επίπεδα. Γι΄ αυτό φτιάχνω τον Δεύτερο Πυλώνα που είναι ο Πυλώνας τη Κοινωνικής Κοσμοθεωρίας. Αυτή η θεωρία μάς φτιάχνει κοινωνικά και πολιτικά συστήματα αλλά και οικονομικά συστήματα και νόμους που μας προστατεύουν από τις … επιθέσεις των δυνατότερων.

Μια τρίτη γκάμα φόβων είναι αυτή που αφορά τον φόβο του θανάτου και όλους τους σχετικούς φόβους όπως αυτόν της ασθένειας κλπ. Εγώ θέλω να τον λέω Πυλώνα της Εσωτερικής φιλοσοφίας που γεννάει την Θεολογία και αυτή με τη σειρά της γεννάει τη Θρησκεία. Πολλές φορές μάλιστα από τη ίδια Θεολογία μπορούν να προκύψουν πολλά διαφορετικά δόγματα. Για παράδειγμα γύρω από το πρόσωπο του Χριστού δεν υπάρχουν μόνο οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί.

Συνεπώς, αυτοί οι τρεις Πυλώνες συνιστούν ένα πολιτισμικό ρεύμα. Για να γιγαντώνεται αυτό το Πολιτιστικό ρεύμα θα πρέπει αυτοί οι Πυλώνες να μη πολεμούν ο ένας τον άλλον αλλά να τους διακρίνει μια εσωτερική συνοχή. Αν υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στους πυλώνες τότε ο Πολιτισμός καταρρέει.

Υπάρχει χρονική προτεραιότητα ανάπτυξης του ενός Πυλώνα απέναντι στους άλλους;

Γενικά, όχι. Παλιότερα όμως οι άνθρωποι το πρώτο πράγμα που ήθελαν να ξέρουν είναι το πότε θα σπείρουν τη γη τους, πότε θα θερίσουν, πότε θα μαζέψουν τα πρόβατά τους για να ξεχειμωνιάσουν, πότε θα φορέσουν βαριά ρούχα. Παρά τα σημάδια που είχαν από διάφορα μικρά γεγονότα που συνέβαιναν δίπλα τους κατάλαβαν ότι ο ακριβέστερος προσδιορισμός των εποχών γίνεται με τη βοήθεια της παρατήρησης των Άστρων. Απλώς, σε πιο αρχαίους πολιτισμούς οι ίδιοι άνθρωποι που μελετούσαν τις κινήσεις των άστρων ήταν και αρχιερείς, ήταν επικεφαλής και του Πυλώνα της Θρησκείας αλλά και της Επιστήμης. Αυτοί μάλιστα ήταν και υπεράνω του Βασιλιά διότι μπορούσαν, τρόπον τινά να απαιτήσουν από τον Βασιλιά συγκεκριμένα πράγματα υπό την απειλή, για παράδειγμα, ότι θα … σβήσουν τον Ήλιο. Δηλαδή ουσιαστικά ήταν και αρχηγοί, ηγούνταν και των τριών Πυλώνων. Αλλά και σε νεότερες κοινωνίες όπως ήταν στην πρώην Σοβιετική Ένωση υπήρχαν πολιτικές αποφάσεις της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος που καθόριζαν τις κατευθύνσεις της Επιστήμης οι οποίες ήταν δήθεν στην υπηρεσία του λαού.  Αυτά δεν γίνονται όμως, είναι απαράδεκτα, δεν μπορείς να υποχρεώσεις έναν ερευνητή να ερευνήσει ένα συγκεκριμένο αντικείμενο γιατί τότε δεν θα είναι πια ερευνητής, δεν θα δρα με μεράκι.

Τι είναι μια Επιστημονική Επανάσταση και πώς επηρεάζει τους υπόλοιπους Πυλώνες ;

Η πεμπτουσία μιας Επιστημονικής Επανάστασης δεν ενέχει μόνο τη μεγάλη αύξηση της γνώσης αλά είναι μια συγκεκριμένη ανατροπή των επιστημονικών γνώσεων που έχει σαν άμεσο αποτέλεσμα τη ρήξη με την πολιτική και τη θεολογική κοινωνία του παρελθόντος. Αυτή η Επανάσταση αναγκάζει τους άλλους 2 Πυλώνες να ανακατατάξουν τη δομή τους και να μεταβληθούν. Κατά την άποψή μου η πρώτη Επιστημονική Επανάσταση έγινε με τους Προσωκρατικούς οι οποίοι απέκοψαν τη γνώση για τη Φύση από τα τότε ιερατεία. Άρα δημιουργήθηκε για πρώτη φορά ένας ξεχωριστός Πυλώνας που επιχειρούσε να ερμηνεύσει τη Φύση. Αυτό είχε και πολιτικές συνέπειες. Για να το πω απλά, δεν θα είχαμε σήμερα Δημοκρατία αν τη γνώση τη χειρίζονταν μόνο τα Ιερατεία.

Η προτελευταία Επιστημονική Επανάσταση ήταν στον 17ο αιώνα με εξέχουσες προσωπικότητες τους Νεύτωνα, Γαλιλαίο που άλλαξαν την κοσμοεικόνα που είχαμε τότε για τον Κόσμο. Έβγαλαν τον Άνθρωπο και τη Γη από το κέντρο του Σύμπαντος. Σήμερα; Ζούμε μια άλλη Επιστημονική Επανάσταση; Και ποια τα χαρακτηριστικά της, σύμφωνα με το θεωρητικό σχήμα που προτείνετε;

Η Πολυμάθεια δεν διδάσκει τη Φρόνηση

(Aπό το βιβλίο του OSHO η «Κρυμμένη Αρμονία» εκδόσεις Ρέμπελ). 

Θα έχεις ίσως γνωρίσει ανθρώπους που ξέρουν πολλά, αλλά ενεργούν ανόητα. Συμβαίνει σχεδόν πάντα. Ο άνθρωπος που ξέρει πολλά γνωρίζει όλο και λιγότερο. Λειτουργεί μέσα από τις γνώσεις του κι όχι μέσα στις πραγματικές συνθήκες. Γίνεται ανόητος, ενεργεί ανόητα, γιατί η σοφή συμπεριφορά προϋποθέτει ανταπόκριση, ενώ οι δικές του πράξεις έχουν για αφετηρία το νεκρό παρελθόν. Πάντα ενεργεί προετοιμασμένος, από θέση ετοιμότητας, Ποτέ δεν είναι απροετοίμαστος.

Άκουσα κάποτε το εξής για έναν σπουδαίο καθηγητή της φιλοσοφίας. Μελετούσε μια μέρα στο δωμάτιο του, όταν μπήκε η γυναίκα του και τού είπε πολύ ταραγμένη: “Είδες την εφημερίδα; Γράφει ότι πέθανες!”

Ο καθηγητής, χωρίς να κοιτάξει τη γυναίκα του ή την εφημερίδα, είπε: “Θυμήσου να στείλουμε λουλούδια στην κηδεία.” Ο άνθρωπος δεν πρόσεξε αυτό που άκουσε.

Δεν μπορείς να καταπλήξεις τον άνθρωπο των γνώσεων. Αυτός τα ξέρει όλα. Δεν μπορείς να τον ξαφνιάσεις, έχει χάσει αυτή τη διάσταση του θαυμαστού. Δεν είναι πια παιδί. Ξέρει. Ξέρει τα πάντα.

Άκουσα από ένα φίλο μου -και δεν μπορώ να εγγυηθώ γι’ αυτό, γιατί απλώς το άκουσα- ότι κάποτε καθόταν μαζί με τον Νασραντίν και συζητούσαν, όταν ξαφνικά μπήκε μέσα ο σκύλος του Νασραντίν και ρώτησε, “μήπως είδε κανείς σας τη σημερινή εφημερίδα;” Ο φίλος μου τα ‘χασε! Δεν πίστευε στ’ αυτιά του!

Ο Νασραντίν του έδωσε την εφημερίδα κι όταν ο σκύλος έφυγε, ο φίλος μου είπε: “Μα αυτό είναι θαύμα! Αλήθεια, διαβάζει ο σκύλος σου;”

Ο Νασραντίν απάντησε: “Μπα, μην τον πιστεύεις! Μόνο τις γελοιογραφίες κοιτά.”

Υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν αίσθηση του θαυμαστού και του μυστηρίου. Τίποτα δεν τους καταπλήσσει. Τί συμβαίνει; Είναι πάντα έτοιμοι. Ξέρουν∙ κι όταν κανείς ξέρει, δεν απορεί. Το παιδί απορεί. Αυτό εννοεί ο Ιησούς όταν λέει: “Μόνο αν γίνετε παιδιά, θα αξιωθείτε τη βασιλεία του Θεού.” Γιατί; Γιατί η απορία είναι η πόρτα και μόνο οι αθώες καρδιές θαυμάζουν, απορούν. Αν έχεις αθώα καρδιά, απορείς. Τα πάντα είναι μια έκπληξη για σένα. Μια πεταλούδα… Τί μυστήριο, μια μικρή πεταλούδα!

Ο Τσουάνγκ Τσου καθόταν κάτω από ένα δέντρο και μπροστά του πετούσαν δυο τρεις πεταλούδες. Έγραψε ένα μικρό ποίημα που έλεγε: “Θαρρώ πως αυτές οι πεταλούδες είναι λουλούδια. Τα λουλούδια που έπεσαν κάποτε στο χώμα, τώρα γύρισαν ξανά πίσω στο δέντρο.”

Τα λουλούδια που πέφτουν στο χώμα χάνονται.

Ο Τσουάνγκ Τσου λέει: “Σαν πεταλούδες τώρα, γύρισαν ξανά πίσω στο δέντρο.” Αυτός ο άνθρωπος θα αξιωθεί τη βασιλεία του Θεού, όχι εσύ. Εσύ, αν ρωτήσει κανείς για πεταλούδες, θα ανοίξεις αμέσως ένα βιβλίο και θα τους πεις όλα όσα είναι γραμμένα για την «πεταλούδα»!

Νομίζεις όμως πως ό,τι μπορεί να ειπωθεί είναι το παν; Νομίζεις πως ό,τι έχει ειπωθεί, τα περικλείει όλα; Δεν υπάρχει κάτι που δεν έχει ειπωθεί, που ποτέ δεν θα ειπωθεί και που ποτέ κανείς δεν θα μπορέσει να το πει; Όταν πιστεύεις πως τα πάντα έχουν ειπωθεί, τότε δεν μπορείς να νιώσεις έκπληξη∙ έχεις χάσει την αίσθηση του θαυμαστού.

Η εποχή μας ξέρει περισσότερα από οποιαδήποτε άλλη εποχή και βρίσκεται μακρύτερα από το Θεό περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη εποχή. Έχει στοιβάξει γνώσεις, οι βιβλιοθήκες γίνονται όλο και πιο μεγάλες κι όλοι ξέρουν τόσα πολλά. Ακόμα και τα μικρά παιδιά τα πιέζουμε να μάθουν. Τα σπρώχνουμε όχι προς τη γνώση που θα μεγαλώσει το θαυμασμό τους, που θα τα κάνει ολοένα και περισσότερο κοινωνούς του μυστηρίου, έτσι που μέσα κι έξω τους να αισθανθούν πιο πολύ το μυστήριο, έτσι που να τα συγκινούν τα λουλούδια, οι πεταλούδες, τα βράχια. Όχι! Εμείς γεμίζουμε το νου τους με γνώσεις. 

Και λέει ο Ηράκλειτος:

Όσοι ψάχνουν για χρυσάφι, πολλή γη σκάβουν και λίγο βρίσκουν.

Αυτοί οι γνώστες, οι σοφοί, πολύ χώμα σκάβουν μα λίγο χρυσάφι βρίσκουν. Τί καταφέρνουν; Είναι σαν τους χρυσοθήρες. Πολλή προσπάθεια κι ό,τι βγει απλώς μοιάζει πολύτιμο. Γι’ αυτό ο Ηράκλειτος χρησιμοποιεί τη λέξη «χρυσάφι», γιατί, τί αξία έχει το χρυσάφι; Έχει ουσιαστική αξία; Η αξία που του δίνουν οι άνθρωποι είναι συμβατική. Την αξία στο χρυσάφι τη δίνουμε εμείς∙ το χρυσάφι δεν έχει δική του, σύμφυτη αξία. Αν δεν υπήρχε ο άνθρωπος, πιστεύετε πως το χρυσάφι θα είχε αξία; Τα ζώα δεν νοιάζονται, τα πουλιά δεν ενδιαφέρονται για το χρυσάφι. Αν μπροστά σ’ ένα σκύλο ακουμπήσεις ένα κομμάτι χρυσάφι κι ένα κόκαλο, θα διαλέξει το κόκαλο. Το χρυσάφι σου δεν τον ενδιαφέρει.

Το χρυσάφι δεν έχει δική του, εσωτερική αξία. Είναι απλή προβολή της κοινωνίας των ανθρώπων. Είναι πολύτιμο, γιατί το θεωρούν πολύτιμο οι άνθρωποι. Οτιδήποτε πιστεύουν οι άνθρωποι πολύτιμο, γίνεται γι’ αυτούς πολύτιμο.

Όσοι ψάχνουν για χρυσάφι, πολλή γη σκάβουν και λίγο βρίσκουν.

Το ίδιο συμβαίνει και μ’ αυτούς που σκάβουν για γνώσεις κι όχι για εμπειρίες. Σκάβουν να βρουν την αλήθεια, όχι τη ζωή… και η ζωή είναι η αλήθεια!

Τα πέρατα της ψυχής δεν θα τα βρεις ακόμα κι αν διαβείς όλους τους δρόμους. Τόσο βαθιά είναι τα μέτρα της.

Προσπάθησε να κατανοήσεις αυτές τις τρεις λέξεις: Η μια λέξη είναι το ‘γνωστό,’ αυτό που ήδη ξέρουμε. Μετά υπάρχει η λέξη ‘άγνωστο’, αυτό που δεν ξέρουμε ακόμα, μα που υπάρχει πιθανότητα να το μάθουμε. Μ’ αυτές τις δύο λέξεις χωρίζει η επιστήμη την ύπαρξη: ‘γνωστό’ και ‘άγνωστο.’ Ό,τι έχουμε γνωρίσει και ό,τι θα γνωρίσουμε∙ ζήτημα χρόνου. Η θρησκεία χωρίζει τον κόσμο με τρεις λέξεις, όχι με δύο: ‘γνωστό’, ‘άγνωστο,’ και ‘αυτό που δεν μπορεί να γνωσθεί’. Αυτό που δεν μπορεί να γνωσθεί είναι ανεξάντλητο. Το άγνωστο θα γίνει γνωστό και ξανά το γνωστό θα γίνει άγνωστο.

Έχει συμβεί πολλές φορές. Πολλά πράγματα έχουν γίνει γνωστά και ξανάγιναν άγνωστα, γιατί η κοινωνία έπαψε να ενδιαφέρεται γι’ αυτά. Αν γυρίσεις πίσω και ρωτήσεις ανθρώπους που εργάζονται βαθιά μέσα στο παρελθόν, θα σου πουν πως σχεδόν ό,τι μάς είναι τώρα γνωστό έχει γνωσθεί κάποια στιγμή στο παρελθόν κι ύστερα ξεχάστηκε.

Ο πρώτος που ανακάλυψε την Αμερική δεν είναι ο Κολόμβος. Πολλοί την ανακάλυψαν πριν απ’ αυτόν και μετά η Αμερική χάθηκε ξανά. Στη Μαχαμπαράτα -ένα από τα αρχαιότερα ινδικά κείμενα, πέντε χιλιάδων χρόνων, ίσως και περισσότερο- γίνεται μνεία του Μεξικού. Ο Αρτζούνα, μες στις πολλές γυναίκες του, είχε και μια Μεξικάνα. Σε πολλά άλλα κείμενα στον κόσμο, γίνεται μνεία της Αμερικής. Ο Κολόμβος δεν ήταν ο πρώτος που την ανακάλυψε, απλώς την ανακάλυψε ξανά.

Πολλά κείμενα στον κόσμο μιλούν για το αεροπλάνο. Δεν είναι η πρώτη φορά που ανακαλύφθηκε το αεροπλάνο. Το ανακαλύψαμε και κάποτε έπαψε να μας ενδιαφέρει και χάθηκε. Δεν ξέρω τίποτα που να έχει ανακαλυφθεί για πρώτη φορά. Τα πάντα έχουν ανακαλυφθεί και ξανά χαθεί. Εξαρτάται από την κοινωνία. Αν η κοινωνία ενδιαφερθεί για κάτι, έχει καλώς, αλλιώς χάνεται.

Το γνωστό θα γίνει άγνωστο, το άγνωστο θα γίνει γνωστό. Αλλά υπάρχει και η τρίτη διάσταση: Αυτό που δεν μπορεί να γνωσθεί.

Η επιστήμη δεν δέχεται αυτή την τρίτη διάσταση. Λέει: “Αυτό που δεν μπορεί να γνωσθεί, δεν είναι παρά το άγνωστο”. Η θρησκεία υποστηρίζει ότι πρόκειται για μια τελείως διαφορετική διάσταση: Είναι αυτό που θα μείνει για πάντα άγνωστο, γιατί η φύση του είναι τέτοια που ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να το αντικρούσει… Το αχανές, το αιώνιο, το χωρίς τέλος και χωρίς αρχή, το απόλυτο, το όλο δεν μπορεί με κανένα τρόπο να νοηθεί από το μέρος, γιατί πώς μπορεί το μέρος να χωρέσει το όλο; Πώς μπορεί ο νους να χωρέσει αυτό από το οποίο απορρέει; Πώς μπορεί ο νους να ξέρει αυτό στο οποίο επιστρέφει; Είναι αδύνατον!

Πώς μπορούμε να ξέρουμε αυτό από το οποίο προερχόμαστε; Είμαστε σαν τα κύματα. Μπορεί ένα κύμα να περικλείσει τον ωκεανό; Μπορεί απλώς να ισχυριστεί κάτι τέτοιο, γιατί ο ωκεανός δεν θα αντικρούσει τον ισχυρισμό. Απλώς θα γελάσει. Όπως το παιδί αξιώνει κάτι από τους γονείς κι αυτοί γελούν.

Το ασύλληπτο, αυτό που δεν μπορεί να γνωσθεί υπάρχει.

1o Master class Τοποστρατηγικής - Ν. Λυγερός: Το απέραντο γαλάζιο του Καστελλόριζου

"Έλαβε χώρα το πρώτο Μaster Class Τοποστρατηγικής του Νίκου Λυγερού στο Καστελλόριζο τη 14η Αυγούστου 2011 με τίτλο:

"Το απέραντο γαλάζιο του Καστελλόριζου"

Περί τα σαράντα άτομα, κάτοικοι του Καστελλόριζου, άλλων πόλεων της Ελλάδας, αλλά και της Κύπρου, που μετέβησαν στο νησί για τον σκοπό αυτό, παρακολούθησαν το εξάωρο Μaster Class, κατά το οποίο αναλύθηκαν τα εξής θέματα:

1. Τοπολογία

2. Θεωρία γραφημάτων

3. Φασματική ανάλυση

4. Θεωρία παιγνίων

5. Στοιχεία τοποστρατηγικής

6. Διαγράμματα Voronoi και Α.Ο.Ζ.

Ιδιαίτερη έμφαση προσδόθηκε στην τοποστρατηγική σημασία του συμπλέγματος των 14 νήσων του Καστελλόριζου και ειδικότερα της νήσου Στρογγύλης.

Για τη διεξαγωγή του εν λόγω Master Class ο Δήμος Καστελλόριζου παραχώρησε αίθουσα στη Σαντράπεια Αστική Σχολή." (περιγραφή από το βίντεο στο youtube)

Σύντομο βιογραφικό του Ν. Λυγερού:

Ο δείκτης ΙQ του Νίκου Λυγερού είναι 189, σχεδόν διπλάσιος του μέσου ανθρώπου, τόσος που συναντάται μόνο σε 1 στα 80.000.000 άτομα! Η πολυπραγμοσύνη του καθηγητή Λυγερού κόβει την ανάσα. Ο 40χρονος σήμερα Βολιώτης ασχολήθηκε ερευνητικά με την άλγεβρα και τη θεωρία των αριθμών και ανακάλυψε και δημοσίευσε έναν νέο πρώτο αριθμό. Μεταξύ άλλων είναι καθηγητής μαθηματικών στη Λυών, όπου έζησε μετά τα 12 του χρόνια, είναι επισκέπτης καθηγητής στη Θράκη και στην Αθήνα, όπου διδάσκει φιλοσοφία των μαθηματικών, επιστημολογία, νευροεπιστήμες, βιοηθική και κυβερνητική.

Έχει δημοσιεύσει περισσότερα από 9.500 άρθρα φιλοσοφίας, νοημοσύνης, εκπαίδευσης, μαθηματικών, φυσικής, μυθολογίας, θρησκείας, ιστορίας, αρχαιολογίας, κινηματογράφου, ζωγραφικής, μουσικής, πολιτικής, κοινωνιολογίας, στρατηγικής, μάνατζμεντ και οικονομίας. Είναι καθηγητής στη Σχολή Εθνικής Ασφάλειας και στην Αστυνομική Ακαδημία, καθώς και εξπέρ μεταφραστής-διερμηνέας στα γαλλικά δικαστήρια. Έχει εκδώσει λογοτεχνικά βιβλία και ποιητικές συλλογές, είναι ζωγράφος, ενώ γράφει και σκηνοθετεί θεατρικές παραστάσεις. Σημειώστε πως παίζει σκάκι από 2 ετών.Είναι λάτρης και μαχητής της Κύπρου, στην οποία κατέχει και τη θέση στρατηγικού συμβούλου.

Περί ευτυχίας

"Η ευτυχία μοιάζει με την πεταλούδα, όταν την κυνηγάς ποτέ δε τη φτάνεις...

μα αν ήρεμα καθίσεις...μπορεί να έρθει και να σταθεί επάνω σου..." ~ Χόθορν Ναθάνιελ ~

"Ευτυχία αισθανόμαστε όταν αυτά που σκεπτόμαστε,αυτά που λέμε κι αυτά που κάνουμε βρίσκονται σε αρμονία" ~ Γκάντι ~

"Τώρα καταλαβαίνω γιατί η Ευτυχία είναι τόσο σπάνια στον κόσμο. Οι ιδεολόγοι την τοποθετούν πολύ ψηλά. Οι υλιστές πολύ χαμηλά. Ενώ αυτή βρίσκεται δίπλα μας, ψηλή όσο το ανάστημα μας" ~ Κομφούκιος ~

Από την εμφάνιση ζωής στον πλανήτη μας κάθε ενόργανο ον καταβάλλει προσπάθειες όχι μόνο για να επιβιώσει αλλά και να ζήσει, όσο του επιτρέπει το είδος του, επί μακρότερο και ανετότερο χρόνο· για το λογικό άνθρωπο η προσπάθεια αυτή γίνεται αγωνιώδης και γι' αυτόν που έχει νου, προβάλλεται ως αδυσώπητο και άλυτο πρόβλημα κάτω απ' τα ερωτήματα: "πώς εξασφαλίζεται η επιτυχία; Τι είναι ευτυχία; Πώς πετυχαίνεται η ευδαιμονία; Υπάρχει μετά θάνατο μακαριότητα;". 

Κατά το μεγάλο Σοφοκλή (Αντιγ. Στ. 582): "Ευδαίμονες οίσι κακών άγευστος αιών" δηλ. ευτυχισμένοι είναι εκείνοι των οποίων η ζωή πέρασε χωρίς να γευθούν την πικρία, τον πόνο, τις θλίψεις, τις συμφορές. 

Η λέξη ευτυχία είναι σύνθετη από τις ευ (= καλά σωστά) και τύχη, έννοια με σημασία ουδέτερη δηλ. με το ευ μεν σημαίνει καλή τύχη που οδηγεί στην ευδαιμονία και στη μακαριότητα, με το δυσ δε κακή τύχη που φέρνει στις αθλιότητες, στις στενοχώριες, στις καταστροφές. 

Θεωρίες περί Ευτυχίας

Στους ένδοξους προγόνους μας και στους άγιους της Χριστιανικής μας πίστης, ανήκει η τιμή ότι πρώτοι αυτοί μελέτησαν βαθύτερα, ερεύνησαν αναλυτικότερα και έδωσαν τις περισσότερες ικανοποιητικές απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα. 

α) Θεωρία Ηδονική: Οι γνώμες των παραπάνω μπορούν να συνοψισθούν σε τρεις κύριες θεωρίες. Σε κείνους, πρώτα, που παραδέχονται ότι σκοπός του βίου είναι η επιδίωξη και η επιτυχία του ηδέος δηλ. της χαράς, του απολαυστικού και η αποτροπή και αποχή του λυπηρού. Ευτυχέστερος εκείνος που πετυχαίνει περισσότερες αφορμές για χαρά και απόλαυση. Οι οπαδοί της θεωρίας αυτής ονομάζονται ηδονικοί και το αξίωμά τους είναι: θήρευε (= προσπάθησε να πιάσεις) ό,τι παρέχει ηδονή (βλ. Βορέα: Εισ. Εις την Φιλ., σελ. 379). 

β) Θεωρία Χρησιμοθηρική: Οι οπαδοί της προβάλλουν το αξίωμα: "θήρευε το χρήσιμον" (εννοείται για τη ζωή σου). 

γ) Θεωρία της τελειώσεως: Οι υποστηρικτές της διδάσκουν ότι προορισμός του ανθρώπου είναι η πνευματική και ηθική του τελείωση· το ανέβασμα, κατά το δυνατό, ψηλότερα στην κλίμακα της ανέλιξης και της προόδου. 

Για τούτο απαιτείται προσπάθεια, ενέργεια, αγώνας, κόπος, για την άνοδο· απ' αυτό και καλείται ενεργητική. Το αξίωμά της είναι: "δίωκε την κατά λόγον ενέργειαν· σπεύδε την τελείωσιν την ιδικήν σου και την των άλλων". Το ιδεώδες της: Το ενεργείν και πράττειν όπως ο λόγος δηλ. η Σοφία (πείρα, γνώση, ορθή κρίση, διείσδυση στην ουσία των όντων, στην αλήθεια) και η Ηθική βούληση κατευθύνουν.

Οι σοφιστές πρώτοι και ο Αρίστιππος (435 - 355 π.Χ) ο Κυρηναίος, μαθητής του Σωκράτη, συστηματικότερα δε οι μαθητές του, αναδεικνύουν την ηδονική θεωρία σε φιλοσοφικό σύστημα. 

Κατά το Διογένη το Λαέρτιο (ΙΙ, 86-88) "Οι Κυρηναϊκοί. . . εδίδασκον είναι την ηδονήν αγαθόν καν από των ασχημοτάτων γένηται. . . μηδέν τε είναι φύσει δίκαιον ή καλόν ή αισχρόν αλλά νόμωι και έθει" (ασχημότατα = ευτελέστατα, έθος = συνήθεια).

Ο ίδιος όμως ο Αρίστιππος δίδασκε να αποφεύγεται η κατάχρηση γιατί είναι καταστροφή και συνιστούσε λογική χρήση της ηδονής. (Ανθολ. Στοβαίου, 17, 18). "Κρατεί ηδονής ουχ ο απεχόμενος αλλά ο χρώμενος (= ο μετέχων) μεν, μη παρεκφερόμενος δε, ώσπερ (= όπως ακριβώς) και νεώς (= πλοίου) και ίππου ουχ ο μη χρώμενος αλλά ο μετάγων (= ο κατευθύνων) όποι βούλεται (= όπου αυτός θέλει). 

Την ηδονική, που ονομάστηκε και ευδαιμονική, ο Επίκουρος (341 - 270 π.Χ.) και οι οπαδοί του τη μετατρέπουν σε χρησιμοθηρική. Διδάσκουν: "Όταν ουν λέγομεν ηδονήν τέλος υπάρχειν (= ότι ως σκοπός υπάρχει η τέρψη), ου (= όχι) τας των ασώτων ηδονάς και τας εν απολαύσει κειμένας λέγομεν. . . αλλά το
μήτε αλγείν (= να πονούν) κατά το σώμα μήτε ταράττεσθαι κατά την ψυχήν". (Επικ. Επιστ. Προς Μενοικέα 129, 132). 

Ως αρχή και μέγιστο αγαθό παραδέχονται τη φρόνηση διδάσκοντας: "Διό (= για τούτο) και φιλοσοφίας το τιμιώτερον (= πολυτιμότερο) υπάρχει η φρόνησις, εξ' ης αι πάσαι πεφύκασι (= πηγάζουν) αρεταί, διδάσκουσαι ότι ουκ έστιν ηδέως ζην άνευ του φρονίμως και καλώς και δικαίως, ουδέ φρονίμως και καλώς και δικαίως άνευ του ηδέως". 

Οπότε οι υποστηρικτές των θεωριών αυτών φιλόσοφοι δεν παραδέχονται ότι η ευτυχία κατορθώνεται με την επιδίωξη της ζωώδους υλιστικής ηδονής, της άσωτης και απερίσκεπτης και άδικης, αλλά της συνετής και δίκαιης και ωφέλιμης, που προέρχεται και από υλικά και από πνευματικά και ηθικά αίτια και αφορμές. 

Οι θιασώτες φιλόσοφοι της τρίτης θεωρίας, εκείνης δηλ. με την οποία υποστηρίζεται ότι ο δρόμος προς την ευτυχία ταυτίζεται με το σκοπό της πνευματικής και ηθικής τελειοποίησης του ανθρώπου, είναι και οι πιο μεγάλοι και οι περισσότεροι. Αυτή της τελείωσης αποτελεί την πίστη και το ιδανικό που επιδιώκεται απ' τους Χριστιανούς. 

Ο μεγάλος μύστης φιλόσοφος Πυθαγόρας, ταυτίζει τον ευδαίμονα με τον ενάρετο βίο. Αποκαλεί το να ζει κανείς με αρετή, αταραξία και αρμονία· το να ζει δε με αρετή οδηγεί στο βίο με ευδαιμονία και μακαριότητα. 

Με το θεουργό Πυθαγόρα συμφωνεί και ο περίφημος επινοητής της θεωρίας του ατόμου Δημόκριτος ο Αβδηρίτης (460 - 370 π.Χ.). Κατά το Στοβαίο (ΙΙ 6, 3): "Την δε ευδαιμονίαν καλεί και ευεστώ (= υγεία ψυχική και σωματική) και αρμονίαν και συμμετρίαν και αταραξίαν" και δογματίζει αποφθεγματικά ο Δημόκριτος με το Χριστιανικό: "Αγαθόν ου μη το αδικείν, αλλά το μη εθέλειν" δηλ. και η απλή επιθυμία αδικίας βλάπτει το καλό, την αγιότητα. Όμοιο αυτό του Σωκράτη κατά τον Πλάτωνα: "Ει αναγκαίον είη αδικείν ή αδικείσθαι, ελοίμην αν (= θα προτιμούσα) αδικείσθαι (= να αδικηθώ) μάλλον ή αδικείν" και προσθέτει: "διότι η αδικία είναι οπωσδήποτε και υπό αίας δήποτε συνθήκας αμάρτημα, άρα κολάσιμον και αίτιον θλίψεων.

Ο Κόσμος της 'Σοφίας': Η ταινία με ελληνικούς υπότιτλους

"Γιατί και η αστραπή και ο κεραυνός είναι αποτέλεσμα μιας ηλεκτρικής αποφόρτισης. Βλέπουμε, λοιπόν, σ' όλη μας τη ζωή τον κεραυνό ν' ακολουθεί την αστραπή. Να, όμως, που αυτό δε σημαίνει ότι η αστραπή είναι η αιτία του κεραυνού. Στην πραγματικότητα υπάρχει ένας τρίτος παράγοντας που προκαλεί και την αστραπή και τον κεραυνό."

Περίληψη

Η ιστορία ενός δεκατετράχρονου κοριτσιού που ανακαλύπτει τον θαυμαστό κόσμο της Δυτικής φιλοσοφίας, με τη βοήθεια ενός μυστηριώδους δασκάλου και φίλου. Στο ταξίδι της μέσα στο χώρο και στο χρόνο η μικρή Σοφία συναντά τους διάσημους δασκάλους της Ελληνικής Αρχαιότητας, της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού. Η έλξη αυτής της αρμονίας, που εκτείνεται μέσα από τους αιώνες τη βάζει, εντούτοις, σε μεγάλο κίνδυνο. Τελικά, μαθαίνει πώς να χρησιμοποιεί τον υπέροχο κόσμο των φιλοσοφικών ιδεών για τους δικούς τις σκοπούς, βρίσκοντας έτσι το δρόμο της προς την ελευθερία.

Η ταινία αποτελεί ελεύθερη μεταφορά στον κινηματογράφο του ομώνυμου βιβλίου του Τζοστέιν Γκάαρντερ και αποτελεί την μεγαλύτερη κινηματογραφική παραγωγή των σκανδιναβικών χωρών. Το μυθιστόρημα Ο Κόσμος της Σοφίας είναι ένα παγκόσμιο μπεστ σέλερ καθώς έχει μεταφραστεί σε 45 γλώσσες και έχει πουλήσει πάνω από 20 εκατομμύρια αντίτυπα. Στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Λιβάνη. Το βιβλίο εκτός από ταινία κυκλοφορεί και σε cd rom,  έχει γίνει παιχνίδι, μουσικό έργο κι έχει γίνει αφορμή για τη δημιουργία δεκάδων κύκλων συζήτησης. Σκηνές της ταινίας έχουν γυριστεί και στην Ελλάδα όπου βλέπουμε μια ωραία αναπαράσταση της δίκης του Σωκράτη. Η ταινία κατά τα 2/3 ασχολείται και εκθειάζει την Ελληνική Φιλοσοφία.

Πρόκειται για ένα υπέροχο έργο που χαρίζει στον καθένα μας ένα τέτοιο ταξίδι γνώσης και φαντασίας με «ανοιχτό» εισιτήριο, έτσι ώστε να ταξιδέψουμε όποτε θέλουμε και όσες φορές επιθυμούμε. Γνωρίζοντας την ιστορία μας και, συνεπώς, όλα αυτά που έπραξαν κάποιοι, πριν τόσα χρόνια, για να ζούμε εμείς σε έναν καλύτερο κόσμο, μας δίνει σίγουρα δύναμη και θέληση για να αντιμετωπίσουμε το αύριο. Τέλος, αν υπάρχουν κάποιοι με τον απαραίτητο ζήλο για να ακολουθήσουν το παράδειγμα εκείνων που τόσο πάλεψαν, θα ήταν φρόνιμο να το πραγματοποιήσουν για να μπορέσουμε να αφήσουμε και εμείς κάτι σε αυτούς που θα μας «διαδεχθούν».

Ο Κόσμος της Σοφίας (Sofies Verden) 1999

Σκηνοθεσία: Erik Gustavson

Σενάριο: Petter Skavlan

Ηθοποιοί: Silje Storstein, Tomas von Brömssen

Παραγωγή: Δανία - Νορβηγία - Σουηδία

Διάρκεια: 186 λεπτά

Γλώσσα: Νορβηγικά

Υπότιτλοι: Ελληνικά

Επικαιροποιούμενα Κοσμολογικά Πρότυπα της Φιλοσοφίας των Προσωκρατικών

της Δρ. Κωνσταντίνα Παλαμιώτου-Θωμαΐδου, Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Η αναζήτηση της προέλευσης του κόσμου και η ερευνητική διείσδυση στη θεμελιώδη δομή του - κεντρικό ζητούμενο της προσωκρατικής διανόησης, γοητεύει σήμερα τόσο ως μία αρχαιολογία της φιλοσοφικής διανόησης όσο και ως μία επικαιροποιούμενη στροφή προς τον διεπιστημονικό-ολιστικό τρόπο διαπραγμάτευσης των θεωρητικών προβλημάτων μακριά από τους σκοπέλους του ανταγωνισμού και της αναλυτικής μεθόδου.

Τους τρεις τελευταίους αιώνες, η δυτική επιστημονική διανόηση είχε ως βασικό χαρακτηριστικό της την ανάλυση. Ωστόσο υπάρχουν ζητήματα, τα οποία κυρίως αφορούν σε κοσμολογικής ή οντολογικής τάξης διερευνήσεις, εξεταζόμενα, σήμερα πλέον, με κατάλληλη διάταξη όλων των μερών που τα απαρτίζουν.

Η σύγχρονη θεωρία για τα συστήματα πολυπλοκότητας απαντά σε αιτήματα αιώνων με έναν τρόπο, που προσεγγίζει - κυρίως λόγω του διεπιστημονικού χαρακτήρα του, σε πολλά σημεία τις προσωκρατικές κοσμολογικές παρατηρήσεις. 

Λόγου χάρη, στο κεντρικό ερώτημα: "Τι είναι ζωή;" η προτεινόμενη απάντηση πως πρόκειται για μια διάταξη ατόμων της ύλης, κατάλληλη - δηλαδή με πολύπλοκο τρόπο, βρίσκεται σε συνάφεια προς τον υλοζωισμό των Μιλησίων. 

Ο David Bohm, στο έργο του "Ολότητα και συνεπαγόμενη τάξη", κρίνοντας πως υπάρχουν ορισμένα προβλήματα, που έχουν χαρακτήρα συνθετικό, αναπτύσσει μία ολιστική φυσική, όπου σημειώνει σχετικώς με το περί ζωής ερώτημα: "Από μια άποψη μπορεί να θεωρηθεί ότι η ζωή ανήκει σε μια ολότητα". Δύο είναι οι παράμετροι που διακρίνουν τα έμβια συστήματα, για τη σύγχρονη επιστήμη: η πολυπλοκότητα και η οργάνωση, στοιχεία που ερεύνησαν οι Προσωκρατικοί.

Aν και ο Ο. Gigon δέχεται ότι η φιλοσοφία αρχίζει με τον Ησίοδο, εμείς συμφωνώντας με την άποψη των Zeller, Guthrie, Barnes, δεν θα συμπεριλάβουμε στην εισήγησή μας την πρώιμη αρχαϊκή διανόηση των Ορφικών, του Ησιόδου, του Ομήρου και του Φερεκύδη, που απηχούν μυθικές προσεγγίσεις ούτε τα εμπειρικής προέλευσης και πρακτικής σκοπιμότητας επιτεύγματα των επτά σοφών. Οι Προσωκρατικοί πρώτοι, ασχολήθηκαν ως φιλόσοφοι ερευνητές με τις "αρχές των όντων", τις θεώρησαν υλοζωικές και μάλιστα επεσήμαναν ότι εκείνο από το οποίο κατά πρώτον ένα πράγμα λαμβάνει ύπαρξη, αυτό από το οποίο όλα τα όντα προέρχονται, η ουσία η οποία υπόκειται, ασχέτως της μεταβολής των γνωρισμάτων της, είναι η αρχή και το στοιχείο όλων των όντων. Ως τέτοιο ουσιώδες στοιχείο ζωής, μεταβλητό και κοινό σε όλα τα όντα, ο πρώτος των Μιλησίων, ο Θαλής, θεώρησε το νερό. Κατά την δοξογραφική παράδοση, μαθητής του Θαλή ήταν ο Αναξίμανδρος. Κατά τον Αναξίμανδρο ο κόσμος είναι γεωκεντρικός και ομόκεντρες αλλεπάλληλες σφαίρες διάτρητες από οπές επιτρέπουν την διέλευση του φωτός - ασθενούς ή ισχυρού πύρινου, που εμείς το αντιλαμβανόμαστε ως φως των αστέρων, της σελήνης και του ηλίου. Στο μοναδικό διασωθέν από τον Σιμπλίκιο απόσπασμα του έργου "Περί φύσεως" του Αναξίμανδρου (Φυσικών δόξαι, 24,31), οι αποδιδόμενες σε αυτόν απόψεις είναι ότι θέτει ως αρχή των πάντων - ως περιβάλλον και κινητήρια δύναμη - το άπειρο, ως μία, χωρίς πέρας, χωροχρονική υλοζωική μάζα, ομογενή υποδομή, φυσική και μεταφυσική βάση των πάντων.

Από αυτό το απροσδιόριστο άπειρο ο μαθητής του Αναξίμανδρου, Αναξιμένης, οδηγήθηκε στη σύλληψη της έννοιας του άπειρου αέρα από τον οποίο δια της πύκνωσης και της μάνωσης προέρχονται τα πάντα. Τα σύμπαντα του Αναξιμένη είναι άπειρα προεκτείνοντας κατ' αυτό τη διδασκαλία του Αναξίμανδρου για άπειρους κόσμους. Μία επίσης σημαντική παρατήρηση είναι ότι το σύμπαν, κατά τον Αναξίμανδρο, είναι θνητό και οι κόσμοι που το αποτελούν υπόκεινται σε φθορά. Υφίστανται δηλαδή το τίμημα της ύβρης ευρισκόμενοι υπό την εξουσία της δίκης. Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η άποψή του για τον όρο ψυχή ως προερχόμενο εκ του ψύχω, ως πνεύμα, δηλαδή αέρας.

Ο Αναξιμένης επίσης, επεκτείνοντας την παρατήρησή του για την ανθρώπινη ψυχή, στον κόσμο, αντιλήφθηκε αυτόν ως έμψυχο, του οποίου η κανονικότητα οφείλεται στον έμψυχο, άπειρο αέρα που περιβάλλει, ρυθμίζει και κυβερνά τον κόσμο. Πρόκειται για τρεις καθαρώς υλοζωικές τοποθετήσεις επί της κοσμολογίας. Άλλωστε οι Προσωκρατικοί διερεύνησαν τα βασικά κοσμολογικά ερωτήματα, τα οποία και σήμερα απαιτούν νέες απαντήσεις - κυρίως από τις φυσικές επιστήμες, και τα οποία υπόκεινται του ενός - ουσιαστικού για τη σχεδίαση, εκ μέρους των φυσικών, κοσμολογικών προτύπων, αρχικού ερωτήματος: το αν κάποια χρονική στιγμή το σύμπαν δημιουργήθηκε. 

Τα επί μέρους κοσμολογικά ερωτήματα συνοψίζονται σε τέσσερα:

Ποιας υφής είναι η οργάνωση του σύμπαντος; 

Πώς προέκυψε το σύμπαν; 

Από τι αποτελείται το σύμπαν; 

Γιατί και πώς λειτουργούν οι φυσικοί νόμοι; 

Όπως άλλωστε έχει διατυπωθεί: "επιστήμη είναι ο ελληνικός τρόπος συλλογισμού πάνω στον κόσμο". Η νεοκαντιανή επίσης άποψη του Rickert, νωρίς ήδη κατέδειξε πως όσο είναι αληθές ότι η σύγχρονη φιλοσοφία πρέπει να κινείται παράλληλα προς τις ανακαλύψεις της φυσικής, άλλο τόσο είναι αληθές και το ότι κάθε φυσικής προηγείται η φιλοσοφική σύλληψη μιας κάθε φορά νέας ή ανανεούμενης "υπόθεσης εργασίας". 

Ο ίδιος ο Max Plank υπερθεματίζει άλλωστε: "Δεν υπάρχει φυσική χωρίς κάποια δόση μεταφυσικής." Ενδεικτικές είναι εν προκειμένω οι ερωτήσεις του R. Omnes: "Ο ιερός Αυγουστίνος έθετε ήδη το ερώτημα, τι να απαντήσουμε σε εκείνους, που ρωτούν τι έκανε ο Θεός πριν από τη δημιουργία; Τι θα απαντήσουμε σε εκείνους που ρωτούν τι ήταν το σύμπαν πριν από το χρόνο μηδέν; Ήταν άπειρα συνεσταλμένο προ του να διασταλεί; Δε γνωρίζουμε τίποτα. Πράγματι, καθώς τίποτα από εκείνο, που ίσως προηγήθηκε από το χρόνο μηδέν, δεν μπόρεσε να αντέξει στις συνθήκες αυτής της περιόδου, δεν θα μπορέσουμε ίσως να μάθουμε ποτέ τίποτα".

Σήμερα η επικρατούσα σχολή της κοσμολογίας είναι εκείνη που υποστηρίζει ότι πριν από δισεκατομμύρια χρόνια συνέβη μια έκρηξη μιας σημειακής ιδιομορφίας με άπειρη ύλη, που είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία του σύμπαντος. Υπάρχουν όμως και αντιρρήσεις για την εκδοχή αυτή. Όπως η θέση πως έχουμε να κάνουμε με τη γενίκευση ενός μερικού πιθανώς φαινομένου - διαστολή, τάξης κοσμολογικής - προκειμένου για το προσιτό σε εμάς μέρος του σύμπαντος, επί ολόκληρου του σύμπαντος. Αντιλαμβανόμαστε πως πλέον έχουμε να κάνουμε με "φιλοσοφικά προαπαιτούμενα". 

Mετά την καταστροφή της Μιλήτου από τους Πέρσες το 499π.Χ., στα νέα κέντρα φιλοσοφικής αναζήτησης παρατηρήθηκε η ενδιαφέρουσα μεθοδολογική στροφή από την εμπειρική θεμελίωση και τεκμηρίωση των Μιλησίων επί της αρχικής ουσίας των όντων, ως πυρήνα της κοσμολογίας - στης οποίας την περιφέρεια κινούνται και πρότυπα κοσμοειδώλων βεβαίως, σε άλλου είδους προβλήματα - όπως: η αλλαγή του όντος και μη όντος, η ηρεμία και η κίνηση, η γένεση και η φθορά, η πρώτη κινητήρια αιτία, των οντολόγων του "είναι" αλλά και των υποστηρικτών του δυναμικού "γίγνεσθαι".

Στον Ξενοφάνη για παράδειγμα ανιχνεύουμε αρχικά την άποψη ότι ο κόσμος ως ολότης - σύμπαν, είναι αγέννητος, ωστόσο υφίσταται στο πλαίσιο της προσιτής σε εμάς λειτουργίας του η διαδικασία γενέσεως και φθοράς. Επίσης ο ίδιος θεώρησε ως αρχή του κόσμου μας - ενός από τους άπειρους κόσμους του Αναξίμανδρου, τη διαρκώς επεκτεινόμενη προς το άπειρο γη. Ο Ξενοφάνης θεωρεί πως τα πάντα είναι εν, που ως δυνατός θεός μένει ακίνητος και απόλυτα ισορροπημένος στο κέντρο του κόσμου, αλλά οι μεταλλαγές όλων των πραγμάτων προέρχονται από την αφετηρία κάθε γενέσεως και το τέρμα κάθε φθοράς, τη γη. Τα σύγχρονα κοσμολογικά πρότυπα της φυσικής, έχοντας ως αντικείμενό τους ένα "οριακό πεδίο", όπου τα παρατηρησιακά δεδομένα είναι είτε ανύπαρκτα είτε ελάχιστα, επιχειρούν μια θεωρητική προσέγγιση του σύμπαντος ή του κόσμου μας. Ποιες αναλογίες βρίσκουμε να υπάρχουν σε αυτές τις θεωρίες με την προσωκρατική ερευνητική διάθεση; Τις θέτουμε περισσότερο ως ερωτήματα που τίθενται, χωρίς να έχουν απαντηθεί εισέτι τελεσιδίκως.

Το σύμπαν είναι στάσιμο ή διαστέλλεται;

Τα νευτώνεια πρότυπα αποδέχονταν την ισότροπη και ομογενή κατανομή της ύλης στο σύμπαν ενώ ταυτόχρονα το θεωρούσαν στάσιμο. Σήμερα κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Το επικρατέστερο κοσμολογικό πρότυπο, αυτό των Friedmann-Lemaitre, αποδέχεται ένα διαστελλόμενο σύμπαν, που όπως είδαμε σπερματικώς αναλογεί στην ξενοφάνεια αντίληψη περί διαστολής επ' άπειρον του δικού μας κόσμου.

Πώς ορίζεται όμως το άπειρο; 

Για τον Αναξίμανδρο πρόκειται περισσότερο για μια χωρίς πέρας χωροχρονική-υλοζωική μάζα, η οποία υφίσταται ως αδιάρθρωτη ομογενής υποδομή και γενετική βάση των πάντων. Η γνωστή αριστοτελική ερμηνεία του χωρικώς απείρου παρουσιάζεται για πρώτη φορά από το "λογικό θεμελιωτή" του ελεατισμού Ζήνωνα, ο οποίος άσκησε πολεμική κατά της κοσμολογίας των Μιλησίων, ιδίως κατά της ιδέας της κινητικότητας του σύμπαντος. Σήμερα οι φυσικοί ερευνούν αν η μαθηματική διαπίστωση ότι υπάρχουν περισσότερα από ένα είδη απείρου - υπάρχει δηλαδή η απειρία όσων χαρακτηρίζουμε με τους ακέραιους αλλά και μία μεγαλύτερη, όσων δεν επαρκούν όλοι οι ακέραιοι μαζί για να χαρακτηριστούν, αν λοιπόν η μαθηματική σύλληψη, λόγου χάρη, μιας περιμέτρου που έχει άπειρο μήκος και που δύναται να περικλείει μια επιφάνεια με πεπερασμένο εμβαδό, θα μπορούσε να βοηθήσει τα κοσμολογικά ερωτήματα: Το σύμπαν έχει άπειρο μέγεθος; Ένα διαστελλόμενο άπειρο σύμπαν μέσα σε τι διαστέλλεται; Η "χελώνα", από τα παράδοξα του Ζήνωνα, μας δίδαξε ωστόσο πως το άπειρο μπορεί να αυξηθεί ποσοτικά και να έχει το ίδιο μέγεθος. Εδώ ερχόμαστε και στην έννοια της χωροχρονικής συνέχειας.

Ο λόγος βρίσκεται στο σύμπαν - Ηράκλειτος

Η άχρονη κοσμοθέαση του Ηράκλειτου και το «αναποδογύρισμά» της στο Ευαγγέλιο  (από τον: Ίων Δημόφιλος Ηλεκτρολόγος – Ηλεκτρονικός Μηχανικός Ε.Μ.Π.) 

Ο Ηράκλειτος, παρά τα λίγα αποσπάσματά του, που σώθηκαν αποδεικνύεται μεγάλος κοσμολόγος, αστρονόμος, μαθηματικός, βιολόγος και πολιτικός, μιά τέλεια πολυμερής προσωπικότητα. Αναζητώντας τον εαυτό του ανάμεσα στη δίνη της διαρκούς κι αδιάκοπης ροής και πάλης των εξωτερικών και εσωτερικών του στοιχείων, αληθινός στοχαστής, είδε την αλήθεια κατάματα στην ολότητά της και απαλλαγμένος από κάθε πάθος και σκοπιμότητα την αποκάλυψε στους ανθρώπους λακωνικά και σιβυλλικά καθοδηγώντας τους στο δρόμο της αρετής και της σοφίας. Αλήθειες ωμές, ιδέες ελεύθερες και αυτοδύναμες συνθέτουν το ηρακλείτειο έργο, που ενωμένες σε σύνολο καλύπτουν όλους τους χώρους του επιστητού, γνωστούς και αγνώστους.

O Hράκλειτος δεν πρότεινε κανένα νέο υλικό στοιχείο, για να εξηγήσει τη γένεση των όντων και του κόσμου, αλλά προχωρώντας πιό πέρα συνέλαβε την έννοια του Λόγου: «Kόσμον τόνδε τον αυτόν απάντων ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησεν· αλλ΄ ήν αεί και έστι και έσται πώρ αείζωον· απτόμενον μέτρα και σβεννύμενον μέτρα» (Απόσπ. 30). (Ο κόσμος αυτός, ο οποίος για όλα τα όντα είναι ίδιος, δεν δημιουργήθηκε από κανένα θεό, ή άνθρωπο, αλλά υπήρχε πάντοτε και υπάρχει  και πάντοτε θα υπάρχει, ένα αιώνιο ζωντανό πύρ, που μόνο του αναζωογονείται  σύμφωνα με ορισμένους νόμους και σβήνει πάλι σύμφωνα με ορισμένους νόμους). Αυτή η τάξη του κόσμου, η εσωτερική του νομοτέλεια, με τους αναπόσπαστους  από αυτήν νόμους, δηλαδή με το ρυθμό της, είναι ο αιώνιος Λόγος του κόσμου.

Ο χριστιανισμός εισήγαγε μια ιουδαϊκή απομίμηση του Λόγου («εν αρχή ήν ο λόγος»), την οποία προσωποποίησαν και ταύτισαν με τον Μεσσία αλλοιώνοντας τις συλλήψεις του ηρακλείτειου πνεύματος επιχειρώντας να προσδώσουν σε αυτές  δογματικό χαρακτήρα.

  

Δεν είναι ο Ηράκλειτος φυσιολόγος, ή θεολόγος, ή αστρονόμος, ή πολιτικός, όπως τον παρουσιάζουν κι οι ηρακλειτικοί ακόμα. Πρόκειται για το στοχαστή, που, σαν τέτοιος, αγκαλιάζει τον κόσμο στην ολότητά του και ποτέ μερικά. Άλλωστε αυτός δεν είναι, που έφτασε στο τολμηρό συμπέρασμα, ότι το Όν και το μή Όν είναι το ίδιο πράγμα, για να τα αρνηθεί και τα δύο μετά τη διαπίστωση, ότι τίποτε από αυτά δεν υπάρχει; Πράγματι, μέχρι που να σκεφθεί κανείς το όν, το ηρακλείτειο ποτάμι ήδη τόχει συμπαρασύρει και τη θέση του έχει καταλάβει το μή όν. Καμμία ουσία, κανένα στοιχείο και καμμία στιγμή δεν υπάρχει, παρά μόνο για να καταστραφεί από την αμέσως επόμενή της, που κι εκείνη την περιμένει η ίδια μοίρα.

Η ύλη του κόσμου δεν είναι παρά ενέργεια, αίτιο μεταβολής και αποτέλεσμα. Ούτε χάος, ούτε σταθερό δημιούργημα, ούτε παραδείσιοι κήποι, ούτε τόποι τιμωρίας του όντος, ούτε ζωή, ούτε θάνατος, παρεκτός το αιώνιο μεταβαλλόμενο γίγνεσθαι. Όσο κι άν ψάξει ο στοχαστής μέσα στο θέατρο του πολυμορφισμού του κόσμου και των φαινομένων του, δεν βλέπει παρά τον ένα και μοναδικό κόσμο, τη μία σοφία, τον ένα και Απολλώνειο (απλό) Λόγο. Ο Εφέσιος παραμένει πάντοτε απόλυτα και καθολικά «ενιστής».

Η μεταβολή και εναλλαγή του Όντος γίνεται με βάση αλάνθαστους νόμους και βεβαιότητες, με συμμετρία και τάξη, με συνέπεια και αλληλουχία, που αποτελεί τη δικαίωση του γίγνεσθαι. Η πάλη των στοιχείων αποτελεί την ακρότατη δικαιοσύνη και διέπεται από τον Κοσμογονικό Νόμο, από το Λόγο, από τη μία και μοναδική Ποιότητα, που «εθέλει και ουκ εθέλει λέγεσθαι Ζηνός Όνομα». 

Ο Ηράκλειτος γεννήθηκε στην πόλη της Μικράς Ασίας, Έφεσο, που βρίσκεται 60 χιλιόμετρα νότια της Σμύρνης, Οι μεταγενέστεροι συγγραφείς τοποθετούν την ακμή του περί την 69η Ολυμπιάδα (504 – 501 π.Χ., Διογένης Λαέρτιος, Σουΐδας). Από τα σωζόμενα αποσπάσματά του φαίνεται, ότι ήταν βαθύτατα επηρεασμένος από τις θεωρίες της Σχολής της Μιλήτου, ιδίως δε του Αναξίμανδρου (βλ. Σχολή της Μιλήτου: Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης). Θεωρείται πολύ πιθανό, ότι ο Ηράκλειτος άκουσε πρώτα μαθήματα στη Μίλητο και κατόπιν στην Ελέα με διδάσκαλο τον Ξενοφάνη (Διογένης Λαέρτιος, Σωτίων). 

Παρά την υψηλή θέση, που του εξασφάλιζε η αριστοκρατική του καταγωγή, επειδή έβλεπε, ότι η δημοκρατία κατέληγε συχνά σε αναρχία, αποτραβήχτηκε τελείως από τα κοινά. Ο Ηράκλειτος πρέσβευε, ότι κατά τη λειτουργία μιάς Πολιτείας πρέπει να υπάρχει απόλυτος σεβασμός στους νόμους. («Μάχεσθαι χρή τον δήμον υπέρ του νόμου όκωσπερ τείχεος», δηλαδή ο λαός πρέπει να μάχεται υπέρ του νόμου, όπως όταν υπερασπίζεται τα τείχη της πόλης κατά την προσβολή από τους εχθρούς). Ήταν ο πρώτος αρχαίος φιλόσοφος, που επιχείρησε να αναμορφώσει την αρχαία πολιτική ζωή με τη βοήθεια της φιλοσοφικής γνώσης. Όπως μέσα στη φύση επικρατεί ο αιώνιος νόμος, έτσι και μέσα στην πολιτεία πρέπει να επικρατεί ο άκαμπτος ηθικός νόμος. Τόσο μεγάλη ήταν η φήμη του Ηράκλειτου, ώστε ο βασιλιάς τών Περσών Δαρείος τόν προσκάλεσε να μεταβεί στήν Αυλή του. Ο Ηράκλειτος δεν αποδέχθηκε τήν πρόταση.

Στην ακμή της ηλικίας του συνέγραψε περίφημο βιβλίο, το οποίο έφερε τον τίτλο «Περί φύσεως», όπου συγκέντρωσε τα αποτελέσματα των πολυετών ερευνών του σε όλα σχεδόν τα πεδία του επιστητού. Σύμφωνα με το Διογένη Λαέρτιο το εν λόγω σύγγραμμα περιείχε τρία μέρη: «Περί του Παντός», τον «Πολιτικό» και τον «Θεολογικό» (Λόγο). O τρό­πος της διατύπωσης τών σκέψεων του Ηράκλειτου ήταν αφοριστι­κός. Στά διάφορα ερωτήματα και απορήματα απαντούσε με αφορισμούς. Γι΄ αυτό ήταν δύσκολο να γίνει εύκολα κατανοητός και ονομάστηκε σκο­τεινός φιλόσοφος.

Χαρακτηριστική της δυσκολίας προς κατανόηση του συγ­γράμματος του Ηράκλειτου είναι η πληροφορία, την οποία παρέχει ο Διογένης Λαέρτιος, που γράφει τα έξης: «Φασί δ΄ Ευριπίδην αυτώ δόντα το Ηρακλείτου σύγγραμμα ερέσθαι “τι δοκεί;” τον δέ φάναι “α μεν συνήκα, γενναία· οίμαι δέ και α μη συνήκα· πλην δηλίου γέ τινος δείται κολυμβητού”» (II, 22). [Λέγουν δε, ότι όταν ο Ευριπίδης έδωσε σε αυτόν (τον Σω­κράτη) το σύγγραμμα του Ηράκλειτου και τον ρώτησε “πώς σου φαίνεται;” αυτός του απάντησε: “όσα κατάλαβα μού φαίνονται σπουδαία, νομίζω δε και όσα δέν κατάλαβα· αλλά γι΄ αυτά υπάρχει ανάγκη Δήλιου κολυμβητή”» (σ.σ.: ο ο­ποίος να κατορθώσει να εισδύσει στο βάθος των σκέψεων του Ηράκλειτου, χωρίς να πνιγεί· οι Δήλιοι θεωρούνταν οι καλύτεροι κολυμβητές της Ελλά­δας)].

Τα σωζόμενα αποσπάσματα του «Περί φύσεως» βιβλίου του Ηράκλειτου ανέρχονται μόλις σε 130. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται ορισμένα, τα οποία δεν θεωρούνται γνήσια, αλλά πολύ μεταγενέστερες χριστιανικές παραχαράξεις. Τα περισσό­τερα έχουν έκταση ενός ή δύο στίχων, ενώ λίγα  έχουν μεγαλύτερη έκταση. Το περίφημο απόσπασμα «τα πάντα ρεί», θεωρείται μεν γνήσιο ως προς το νόημά του, διότι εκφράζει ακριβώς την κοσμογονική θεωρία του Εφέσιου φιλόσοφου, δεν ανευρίσκεται όμως στα συναφή χειρόγραφα.

Στο κοσμογονικό πρόβλημα ο Ηράκλειτος ακολουθεί τον τρόπο έρευνας της Σχολής της Μιλήτου. Ο Θαλής θεωρούσε αρχή και στοιχείο των όντων το ύδωρ, ο Αναξίμανδρος το άπειρο, ο Αναξιμένης τον αέρα. Γιά τον Ηράκλειτο όμως, είναι ματαιοπονία να ζητάει κανείς να βρεί την πρώτη ύλη· πνεύμα εξόχως παρατηρητικό και πηγαίο, προχωρεί πο­λύ περισσότερο από τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη και αποφαίνεται: «πυρός τε  ανταμοιβή τά πάντα και πύρ απάντων όκωσπερ χρυσού χρήματα και χρη­μάτων χρυσός»  (Απόσπ. 90). [Τά πάντα προέρχονται από την μετατροπή του πυρός (θερμικής ενέργειας) και αυτό προέρχεται από την μετατροπή εξ όλων των πρα­γμάτων, όπως εκ του χρυσού αποκτώνται πράγματα και εκ των πραγμάτων χρυσός]. Πώς εκ του πυρός (της ενέργειας) προέρχονται τά πράγματα, και πώς εκ των πραγμάτων (της ύλης) προέρχεται το πυρ (η ενέργεια), αυτό ο Ηράκλειτος δέν το καθορίζει. Αλλά και η σημερινή επιστήμη, η οποία δέ­χεται την μετατροπή της ύλης σε ενέργεια και το αντίθετο, βρίσκεται σε αδυναμία να προβεί σε συναφή καθορισμό.

Ο Αέτιος μας πληροφορεί επίσης, ότι κατά τον Ηράκλειτο αρχή των πάντων είναι το πυρ (η ενέργεια). Όταν δε τούτο σβήνει (παύει να εκδηλούται ως ενέργεια), τα πάν­τα λαμβάνουν την μορφή, υπό την οποία υποπίπτουν στις αισθήσεις μας, γίνονται δηλαδή ύλη. [«Εκ πυρός γαρ πάντα και εις πυρ πάντα τελευτά». (Δοξογράφοι Diels 283, από του Στοβαίου Εκλογαί Ι 10, 14)]. Κατά τον Σιμπλίκιο, ο Ηράκλειτος θεωρεί το σύμπαν ένα και πεπερασμένο και πρεσβεύει, ότι τα πάντα προέρχονται από το πυρ διά πυκνώσεως και μανώσεως (δηλαδή αραίωσης) τούτου και σε πυρ (δηλαδή ενέργεια) κατα­λήγουν, θεωρούμενου του πυρός ως στοιχείου των όντων. Ακόμη σαφέστερα μας πληροφορεί για την μετατροπή του πυρός σε διάφορα πράγματα (ύλη) ο γιατρός Γαληνός, ο οποίος λέει, ότι κατά τον Ηράκλειτο, όταν το πυρ (η ενέργεια) πυκνωθεί, γίνεται ο αήρ, όταν πυκνωθεί ακόμη περισσότερο γίνεται ύδωρ, και ακόμη περισσότερο γίνεται γη (Diels, Frag, Vors. A 5-8).

H μετατροπή των υλικών πραγμάτων σε πυρ (ενέργεια) ονομάζεται από τον Ηράκλειτο κόρος, ενώ από τους μεταγενέστερους καλεί­ται εκπύρωση. Ομολογία (ομόνοια) και ειρήνη οδηγούν τα πράγματα στην εκπύρωση (μετατροπή ύλης σε ενέργεια), ενώ πόλεμος και έρις, στη γένεση του κόσμου (μετατροπή ενέργειας σε  ύλη).

Δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ άν εμβαίης

Το εντελώς νέο, το ρηξικέλευθο, το οποίο απαντάται στην κοσμογονική θεωρία του Ηράκλειτου, είναι η δοξασία του, ότι ο φαινομενικός κό­σμος, τα αισθητά πράγματα, διαρκώς μεταβάλλονται και τίποτε δεν μένει σταθερό. «Λέγει που Ηράκλειτος ότι πάντα χωρεί και ουδέν μένει και ποταμού ροή απεικάζων τα όντα λέγει ως δις ες τον αυτον ποταμον ουκ άν εμβαίης» (Πλάτωνος Κρατύλος, 402 Α). (Λέγει κάπου ο Ηράκλειτος, ότι όλα προχω­ρούν και τίποτε δέν μένει και παρομοιάζοντας τα όντα με ροή ποταμού λέει, ότι στον ίδιο ποταμό δέν είναι δυνατόν να εισέλθει κανείς δύο φορές, δηλαδή εννοεί στα ίδια ύδατα του ποταμού). Στον κόσμο παρατηρείται συνεχής περιοδική δημιουργία καί καταστροφή.

Το αίτιο, στο οποίο οφείλεται η ροϊκότητα των αισθητών (η συνεχής μεταβολή των πραγμάτων) είναι οι εκ φύσεως αντιθέσεις, που υπάρχουν μεταξύ των πραγμάτων. «Πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστί, πάντων δε βασιλεύς, και τους μεν θεούς έδειξε τους δε ανθρώπους, τους μεν δούλους εποίησε τους δε ελευθέρους» (Απόσπ. 53). (Το αίτιο, στο οποίο οφείλον­ται όλα τα πράγματα είναι ο πόλεμος, αυτός δε είναι κυρίαρχος όλων και άλλους μεν ανέδειξε θεούς, άλλους δέ ανθρώπους, άλλους μεν έκαμε δούλους, άλλους δε ελεύθερους). Δεν θα υπήρχε αρμονία στον κόσμο, άν δέν υπήρχαν οι αντιθέσεις μεταξύ των πραγμάτων και φαινομένων, όπως αυτό  παρατηρείται στη μουσική, όπου η αρμονία προκαλείται από τη μείξη του οξέος ήχου και του βαρέος και στα ζώα, όπου η αρμονία προέρχεται από την ύπαρξη των αντιθέσεων άρρενος - θήλεος. Ο Ηράκλειτος επιτι­μούσε τον Όμηρο, ο οποίος έγραφε, ότι «μακάρι να εξαφανιζόταν από τους θεούς και τους ανθρώπους η φιλονεικία και η οργή» (Σ 107), διότι χωρίς τις αντιθέσεις αυτών δεν είναι δυνατόν να υπάρχει αρμονία στον κόσμο.

Αυτή τη σύνθεση των αντιθέσεων μέσα στη νόησή μας επεξεργάσθηκε στη νεώτερη εποχή ο Γερμανός φιλόσοφος Έγκελς, που την ονόμασε διαλεκτική σκέψη· αργότερα την ολοκλήρωσαν οι Κάρλ Μάρξ και Λένιν. Το λάθος, που έκαναν οι μαρξιστές είναι, ότι παρουσίασαν τον Ηράκλειτο ως υλιστή. Ο Ηράκλειτος δεν ήταν υλιστής. Ήταν ιδεαλιστής επομένως; Ούτε και ιδεαλιστής ήταν. Ο Εφέσιος φιλόσοφος έβλεπε τα πράγματα όπως ήταν στην ολότητά τους με ακρίβεια, χωρίς να έχει τέτοια διαχωριστικά ψευτοδιλήμματα.

Ο Πλάτων είχε βαθύτατα επηρεασθεί από τις θεωρίες του Ηράκλει­του περί της αέναης ροής των αισθητών και της εκ των αντιθέσεων αρμο­νίας στον κόσμο. Ο αντίκτυπος του επηρεασμού αυτού φθάνει να έχει αποτυπωθεί και στο δυσκολότατο σε κατανόηση Δέκατο Βιβλίο των Στοιχείων του Ευκλείδη, όπου σε 115 θεωρήματα δημιουργείται από την ποικιλία των ασύμ­μετρων μεγεθών (από τις αντιθέσεις) ένα περίλαμπρο αρμονικό όλο. Διό­τι ο Ευκλείδης είναι Πλατωνικός και οικείος προς την Πλατωνική φιλοσοφία (Πρόκλος εις Ι Ευκλ. σελ. 68, εκδ. Friedlein, 1878). H φύση δέν θέλει να αποκαλύπτει τους νόμους της («φύσις κρύπτεσθαι φιλεί», Απόσπ. 123) και η αφανής αρμονία είναι καλύτερη της φανερής («αρμονίη αφανής φανερής κρείττων», Απόσπ. 54) είναι ρήσεις του Η­ράκλειτου, που μαρτυρούν την πεποίθησή του, ότι πίσω από όλες τις αντιθέσεις στον κόσμο κυριαρχεί η αρμονία, η οποία είναι κρυφή και δέν γίνεται αντιληπτή από τον κάθε τυχόντα. Συναφής κάπως πρός τον μυστικισμό του Ηράκλειτου, τον οποίο προδίδουν οι προηγούμενοι λόγοι του είναι και η ρήση του: «ο άναξ ου το μαντείον εστι το εν Δελφοίς, ούτε λέγει, ούτε κρύπτει αλλά σημαίνει» Απόσπ. 93. [Ο άναξ (ο Απόλ­λων), στον οποίο ανήκει το μαντείο των Δελφών, ούτε λέει φα­νερά, ούτε αποκρύπτει, αλλά τα λέγει εμμέσως, τα υποδηλώνει, αφήνει να υπονοηθούν].