Επίκτητος, Γνωστική θεραπεία και Αυτοΐαση

Του @Adonis Keramidas, Εκπαιδευτικός Φυσικής Αγωγής, ΜΒΑ.

Με αφορμή ένα ενδιαφέρον βιβλίο ψυχολογίας το οποίο μελέτησα πρόσφατα και το οποίο αναφέρεται στη λεγόμενη «Γνωστική θεραπεία» αποφάσισα να σχολιάσω την μέθοδο με την οποία ο συγγραφέας και ψυχοθεραπευτής  προσπαθεί να βγάλει από το αδιέξοδο ανθρώπους που πάσχουν  από κατάθλιψη ή τείνουν προς αυτήν.  

Τι είναι λοιπόν αυτή η γνωστική θεραπεία; Είναι μια μέθοδος ψυχοθεραπείας σύμφωνα με τον συγγραφέα που κάτω από κάποιες πρακτικές συμβουλές, οδηγεί το άτομο που «υποφέρει» να μπορεί να εκπαιδευτεί έτσι ώστε να αλλάξει-διαφοροποιήσει τον τρόπο που ερμηνεύει και αντιλαμβάνεται τη την πραγματικότητα όταν βρίσκεται σε κατάσταση αναστάτωσης-εκτός λογικής- έτσι ώστε να αισθανθεί καλύτερα αφού αυτό είναι και το ζητούμενο. 

Όλοι μας γνωρίζουμε ότι  μια «λανθασμένη» ερμηνεία της πραγματικότητας μπορεί να επιφέρει σοβαρά τραύματα στις προσωπικές μας σχέσεις  ή στο εργασιακό μας περιβάλλον και στις περισσότερες των περιπτώσεων, όταν απουσιάζει πλήρως η λογική, αδυνατούμε ακόμη και μετά τα διάφορα δυσάρεστα περιστατικά να κατανοήσουμε το «γιατί συνέβη». 

Έτσι λοιπόν, η θεραπεία –διαβάζω- δίνει έμφαση στις παρεμβάσεις που βασίζονται στην κοινή λογική! Μάλιστα. Η επιστράτευση λοιπόν της λογικής έτσι ώστε να «προσγειώσει» αυτούς παράλογους, τους μη λογικούς της κοινωνίας μας δηλαδή την πλειοψηφία των συνανθρώπων μας που έχουν στηρίξει την ζωή τους την καριέρα τους την «ευτυχία» τους– ηθελημένα ή όχι- συμμαχώντας με  την επικρατούσα σύγχρονη κοσμοαντίληψη η οποία ξεχειλίζει από μεταφυσικές υποσχέσεις και θρησκευτικές αγυρτείες. Δεν αποτελεί έκπληξη εξάλλου το γεγονός ότι στις σύγχρονες κοινωνίες η κατανάλωση χαπιών αποτελεί καθημερινή συνήθεια και νοείται ως  συμπλήρωμα βιταμίνης και βέβαια οι τηλεαστρολόγοι και διάφοροι άλλοι τηλεπαράξενοι με τα 090 τρίβουν τα χέρια τους και φυσικά γεμίζουν την τσέπη τους εκμεταλλευόμενοι την άκρατη δεισιδαιμονία και παραλογισμό των «πελατών» τους. 

Είναι όμως κάτι καινούριο η προσπάθεια αντιμετώπισης  της μη ορθής αντίληψης των γεγονότων και της διαστρέβλωσης της πραγματικότητας; Όχι βέβαια. Αιώνες πριν οι περισσότερες φιλοσοφικές σχολές της ελληνιστικής εποχής κήρυτταν σε δύσκολους καιρούς,  πρακτικές με τους οποίους ο άνθρωπος θα μπορούσε να βρει την προσωπική του ευτυχία.(ευδαιμονία). Και η ευτυχία αυτή δεν μπορούσε παρά να στηρίζεται σε αυτό που κάποιοι σήμερα χρησιμοποιούν –και καλά κάνουν-ώστε να επαναφέρουν τον άνθρωπο που υποφέρει, στη φύση του, δηλαδή την Λογική. 

Ας δούμε πρώτα την αναφορά του συγγραφέα πάνω στον τρόπο που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα γύρω του και πως την ερμηνεύει με βάση το παρακάτω σχήμα του βιβλίου: 

Σύμφωνα λοιπόν με το παραπάνω σχήμα οι σκέψεις μας είναι αυτές που καθορίζουν την συναισθηματική μας διάθεση όταν  βιώνουμε ή απλά παρατηρούμε ένα γεγονός είτε αυτό μας αφορά είτε όχι. Εν ολίγοις θα χρησιμοποιήσω το κλασσικό παράδειγμα το ποτηριού με το νερό που δεν είναι γεμάτο και που  κάποιος το αντιλαμβάνεται ως μισογεμάτο και κάποιος άλλος ως μισοάδειο.  

Αν γυρίζαμε μερικούς αιώνες πίσω  και συναντούσαμε τον Στωικό Αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο και του παραθέταμε το παραπάνω σχήμα σίγουρα ο άνθρωπος θα χαιρόταν ιδιαίτερα για την υιοθέτηση των σκέψεών του από τον σύγχρονο κόσμο, σκέψεις οι οποίες περισώθηκαν στο έργο «Εις εαυτόν». Δείτε για παράδειγμα, αν αντικαταστήσουμε το υπάρχον κείμενο από το τετράγωνο (1) το σχήματος ή το συγκρίνουμε με αυτό του Αυρήλιου : 

«Από τις πρώτες αρχές που πρέπει να μελετήσεις είναι αυτές οι δύο: η μία ότι τα πράγματα τα εξωτερικά δεν θίγουν την ψυχή αλλά μένουν εκεί που είναι, ακίνητα, και οι ενοχλήσεις προέρχονται μόνον από την εσωτερική μας γνώμη. Η άλλη ότι όλα αυτά, όσα βλέπεις, ταχύτατα θα μεταβληθούν και θα πάψουν να υπάρχουν. Και τις μεταβολές που έτυχε να δεις εσύ ο ίδιος, έχε τις πάντα στον νου

σου. Ο κόσμος αλλαγή ο βίος ιδέα.» («Τα Εις Εαυτόν», Δ, γ)  θα δούμε ότι το νόημα είναι σχεδόν το ίδιο. Και εδώ βέβαια στοχαστής φιλόσοφος καταθέτει μια από τις ηθικές αρχές της σχολής του  που παρόμοιες βέβαια συναντούμε στο «Εγχειρίδιο του  Επίκτητου τον οποίο  ο συγγραφέας σαφώς και έχει μελετήσει , αφού παρακάτω ο  D. Burns αναφέρει: « Οι σκέψεις σας δημιουργούν τα συναισθήματά σας, συνεπώς τα συναισθήματά σας δεν μπορούν να αποδείξουν ότι οι σκέψεις σας είναι ακριβείς».Παρόμοια ο Επίκτητος στο «Εγχειρίδιο» αναφέρει: «…Όταν λοιπόν σε θυμώσει κάποιος, να ξέρεις ότι η σκέψη σου είναι αυτή που σε θύμωσε. Έτσι λοιπόν, προσπάθησε πριν από οτιδήποτε άλλο να μην παρασύρεσαι από την φαντασία σου…» 

Στη συνέχεια του βιβλίου προτείνεται μια καταγραφή των γνωστικών διαστρεβλώσεων έτσι ώστε κατά την διάρκεια πρακτικής εφαρμογής της ψυχο-Θεραπείας να μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τον αναγνώστη σε έναν πίνακα  που θα περιγράφει αναλυτικά την καθημερινή καταγραφή των δυσλειτουργικών σκέψεων. Όπως παρακάτω:

Ο συγγραφέας του βιβλίου εδώ, εξηγεί ότι η καθημερινή καταγραφή των περιστατικών που δημιουργούν ψυχολογική αναστάτωση μέσω δυσλειτουργικών σκέψεων δίνει την δυνατότητα να τα αναλύουμε σε εβδομαδιαία ή μηνιαία βάση αφού  η ανάγνωση  τους έπειτα από ώριμη σκέψη, μας ωθεί προς την θετική σκέψη και την βελτίωσή μας μέσω αυτής της διαδικασίας. 

Έτσι λοιπόν σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα και με μια προσεκτική  ανάγνωση-παρατήρηση από την «κατάσταση» μέχρι το «αποτέλεσμα» φαίνεται να αναδεικνύεται η δύναμη της λογικής που πρέπει να καταγραφεί από τον άνθρωπο που βίωσε το περιστατικό ώστε να κατανοηθεί η διαστρεβλωμένη σκέψη. Το ζητούμενο είναι πάντα η λογική απάντηση και το τελικό συναίσθημα που θα υπάρξει στη συνέχεια.  

Άπειρα τέτοια γεγονότα βιώνουμε καθημερινά λίγο πολύ όλοι μας, από το οικογενειακό μας περιβάλλον μέχρι τον χώρο εργασίας μας γεννώντας  αδικαιολόγητα πάθη όπως: οργή, λύπη  φόβο, φθόνο, αγανάκτηση. Η άσκηση της πρακτικής αυτής -σύμφωνα με το βιβλίο- κατάφερε να βγάλει από το αδιέξοδο έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό ανθρώπων που διαστρέβλωνε μέσω της λανθασμένης σκέψης του την πραγματικότητα και τους οδηγούσε σε συναισθηματική καταστροφή.  

Δεν χωρά καμιά αμφιβολία ότι ο συγγραφέας  όπως προανέφερα έχει μελετήσει και ασπαστεί κείμενα της αρχαίας ελληνικής Φιλοσοφίας. Με μια πρώτη απλή ματιά στο «Εγχειρίδιο» του Επίκτητου μπορεί ο καθένας να αντιληφθεί  την επιρροή του Στωικού φιλοσόφου στον Dr. Burns. 

Επίκτητος, Γνωστική θεραπεία και Αυτοΐαση

Αμέσως μόλις κάνεις μια δυσάρεστη σκέψη  πες στον εαυτό σου:» εντύπωση είσαι και ένα απατηλό φαινόμενο» Έπειτα μελέτησέ την με αυτά κριτήρια που διαθέτεις. Πρώτα και κύρια πρέπει να βεβαιωθείς αν ανήκει σε αυτά που εξουσιάζουμε ή όχι. Και αν τύχει να είναι απ’ εκείνα που δεν εξουσιάζουμε πρέπει να μπορείς αμέσως να πεις στον εαυτό σου: «αυτό δεν με αφορά.» 

Όταν δεις κάποιον να που κλαίει επειδή πενθεί, είτε επειδή φεύγει στην ξενιτιά το παιδί του, είτε επειδή έχασε την περιουσία του, πρόσεχε μην παρασύρουν την σκέψη σου τα εξωτερικά αυτά ατυχήματά του, αλλά να έχεις έτοιμη αυτήν εδώ την σκέψη, πως « θλίβεται όχι από αυτό που του συνέβη,(αφού ο άλλος δεν θλίβεται), αλλά από την γνώμη που αυτός σχημάτισε για το συμβάν αυτό»

Και με λόγια, μην φοβάσαι να του συμπαρασταθείς ακόμα και να στενάξεις μαζί του, πρόσεχε όμως μην μεταφέρεις μέσα σου τον στεναγμό. 

Να θυμάσαι ότι δεν προσβάλει εκείνος που βρίζει ή χτυπά, αλλά η ιδέα ότι αυτά μπορεί να προσβάλουν. Όταν λοιπόν σε θυμώσει κάποιος, να ξέρεις ότι η σκέψη σου είναι αυτή που σε θύμωσε. Έτσι λοιπόν, προσπάθησε πριν από οτιδήποτε άλλο να μην παρασύρεσαι από την φαντασία σου. Αν το επιτύχεις μία φορά θα μπορείς στο εξής να ελέγχεις καλύτερα τον εαυτό σου. 

Αν κάποιος σου καταγγείλει ότι ο τάδε σε κακολογεί, μην απολογείσαι γι’ αυτά που ελέχθησαν εναντίον σου, αλλά απάντησε απλώς: « Θ’ αγνοούσε βεβαίως τις άλλες μου κακές ιδιότητες. Διότι δεν θα έλεγε αυτά μόνον»  

Όταν λοιπόν κάποιος σε βλάπτει η σε κακολογεί, θυμήσου ότι αυτό το κάνει ή το λέει επειδή νομίζει ότι αυτό είναι το σωστό. Διότι δεν είναι δυνατόν, ν’ ακολουθεί τον δικό σου τρόπο σκέψεως και όχι εκείνο που πιστεύει ο ίδιος, συνεπώς αν αυτό που πιστεύει είναι λάθος, εκείνος βλάπτεται ο ίδιος που

εξαπατάται. Διότι  δεν βλάπτεται η αλήθεια όταν συγχέεται με το ψέμα αλλά μόνον αυτός που εξαπατήθηκε. Από αυτά ξεκινώντας θ’ αντιμετωπίσεις με πραότητα τον όποιον σε κακολογεί. Λέγε δε σε κάθε περίσταση: «έτσι αυτός νομίζει» 

…Αν σε σχολιάζουν άσχημα δείξε ανεξικακία. Και όταν πια συνηθίσεις τον τρόπο αυτόν, δεν θα σε παρασύρουν ποτέ οι άσχημες σκέψεις. Εάν παρέδιδε κάποιος το σώμα σου στον πρώτο τυχόντα φυσικά θ’ αγανακτούσες. Πως λοιπόν μπορείς και παραδίδεις την προσωπική σου γνώμη στον πρώτο τυχόντα ο οποίος εάν σε κοροϊδέψει, θα σε κάνει να αισθανθείς ταραχή και ντροπή; 

Οι βασικές ιδέες του Επίκτητου  στο «Εγχειρίδιο» αποτελούν ένα πολύ μικρό μέρος της φιλοσοφίας του αφού σύμφωνα με τον Βλάση Ρασσιά , αν και ο μαθητής του και ιστορικός Αρριανός κατέγραψε τους λόγους του δασκάλου του, από τα 8 βιβλία «Διατριβών» και τα 12 βιβλία» Ομιλιών» διασώθηκαν από από τις πυρές της μισαλλοδοξίας  μόνον 4 βιβλία «Διατριβών» και  βέβαια το «Εγχειρίδιο». 

Είναι πολύ ευχάριστο φυσικά να διαβάζεις τους λόγους των σοφών προγόνων μας έστω και καμουφλαρισμένους πολλές φορές  μέσα από διάφορα βιβλία που υπόσχονται την απαλλαγή από τον μη λογικό τρόπο σκέψης, αλλά  συμπερασματικά βλέπουμε ότι εδώ υπάρχει ένας ακόμη παραλογισμός ή αλλιώς κατά τον Αλαίν ντε Μπενουά  η γνωστή σχιζοφρένεια της δύσης που με τον δικό της τρόπο αναγκάζει τον σύγχρονο άνθρωπο να κινείται μεταξύ δύο τρόπων σκέψης, δύο ιδεολογιών. 

Από την μια, αφήνεται μέσω  της παιδείας και του marketing να οδηγείται ο σύγχρονος άνθρωπος προς μια συμπεριφορά καταδυνάστευσης και υποταγής καλυμμένη  πολλές φορές με το πέπλο της φιλοδοξίας όπου η δική του γνώμη δεν μετρά καθόλου. Αυτό που έχει σημασία είναι τι θα πει ο γείτονας του ο γνωστός του ο συγγενής του. Έχει δηλαδή ο άνθρωπος μια εικόνα του εαυτού του όχι επειδή νομίζει έτσι αυτός αλλά επειδή έτσι νομίζουν οι άλλοι. Και δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο αυτός ο άνθρωπος να παίρνει ολέθριες αποφάσεις για την ζωή του στηριζόμενος σε αυτές τις γνώμες των άλλων. 

Από την άλλη, βλέπουμε  διάφορους επιστήμονες - ψυχίατροι και ψυχοθεραπευτές θιασώτες του συστήματος-, οι οποίοι, μελετώντας την γνώση του παρελθόντος - ξένη προς την επικρατούσα κοσμοαντίληψη- προσπαθούν να επουλώσουν τα τραύματα - που γέννησε το σύστημά τους-  αυτού του σύγχρονου ανθρώπου, δηλαδή να τον ελευθερώσουν από την περιχαράκωση της διαστρεβλωμένης  σκέψης και από την δυστυχία ιδεολογιών μεταφυσικού συνήθως χαρακτήρα όπου έχει γαλουχηθεί μέσω κυρίως της παιδείας.  

Τι πιο φυσιολογικό θα ήταν από το να εντάσσονταν στην σχολική εκπαίδευση  ο φιλοσοφικός πλούτος της κληρονομιάς μας που σήμερα χρησιμοποιείται μόνον από διάφορα πανεπιστήμια και με σκοπό να προετοιμάσουν μελλοντικούς επιχειρηματίες και καριερίστες πολιτικούς ώστε να λαμβάνουν  ορθές -για τον εαυτό τους- αποφάσεις;  

Βέβαια, αυτός που θα πρέπει να παραμένει ατάραχος και απαθής θα πρέπει να είναι κυρίως ο εκπρόσωπος του «κέρδους», αφού σήμερα είναι ολοφάνερο ότι πέραν της ξερής γνώσης που δίδεται από την μικρή ηλικία, το σημερινό σύστημα «αρέσκεται» να οικοδομεί - μέσω του σχολείου κυρίως - χαρακτήρες ώστε να βρίσκονται σε συνεχή σύγχυση, με στόχο να μπορεί να τους καθιστά κάθε είδους πελάτες - αλλά και ασθενείς- για κάθε είδους παράλογη επιθυμία.  

Είναι γνωστό ότι ο καλύτερος καταναλωτής -και υποψήφιος προς  ένταξη  σε κάθε είδους «κοπάδι» είναι αυτός που βρίσκεται σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση. Αγοράζει ανεξέλεγκτα και πείθεται πανεύκολα από τον πιο άσχετο πωλητή κάθε προϊόντος η υπηρεσίας. Γνωστός όρος του συστήματος είναι και  το δημοφιλές “shopping therapy”, therapy βέβαια λίγων ημερών,- ή λίγων ωρών - αφού στον σύγχρονο υπερκαταναλωτή η εκπλήρωση μιας επιθυμίας-που τον αναγκάζει πολλές φορές  να βάλει το χέρι βαθιά στη τσέπη ή σε πολλές περιπτώσεις να τον υπερχρεώνει - γεννά αυτόματα άλλες τρείς, και ου το καθεξής.  

Η απουσία της σημαντικής γνώσης-κοσμοαντίληψης  της θεώρησης της φύσης του κόσμου μέσω της ανεκτίμητης κληρονομιάς μας είναι κάτι παραπάνω από εμφανής στα ευαίσθητα και άκρως σημαντικά πρώτα βήματα του νεαρού μαθητή/τρια σήμερα. Και αυτό διότι, η πλήρωση αυτής της γνώσης σε μεγαλύτερη ηλικία ναι μεν δίνει την ευκαιρία να γνωρίσει ο άνθρωπος, αλλά ΔΥΣΚΟΛΑ αυτή η γνώση θα μπορέσει να εγγυηθεί μια ορθο-λογική προσέγγιση του κόσμου και της κοινωνίας  όπως θα μπορούσε από την κατάλληλη νεαρή ηλικία, αφού σύμφωνα με τους επιστήμονες, οι παιδικές ηλικίες καθορίζουν το σημαντικότερο μέρος της μελλοντικής στάσης-συμπεριφοράς του ανθρώπου. Φαντάζομαι ότι δεν είναι άγνωστη η εικόνα του κλασσικού κινηματογραφικού-αλλά διόλου πλασματικού-σύγχρονου ψυχοθεραπευτή που στην προσπάθειά του να θεραπεύσει σημερινά προβλήματα, ανακαλεί από τον καθισμένο σε αναπαυτική πολυθρόνα πελάτη-ασθενή του, μνήμες από την σημαντική παιδική του ηλικία.  

Έτσι λοιπόν, ωραία μέχρι ένα βαθμό όλα αυτά τα σύγχρονα βιβλία, όμως όλα αυτά είναι ξεκάθαρο ότι λειτουργούν μόνον σαν παυσίπονες ενέσεις απέναντι σε αυτήν την ανίατη όπως φαίνεται πως έχει καταστεί ασθένεια της άρρωστης παιδείας μας που λειτουργεί ως μέσον προσηλυτισμού και υποχρεωτικής κατήχησης, μιας ξένης προς την ελευθερία του ανθρώπου κοσμοαντίληψης. 

Μιας παιδείας που αντικατέστησε την θεώρηση των πραγμάτων που βασίζονταν στις τέσσερις βασικές αρετές: Εγκράτεια, Σωφροσύνη, Ανδρεία , Δικαιοσύνη όπου και αποτελούσαν τον μόνον δρόμο προς την ευτυχισμένη ζωή (Ευδαιμονία-ελευθερία) μέσω της Λόγου,  απλά με την λέξη «Αγάπη».  

Κι είναι «λογικό» για το σύστημα, αφού η διδασκαλία των παραπάνω αρετών μέσω του φιλοσοφικού λόγου των προγόνων μας σε κάθε περίπτωση δεν οδηγεί τον άνθρωπο σε συμπεριφορά υποδούλωσης. Δεν είναι τυχαίο   που τα περισσότερα γραπτά των φιλοσόφων μας ιδίως της Ελληνιστικής περιόδου ρίχτηκαν στην πυρά  ενώ οι περισσότεροι μισήθηκαν και συκοφαντήθηκαν από κάθε πολιτική και θρησκευτική εξουσία.  Διότι, ο Λόγος του Επίκουρου, του Λουκρήτιου, του Επίκτητου του Αυρήλιου, «απελευθέρωνε» τον άνθρωπο  από κάθε πάθος: οργή  λύπη  φόβο φθόνο και διάφορες επιθυμίες και σήμερα όσο ποτέ θα ήταν χρήσιμοι να θωρακίσουν την ηθική ανάπτυξη του σύγχρονου ανθρώπου. 

Σήμερα αντιθέτως, τα πάθη είναι αυτά που καθορίζουν  διάφορες συμπεριφορές υποταγής και εκμετάλλευσης του ανθρώπου και η πιθανή απαλλαγή απ’ αυτά  θα σήμαινε κατάρρευση οποιοδήποτε ισοπεδωτικού συστήματος στο όποιο κυριαρχούν απρόσωπες κερδοφόρες πολυεθνικές σε «συντονισμό» με  θρησκευτικούς ηγέτες αλλά και πολιτικούς  που αρέσκονται να συντηρούν την δεισιδαιμονία και την ανασφάλεια, με στόχο ο καθένας τους να αποκομίσει τα δικά του οφέλη.

Eπίκτητος : Εγχειρίδιον

http://gerasimos-politis.blogspot.com/2011/08/e_06.html

www.rassias.gr
Α.Κ.(αναδημ. από το περιοδικό ΔΙΙΠΕΤΕΣ,τ.61,2006)

"Κανένα πρόβλημα δεν μπορεί να επιλυθεί στο ίδιο επίπεδο της συνείδησης που το δημιούργησε" Αϊνστάιν