Ο ρόλος και η επίδραση των κοινωνικών δικτύων στη ζωή μας

Η Αγγλία δεν είχε ξαναδεί τέτοια κρίση απο το 1866. Το καλοκαίρι του 2007, η παγκόσμια φούσκα της αγοράς ακινήτων έσκαγε, η αγορά υποθηκευμένων τίτλων πάγωνε και οι βρετανικές τράπεζες αντιμετώπιζαν όλο και περισσότερες δυσκολίες στην άντληση κεφαλαίων από τις χρηματαγορές. Ο τομέας των υποθηκών επλήγη ιδιαίτερα και πολλοί δανειστές βρίσκονταν σε αδιέξοδο. Την Τετάρτη 12 Σεπτεμβρίου, η τράπεζα Northern Rock έκλεισε τις πόρτες της και ζήτησε χρήματα από την κεντρική Τράπεζα της Αγγλίας για να καλύψει τους καταθέτες της. Τα νέα διαδόθηκαν γρήγορα στα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Η κυβέρνηση εξέδωσε μια ανακοίνωση στην οποία έλεγε ότι οι πελάτες της τράπεζας δεν θα έπρεπε να ανησυχούν για τους τρεχούμενους λογαριασμούς ή τις υποθήκες τους, αλλά μάταια. Μέχρι την Παρασκευή 14 Σεπτεμβρίου, όταν η τράπεζα ξανάνοιξε τις πόρτες της, ο τραπεζικός πανικός που είχε επικρατήσει... δεν είχε προηγούμενο τα τελευταία 140 χρόνια.

Οι καταθέτες είχαν αρχίσει να δημιουργούν ουρές έξω από τα υποκαταστήματα της Northern Rock ήδη από τις 6 το πρωί. Πολλοί από αυτούς είχαν όλες τις οικονομίες τους στην τράπεζα που φαινόταν να καταρρέει. «Έχω εδώ τις οικονομίες μιας ζωής και δεν θέλω να τις χάσω», είπε η Ζακελίν Πορτ, η οποία είχε προχωρήσει λιγότερο από δέκα μέτρα στην ουρά μέσα σε τρεις ώρες όταν απάντησε στις ερωτήσεις των δημοσιογράφων.

Άλλοι είχαν λιγότερη πληροφόρηση για την κατάσταση της τράπεζας, αλλά πήγαν επειδή είδαν τις μεγάλες ουρές στην τηλεόραση ή περνώντας μπροστά από τα υποκαταστήματα. Μια πελάτισσα, η Μέριλιν, δήλωσε ότι την είχαν καθησυχάσει οι διαβεβαιώσεις της κυβέρνησης, αλλά δεν μπόρεσε να αντισταθεί στον πειρασμό να σηκώσει τα χρήματά της όταν είδε τους άλλους να κάνουν το ίδιο: «Σκέφτηκα ότι, αν δεν ερχόμουν, ίσως το μετάνιωνα». Ένας μεσήλικος άνδρας προτίμησε να μείνει ανώνυμος: «Είμαι λογιστής και ξέρω ότι δεν θα έπρεπε να είμαι εδώ... Το μυαλό μου λέει ότι δεν υπάρχει πρόβλημα, αλλά η καρδιά μου λέει άλλα». Η πενηντάχρονη Ανν Μπαρκ περίμενε μαζί με τον ενενηντάχρονο πατέρα της στην ουρά πίσω από 130 άτομα, έξω από το υποκατάστημα του Μπράιτον. «Δεν είναι ότι δεν εμπιστεύομαι τη Northern Rock... Αλλά όλοι ανησυχούν, και δεν θέλω να είμαι η τελευταία στο καράβι. Αφού το κάνουν όλοι, τότε είναι το σωστό».

Η κατάσταση αυτή προσέλκυσε ακόμη και άτομα που δεν είχαν καταθέσεις στη συγκεκριμένη τράπεζα. Ο Τιμ Πράις, διαχειριστής χαρτοφυλακίων, έκανε ένα ολόκληρο ταξίδι ειδικά για να δει τις ουρές των ανθρώπων που περίμεναν για να πάρουν τα χρήματά τους. «Ήταν ένας πολύ βρετανικός πανικός• ουρές με μεγάλη τάξη, αλλά αυτό το συναισθηματικό σοκ θα το θυμούνται οι άνθρωποι για γενιές ολόκληρες». Κάποιοι άλλοι συμφώνησαν μαζί του. Ένας κινητός πίνακας που διαφήμιζε μια συμβουλευτική υπηρεσία για την πρόληψη αυτοκτονιών είχε τοποθετηθεί μπροστά από το υποκατάστημα του Εδιμβούργου. Και το πιο εκπληκτικό ήταν ότι υπάλληλοι άλλων τραπεζών έσπευσαν έξω από πολλά υποκαταστήματα σαν γύπες, μοιράζοντας διαφημιστικά και παροτρύνοντας τους πελάτες της Northern Rock να μεταφέρουν τα χρήματά τους στις δικές τους τράπεζες.

Εν τω μεταξύ, η διοίκηση της Northern Rock χρειάστηκε επιπλέον προσωπικό και υπερωρίες για να αντιμετωπίσει τις μεγάλες ουρές και τους αγανακτισμένους πελάτες. Σε ένα υποκατάστημα του Νιούκαστλ, οι πελάτες ξέσπασαν σε γέλια όταν ένας υπάλληλος ρώτησε: «Υπάρχει κανείς που θέλει να κάνει κατάθεση;». Σε άλλα υποκαταστήματα, όμως, υπήρχε μεγαλύτερη ένταση. Η αστυνομία του Στρατκλάιντ αναγκάστηκε να κλείσει το υποκατάστημα για να απομακρύνει τους εξοργισμένους πελάτες, ενώ στο Τσέλτενχαμ κλήθηκε η αστυνομία για να συλλάβει ένα ζευγάρι το οποίο είχε κλειδώσει στο γραφείο της τη διευθύντρια του εκεί υποκαταστήματος και απαιτούσε να τους δώσει το ένα εκατομμύριο λίρες που είχαν στον λογαριασμό τους.

Αυτές οι παρεμβάσεις δεν ανέκοψαν τον πανικό. Οι ουρές συνεχίστηκαν για τις επόμενες τρεις ημέρες και ήταν προφανές ότι τα κοινωνικά δίκτυα έπαιζαν σημαντικό ρόλο σε αυτή την κατάσταση. Για παράδειγμα, ο συνταξιούχος Τέρι Μέις πίστευε αρχικά ότι η εγγύηση της Τράπεζας της Αγγλίας ήταν αρκετή, αλλά τη Δευτέρα ταξίδεψε μέχρι το υποκατάστημα του Λονδίνου, όπου δήλωσε: «Πήρα κάποιες οικονομικές συμβουλές το σαββατοκύριακο και αποφάσισα να αποσύρω τα χρήματά μου για να έχω το κεφάλι μου ήσυχο. Τα έχουμε ανάγκη (χυτά τα χρήματα για τα γεράματά μας».

Αυτό το είδος της επαφής από άτομο σε άτομο οδήγησε πολλούς ανθρώπους, που διαφορετικά δεν θα το έκαναν, να συμμετάσχουν σε εκείνο τον παραλογισμό. Και το άγχος που εξαπλώθηκε ήταν παρόμοιο με αυτό της μαζικής ψυχογενούς ασθένειας, την οποία αναφέραμε στο Κεφάλαιο 2. Όπως και σε εκείνη την περίπτωση, ο τραπεζικός πανικός αποκτά τη δική του ζωή. Αυτό που ξεκινά ως μια ασυνήθιστη συμπεριφορά από λίγα μόνο άτομα μπορεί υπό τις κατάλληλες συνθήκες να εξαπλωθεί σαν πυρκαγιά στα κοινωνικά δίκτυα.

Αυτή η ψυχολογία της αγοράς μπορεί να μεταδίδεται όχι μόνο μεταξύ καταθετών, αλλά και μεταξύ επενδυτών, δημιουργώντας ένα είδος «τραπεζικής επιδημίας». Καθώς τα νέα για την κατάρρευση της Northern Rock πλημμύρισαν τον οικονομικό Τύπο, πολλοί άρχισαν να αναρωτιούνται ποιο θα ήταν το επόμενο θύμα της κρίσης, και έτσι ο πανικός σύντομα άρχισε να εξαπλώνεται και σε άλλες επιχειρήσεις. Η τράπεζα Alliance & Leicester έχασε το ένα τρίτο της αγοραίας αξίας της (1,2 δισεκατομμύρια λίρες) μέσα σε λίγες ημέρες, ενώ έπεσε η αξία των μετοχών και άλλων τραπεζών. Γρήγορα επικράτησε ένας γενικευμένος φόβος ότι αυτές οι άλλες τράπεζες ήταν σε παρόμοια κατάσταση και ίσως να αναγκάζονταν να βγάλουν ίδια ανακοίνωση, η οποία θα γεννούσε ένα νέο κύμα τραπεζικού πανικού. Ευτυχώς, πριν η κατάσταση γίνει ανεξέλεγκτη, ο Άλιστερ Ντάρλινγκ, ο υπουργός Οικονομικών του Ηνωμένου Βασιλείου, έκανε μια επίσημη δήλωση λέγοντας ότι η βρετανική κυβέρνηση και η Τράπεζα της Αγγλίας θα εγγυούνταν τις καταθέσεις της Northern Rock. Ο πανικός τελικά σταμάτησε και οι χρηματοπιστωτικές αγορές σταθεροποιήθηκαν.

Βεβαίως, η ιστορία δεν τελείωσε εκεί. Η οικονομική κρίση συνεχίστηκε, ενώ λίγο αργότερα, μέσα στο 2008, μια οικονομική επιδημία σάρωσε τις διεθνείς αγορές. Αρχικά χτύπησε τράπεζες όπως η Bear Stearns, οι οποίες είχαν άμεση σχέση με την αγορά υποθηκευμένων τίτλων (στο χείλος της χρεοκοπίας, η Bear Stearns εξαγοράστηκε από την JP Morgan Chase για το εξευτελιστικό ποσό των 2 δολαρίων ανά μετοχή). Έπειτα κατέρρευσε η IndyMac (η τέταρτη μεγαλύτερη χρεοκοπία τράπεζας στην ιστορία των ΗΠΑ) και σύντομα η ομοσπονδιακή κυβέρνηση αναγκάστηκε να εξαγοράσει δύο κολοσσούς ενυπόθηκων δανείων, τη Fannie Mae και τη Freddie Mac, οι οποίες ήταν εγγυήτριες περίπου των μισών από τα 12 τρισεκατομμύρια δολάρια των ενυπόθηκων χρεών στις ΗΠΑ. Μία εβδομάδα αργότερα, η κρίση εξαπλώθηκε σε τράπεζες επενδύσεων, καθώς η στερούμενη ρευστότητας Merrill Lynch συναίνεσε στην εξαγορά της από την Bank of America, ενώ η Lehman Brothers κατέρρευσε. Δύο ημέρες μετά, η κρίση έφθασε στον ασφαλιστικό γίγαντα AIG, εξαναγκάζοντας την κυβέρνηση να επέμβει δανείζοντας στην εταιρεία 85 δισεκατομμύρια δολάρια. Καθώς χρεοκόπησαν άλλες δύο τράπεζες (η Washington Mutual κ&ι η Wachovia), οι αγορές πάγωσαν και οι τράπεζες σταμάτησαν να δανείζουν χρήμα. Ένας επενδυτής είπε αστειευόμενος ότι οτμόνες ασφαλείς τοποθετήσεις των χρημάτων του ήταν στο εμφιαλωμένο νερό, στα αντιαεροπορικά καταφύγια και σε μια τρυπά στο στρώμα του. Μέχρι τον Οκτώβριο του 2θθ8, η αμερικανική κυβέρνηση είχε αποφασίσει να εφαρμόσει ένα πρόγραμμα διάσωσης προβληματικών τραπεζών και να το χρηματοδοτήσει με 700 δισεκατομμύρια δολάρια, όμως αυτό δεν ήταν αρκετό. Οι χρηματιστηριακοί δείκτες S&P 500 και Dow Jones είχαν πέσει 40% από τις ανώτερες τιμές τους την προηγούμενη χρονιά, αντιπροσωπεύοντας μια τρομακτική ζημία 8,4 τρισεκατομμυρίων δολαρίων.

Η κατάρρευση του 2008 δείχνει πόσο εύκολο είναι να εξαπλωθεί ο πανικός στα χρηματοοικονομικά δίκτυα. Όταν χρεοκοπεί μια μεγάλη εταιρεία, κινδυνεύουν και όλες όσες συνδέονται με αυτήν. Ο ζάπλουτος γκουρού των επενδύσεων Ουόρεν Μπάφετ, στην ετήσια αναφορά του προς τους μετόχους για το 2009, χαρακτήρισε την κλιμακούμενη φύση των χρεοκοπιών ως εξής: «Οι επενδυτές που επιδιώκουν να αποφύγουν τις σκοτούρες αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα με κάποιον που προσπαθεί να αποφύγει τα αφροδίσια νοσήματα... Δεν έχει μόνο σημασία με ποιους κοιμάται ο ίδιος, αλλά και με ποιους κοιμούνται εκείνοι». Πράγματι, πρόκειται για υπερδυαδική εξάπλωση.

Καθώς οι απώλειες συνεχίζονταν, οδήγησαν σε μια δραματική παγκόσμια οικονομική κρίση, η οποία ήταν η χειρότερη από την εποχή της οικονομικής ύφεσης του 1929. Χιλιάδες κόσμου έχασαν τα σπίτια τους και εκατομμύρια έχασαν τις δουλειές τους. Μέσα σε μια τέτοια κατάρρευση της τραπεζικής πίστης, η μόνη λύση ήταν η κρατική παρέμβαση. Μόλις η κυβέρνηση ξεκαθάρισε ότι θα παρενέβαινε για να αποτρέψει περαιτέρω απώλειες, οι τράπεζες άρχισαν και πάλι να δανείζουν χρήματα και οι αγορές να σταθεροποιούνται. Αυτό έκανε ορισμένους ειδικούς να αναρωτηθούν αν η κρίση θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί με μια πιο έγκαιρη παρέμβαση.

Μολονότι πολλοί δεσμοί στα χρηματοοικονομικά δίκτυα είναι επίσημοι (για παράδειγμα, πολλές από τις πληγείσες εταιρείες είχάν νομικές συμβάσεις με άλλες εταιρείες που χρεοκόπησαν), δεν θα πρέπει να υποτιμούμε τη δύναμη των ανεπίσημων και προσωπικών δεσμών. Η Wall Street έχει αναπτύξει μια τεράστια παράδοση που προωθεί τις κοινωνικές σχέσεις μεταξύ τραπεζιτών και διευθυντικών στελεχών, πωλητών και πελατών, ακόμη και μεταξύ ανταγωνιζόμενων χρηματιστών. Αυτοί οι γίγαντες της βιομηχανίας και κυβερνήτες του σύμπαντος είχαν συχνές επαφές μέσω τηλεφώνου, σε επαγγελματικές συναντήσεις και σε κοινωνικές εκδηλώσεις εκτός δουλειάς. Και όταν παραιτούνταν από μια εταιρεία για να εργαστούν σε κάποια άλλη, γίνονταν αγωγοί που συνέδεαν τους πάντες στα παλαιά τους γραφεία με όλους όσοι εργάζονταν στα καινούργια. Ως αποτέλεσμα, οι αγορές που κινούν τεράστια χρηματικά ποσά μέσω του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος διευθύνονται από συνεκτικά δίκτυα συναλλασσομένων, όπου οι βασικοί παίκτες γνωρίζονται τόσο καλά μεταξύ τους, ώστε μπορούν να ξέρουν με ποιον συναλλάσσονται απλώς και μόνο παρακολουθώντας τα μοτίβα των τιμών αγοράς και πώλησης στις οθόνες των υπολογιστών τους. Οι συναλλασσόμενοι θα μπορούσαν να αγνοήσουν αυτές τις πληροφορίες, αλλά πιθανότατα δεν το κάνουν. Όταν οι άνθρωποι τους οποίους εμπιστεύονται αρχίζουν να πουλούν, τότε ενδεχομένως πουλούν και οι ίδιοι. Μολονότι θα πρέπει να αναμένουμε κάποιες χρεοκοπίες κατά τη διάρκεια μιας οικονομικής ύφεσης, τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να επιδεινώσουν το πρόβλημα, διασπείροντας τον φόβο μεταξύ των ίδιων των ατόμων και των επιχειρήσεων που πρέπει να αναλάβουν κάποιο 

ρίσκο για να αλλάξει η κατάσταση.

Ενδεχομένως να φαίνεται ότι η σύγχρονη εποχή της τεχνολογίας μάς έχει κάνει πολύ πιο αλληλοεξαρτημένους και, επομένως, πιο ευάλωτους σε τέτοιου είδους κρίσεις πανικού. Ωστόσο, ο ρόλος των κοινωνικών δικτύων στις οικονομικές επιδημίας δεν είναι κάτι καινούργιο. Οι οικονομολόγοι Morgan Kelly και CorraSfe O'Grada μελέτησαν Ιρλανδούς καταθέτες σε μια τράπεζα της Νέας Υόρκης (την Emigrant Industrial Savings Bank) κατά τη διάρκεια δύο κρίσεων πανικού στη δεκαετία του 185ο. Διέθεταν έναν εντυπωσιακό όγκο πληροφοριών γι' αυτούς τους καταθέτες, συμπεριλαμβανομένης της ενορίας στην οποία ανήκαν στην Ιρλανδία. Θεωρώντας ότι εκείνη την εποχή όσοι ανήκαν στην ίδια ενορία ήταν πολύ πιθανόν να γνωρίζονταν μεταξύ τους, χρησιμοποίησαν αυτές τις πληροφορίες για να κατασκευάσουν κοινωνικά δίκτυα και να δουν αν όσοι ανήκαν στα ίδια δίκτυα λάμβαναν παρόμοιες αποφάσεις ως προς το αν θα άφηναν τα χρήματά τους στην τράπεζα κατά τη διάρκεια του πανικού. Οι Kelly και O'Grada βρήκαν ότι τα κοινωνικά δίκτυα ήταν ο πιο σημαντικός παράγοντας για την εξήγηση του κλεισίματος των λογαριασμών κατά τη διάρκεια και των δύο πανικών, σημαντικότερος ακόμη και από το ποσό των λογαριασμών ή το διάστημα για το οποίο είχαν παραμείνει ανοικτοί. Ο οικονομικός πανικός, λοιπόν, μπορεί να προκληθεί από την εξάπλωση συναισθημάτων ή πληροφοριών από άτομο σε άτομο.

Είναι ενδιαφέρον ότι τέτοια οικονομικά φαινόμενα συνήθως αντιμετωπίζονται ως εκτροπές. Οι παραδοσιακοί οικονομολόγοι θα έλεγαν ότι αυτή η συμπεριφορά δεν είναι λογική. Σε τελική ανάλυση, πολλοί από εκείνους που στήθηκαν στις ουρές έξω από τα υποκαταστήματα της Northern Rock για να αποσύρουν τα χρήματά τους δεν πίστευαν πραγματικά ότι η τράπεζα θα κατέρρεε. Ορισμένοι από αυτούς, άλλωστε, το δήλωσαν κατηγορηματικά. Πανικόβλητοι όμως από την κίνηση του κοπαδιού, το ακολούθησαν τυφλά. Με τον τρόπο αυτό, τα κοινωνικά δίκτυα γεννούν συμπεριφορές ol οποίες δεν είναι σύμφωνες με την υπεραπλουστευμένη και εξιδανικευμένη εικόνα του λογικού καταναλωτή και πωλητή που επιλέγουν την τιμή για να διεκπεραιώσουν τη συναλλαγή τους. Και για πολλά χρόνια, οι οικονομολόγοι αντιδρούσαν σε αυτή την ασυνέπεια αγνοώντας απλώς το πρόβλημα.

Ο τραπεζικός πανικός είναι ένα κλασικό παράδειγμα για το πώς η ατομικά ορθολογική συμπεριφορά μπορεί να οδηγήσει σε μια συλλογικά παράλογη συμπεριφορά. Όλοι μας είμαστε ικανοί να σκεφτόμαστε με το μυαλό μας, αλλά η καρδιά μας συνδεδεμενοι ακολουθεί το πλήθος, κάτι που ορισμένες φορές μας οδηγεί στην καταστροφή. Τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να επιδεινώσουν ένα πρόβλημα, καθώς διευκολύνουν τους πρώτους ανθρώπους που πανικοβάλλονται να επηρεάσουν πολλούς άλλους (σαν το ζευγάρι που αποφάσισε να αποσύρει τα χρήματά του, μόλις έμαθε ότι το έπραξαν οι φίλοι του). Η σοφία του πλήθους μπορεί γρήγορα να μετατραπεί σε μωρία.

Πηγή: http://www.2shared.com
ΣΥΝΔΕΔΕΜΕΝΟΙ: Η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πως αυτά διαμορφώνουν τη ζωή μας, Nicholas A.Christakis, MD, PHD και James H. Fowler, Phd, Εκδόσεις ΚΑΤΟΠΤΡΟ